نویسنده:عباسعلی اخوان ارمکی

چکیده

دراین مقاله بعد از مقدمه ای کوتاه درباره ی اوضاع زمان امام حسین (ع) و دلایل انتخاب راه شهادت آن بزرگوار، معنی لغوی «سوگواری» را بیان خواهیم کرد. آن گاه به ضرورت برگزاری مجالس سوگواری امام حسین (ع) خواهیم پرداخت و با بیان اینکه خداوند روز عاشورا را روز عزا نامید، با اشاره به گریه جبرئیل و پیامبر (ص) بر امام حسین (ع)، اهمیت مجلس سوگواری را از دیدگاه ائمه معصومین (علیهم السلام)بررسی خواهیم کرد و به این نتیجه خواهیم رسید که ائمه معصومین (علیهم السلام) به برگزاری مجالس سوگواری تأکید داشتند و معتقد بودند : اجر سوگواری امام حسین (ع) با خداوند است و اشک ریختن بر مصیبت آن امام شهید (ع) باعث آمرزش گناهان می شود.

مقدمه

امام حسین (ع) در دوره ای به امامت رسید که انحراف ها، کج روی ها و بدعت های حاکم‌، اسلام را شکسته بود؛ در این زمان اسلام از درون تهی شده و ملعبه ای در دست معاویه بود. یاران نخستین پیامبر (ص) که توحید ده ساله ایشان را تجربه کرده بودند، به سه دسته تقسیم شده بودند؛ گروهی مانند ابوذر، عمار و میثم نتوانستند انحراف ها را تحمل کنند و به شهادت رسیدند. گروهی دیگر برای به دست آوردن بهشت به جای آنکه در جبهه شرکت کنند، گوشه امن ریاضت را انتخاب کردند و دسته سوم که از جهاد و هجرت در کنار پیامبر (ص) به افتخارهایی رسیده بودند، همه را در کاخ سبز معاویه به فروش رساندند.
کوفه که روزگاری مرکز قدرت اسلام و خلافت حضرت علی(ع) بود، روحیه، شخصیت و هویت انقلابی خود را از دست داده بود.
هراندازه مسلمانان از عصر پیامبر (ص) دور می شدند، خوی و خصلت مسلمانی را بیشتر فراموش می کردند و سیرت های عصر جاهلی به تدریج بین آنان زنده می شد؛ چه اینکه برتری فروشی نژادی باعث رو در روی هم قرار گرفتن قبیله ها شده بود.(1)
در چنین شرایطی، امام حسین (ع) ندای هشدار و خطر برآورد؛ چه اینکه هنگامی که با خبر شد یزید خلیفه ی مسلمانان شده است، با تأسف فرمودند : «اِنا لِله و انا الیه راجعون و علی الاسلام السلام، اذ قد بلیت الامه براع مثل یزید» : فاتحه اسلام را باید خواند؛ زمانی که امت اسلام خلیفه ای مانند یزید داشته باشد.(2)
دراین زمان لازم بود امام حسین(ع) برای بیداری و آگاه ساختن این مردم به خواب رفته و غفلت زده، حرکتی انجام دهد و به پا خیزدی؛ آنگونه که انگیزه قیام خود را چنین بیان کرده است: «انی لم اخرج اشراً و لا بطرو لا مفسداً و لا ظالماً و انما خرجت لطلب اصلاح فی امه جدی»: من نه از روی خود خواهی و سرکشی و هوسرانی و نه برای ایجاد فساد و ستمگری به پا خاستم، بلکه هدف من ازاین حرکت، اصلاح امت جدم بوده است.(3)
لذا با شعار زنده کردن سیره رسول خدا (ص) خط بطلانی بر بدعت ها و کج روی ها و فتنه هایی که در جامعه اسلام به وجود آمده بود، باید کشیده می شد و این به هیچ طریق امکان نداشت مگر آنکه با شهادت خود و یارانش این مردم در جهالت خفته را بیدار سازد؛ پس ایشان با نهضت عاشورا زمینه ی حرکت را برای همه ی نسل ها و عصرها پدید آورد.
روز عاشورای سال 61 هجری که آن حضرت با یاران و اهل بیت خود در سرزمین کربلا مظلومانه به شهادت رسیدند، امت اسلامی سوگوار شد و از آن روز تا کنون که بیش از چهارده قرن می گذرد، نه تنها آتش درونی امت اسلامی به سردی نگراییده، بلکه هر روز شعله های آن افروخته تر شده است.
راز این حقیقت بر هیچ کس پوشیده نیست؛ زیرا امام حسین (ع) با تمام هستی خویش آنگاه که اسلام در خطر بود، از اسلام دفاع کرد و با خون خویش درخت اسلام را آبیاری کرد و زیر بار ستم نرفتن را برای همه نسل ها پیام آور شد.
بی تردید بعد از حماسه کربلا، امویان سخت در تلاش و تکاپو بودند تا اینکه برای حفظ حکومت وموقعیت خودشان نام امام حسین (ع) و واقعه
شهادت آن حضرت را از صفحه روزگار محو کنند تا در دراز مدت حماسه ی عاشورا در اذهان مردم به دست فراموشی سپرده شود.
از سوی دیگر حادثه شهادت امام حسین(ع) یک اتفاق عادی و گذرا نبود، بلکه طراحی الهی داشت؛ چه اینکه مجلس سوگواری و خواندن مرثیه برای امام حسین(ع) بیان کننده ی مظلومیت و حقانیت آن امام (ع) و منعکس کننده ی جنایت های بی نظیر و قساوت های قلب دشمنان آن حضرت است که همواره از سوی مسلمانان مورد توجه قرار گرفته و یکی از کهن ترین سنت های تغییر ناپذیرالهی شده است؛ به طوری که بسیاری از حرکت های عظیم و انقلاب های بشری در طول تاریخ از نهضت امام حسین (ع) الهام گرفته و از همین مجالس سوگواری آغاز شده است؛ لذا، برخی سعی کرده اند با این سوگواری ها مبارزه کنند و جوانان را از انجام آن منصرف نمایند؛ آنگونه که «ابن تیمیه» برگزاری مراسم عزاداری حسین بن علی (ع) را حرام و بدعت در دین دانسته است (4) و محمدبن عبدالوهاب، مؤسس فرقه وهابیت، عزاداری امام حسین (ع) را کفر و خارج شدن از دین می دانست.(5)
امروز دوباره برخی از کسانی که از این مراسم سوگواری می ترسند، کوشش می کنند عزاداری امام حسین (ع) را در اسلام زیر سؤال ببرند و با آن مبارزه کنند و انجام عزاداری امام حسین (ع) را بی ارزش و خلاف شرع جلوه دهند. در این مقاله سعی کرده ایم سوگواری برای امام حسین (ع) را از دیدگاه
ائمه اطهار (علیهم السلام) بررسی نماییم تا بدانیم که آیا آنان به این مجالس اهمیت می داده اند یا عزاداری برای امام حسین (ع) بدعتی در دین بوده است.

