دوران بازداری علی – علیه السلام – از تصدی خلافت، دوران تقاعد و کناره گیری آن حضرت از سایر شئون جامعه اسلامی نبود، بلکه در این فترت، امام – علیه السلام – به انجام خدمات علمی و اجتماعی بسیاری موفق شد که تاریخ نظیر آنها را برای دیگران ضبط نکرده است.
علی – علیه السلام – از جمله افرادی نبود که به جامعه و مسائل و نیازهای آن تنها از یک دریچه، و آن هم دریچه خلافت، بنگردکه چنانچه آن را به روی او بستند هر نوع مسئولیت و تعهد را از خود سلب کند. آنها حضرت، به رغم آنکه از تصدی رهبری سیاسی باز داشته شد، برای خود مسئولیتهای مختلفی قائل بود و از آن رو، از انجام وظایف و خدمات دیگرشانه خالی نکرد و به تأسی از توصیه یعقوب به فرزندان خود،[1] از طرق مختلف به صحنه خدمت وارد شد.
اهم خدمات امیرالمؤمنین – علیه السلام – در دوره خلفای سه گانه به قرار زیر بود:
الف ـ دفاع از حریم عقاید و اصول اسلام در برابر تهاجمات علمی علمای یهود و نصارا و پاسخگویی به سؤالات ودفع شبهات آنان.
ب ـ هدایت و راهنمایی دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ویژه امور قضایی.
ج ـ انجام خدمات اجتماعی، که ذیلاً به اهم آنها اشاره می شود:
1- انفاق به فقرا و یتیمان
در این مورد کافی است یاد آوری شود که آیه (الذین ینفقون أموالهم باللیل و النهار سراً و علانیه ً)، به اتفاق مفسران،در باره علی – علیه السلام – نازل شده است.
گرچه این آیه بیانگر وضع علی – علیه السلام – در زمان رسول اکرم – صلی الله علیه و آله – است، ولی انی وضع پس از رحلت پیامبر نیز ادامه داشت و آن حضرت پیوسته از یتیمان و مستمندان دستگیری می کرد و روح بزرگ و مهربان او تا پایان عمر از انفاق به فقرا لحظه ای آرام نگرفت. شواهد بسیاری در این زمینه در تواریخ اسلامی مذکور است که ذکر آنها مایه اطاله کلام خواهد شد.
2- آزاد کردن بردگان
آزاد ساختن بردگان از مستحبات مؤکد در اسلام است. از رسول اکرم – صلی الله علیه و آله – نقل شده است که فرمود:
«من اعتق عبدا مؤمنان اعتق الله العزیز الجبار بکل عضو عضواً له من النار»[2] هر کس بنده مؤمنی را آزاد سازد، خداوند عزیز جبار، در برابر هر عضوی از آن بنده، عضوی از شخص آزاد کننده را از آتش جهنم آزاد می سازد.
علی – علیه السلام – در این زمینه نیز، همچون سایر خدمات و فضایل، پیشگام بود و موفق شد از حاصل دسترنج خود (و نه ازبیت المال) هزار بنده را بخرد و آزاد سازد. امام صادق – علیه السلام – به این حقیقت گواهی داده، فرموده است:
«ان علیا اعتق الف مملوک من کد یده»[3] 3- کشاورزی و درختکاری
یکی از مشاغل علی – علیه السلام – ، در عصر رسالت و پس از آن، کشاورزی و درختکاری بود. آن حضرت بسیاری از خدمات و انفاقات خود را از این طریق انجام می داد. به علاوه، املاک زیادی را نیز که خود آباد کرده بود وقف کرد. امام صادق – علیه السلام – در این باره فرموده است :
«کان امیرالمؤمنین یضرب بالمر و یستخرج الارضین».[4] امیر مؤمنان بیل می زد و نعمتهای نهفته در دل زمین را استخراج می کرد.
همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «کاری در نظر خدا محبوبتر از کشاورزی نیست».[5] 4- حفر قنات
در سرزمینی همچون عربستان که خشک و سوزان است حفر قنات بسیار حائز اهمیت است. امام صادق – علیه السلام – می فرماید: پیامبر اکرم – صلی الله علیه و آله – زمینی از انفال[6] را در اختیار علی – علیه السلام – گذاشت و آن حضرت در آنجا قناتی حفر کرد که آن همچون گردن شتر فواره می زد. امام – علیه السلام – نام آنجا را «ینبع»نهاد آب فراوان این قنات مایه نشاط و روشنی چشم اهالی آنجا شد و فردی از آنان به علی – علیه السلام – ، به جهت توفیق این خدمت، بشارت داد. حضرت در پاسخ او فرمود: «این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذرانی است که از اینجا می گذرند. کسی حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگزآن را به میراث نمی برند».[7] هم اکنون در راه مدینه به مکه منطقه ای است به نام «بئر علی»که آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است. از بعضی سخنان امام صادق – علیه السلام – استفاده می شود که امیر مؤمنان – علیه السلام – در راه مکه و کوفه چاههایی حفر کرده است.[8] 5- ساختن مسجد
تأسیس و تعمیر مساجد از نشانه های ایمان به خدا و آخرت است و امیر مؤمنان – علیه السلام – مساجدی بنا کرده است که نام برخی از آنها در تواریخ اسلامی ضبط شده است. از آن جمله است :
مسجد الفتح در مدینه، مسجدی در کنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، مسجدی در کوفه، مسجدی در بصره.[9] 6- وقف اماکن و املاک
اسامی موقوفات متعدد و وقفنامه های حضرت علی – علیه السلام – در کتب حدیث و تاریخ به طور مبسوط ذکر شده است. دراهمیت این موقوفات همین بس که، طبق نقل مورخان معتبر، درآمد سالانه آنها چهل هزار دینار بوده که تماماً صرف بینوایان می شده است. شگفت آنکه، به رغم داشتن این درآمد سرشار، حضرت امیر – علیه السلام – برای تأمین هزینه زندگی خودبه فروختن شمشیرش نیز ناچار شده بود.[10] آری، چرا علی – علیه السلام – از خود چنین موقوفاتی باقی نگذارد؟ مگر نه آنکه پیامبر اکرم فرموده است : «هر کس از این جهان درگذرد، پس از مرگ، چیزی به او نمی رسد جز آنکه پیشتر سه چیز از خود باقی گذاشته باشد: فرزند صالحی که در حق او استغفار کند، سنت حسنه ای که در میان مردم رواج داده باشد، کار نیکی که اثرش پس از او باقی باشد.
وقفنامه های حضرت امیر – علیه السلام – علاوه بر آنکه منبع الهام بخشی برای احکام وقف در اسلام است، سندی محکم وگویا بر خدامات اجتماعی و انسانی آن حضرت است. برای آگاهی از این وقفنامه ها به کتاب ارجمند «وسائل الشیعه»،ج 13 کتاب الوقوف و الصدقات، مراجعه شود.

[1] . حضرت یعقوب، به فرموده قرآن کریم (سوره یوسف، آیه 67)، به فرزندان خود سفارش کرد که به شهر مصر از یک در واردنشوند، بلکه از درهای مختلف به آن در آیند.
[2] . سوره بقره، آیه 274 کسانی که اموال خود را (در راه فقرا) شب و روز و پنهان و آشکار انفاق می کنند.
[3] . فروع کافی، ج 5 ص 74 بحارالانوار، ج 41 ص 43
[4] . همان .
[5] . بحارالانوار، ج 23 ص 20
[6] . سرزمینهایی که بدون جنگ و خونریزی به تصرف مسلمانان در آید بخشی از انفال است که مربوط به مقام نبوت است ورسول اکرم از آنها در راه منافع اسلام و مسلمانان استفاده می کرد.
[7] . فروع کافی، ج 7 ص 543 وسائل الشیعه، ج 13 ص 303
[8] . ر.ک . مناقب، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 41 ص 32
[9] . ر.ک . مناقب، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 41 ص 32
[10] . کشف المحجه، ص 124 بحارالانوار، ج 41 ص 43 آیت الله جعفر سبحانی- فروغ ولایت