سوگواری در لغت

در «غیاث اللغات» آمده است : سوگ به معنی مصیبت، غم و اندوه و ماتم است. در «برهان قاطع» نیز آمده است : سوگوار، صفت مرکب از سوگ+ وار، به معنی مصیبت زده، صاحب ماتم و به سوگ نشستن است.
فردوسی آن را به معنی مصیبت زده و بلادیده آورده است :

همه سوگوار و پر از آب روی
سوی راه ایران نهادند روی

زکنار مکه نبود ایچ کس
بدل نا شده سوگوار علی

گفتنی است سوگواری، حاصل مصدر است به معنی عمل سوگوار، غم، مصیبت زدگی و غمخواری؛ چه اینکه آمده است : «سوگواری کنید و براین تعریف جهانیان را آگاه کنید.»(6)
این واژه به صورت «سوکواری » هم آمده است. در فرهنگ «آنندراج» می خوانیم : کسی که سوگوار است را سوکوار گویند؛ نیز کسی که غم داشته باشد و لباس ماتم پوشیده باشد.

ضرورت سوگواری بر امام حسین (ع)

سوگواری برامام حسین (ع) دارای آثار و برکات بسیار زیادی است که به
دلایل ذیل برگزاری آن ضروری است :
1. مبارزه با ستم و ستمگر
بر پایی مجلس عزاداری برای امام حسین(ع) در حقیقت تأیید راه و روش اوست. از آنجا که امام حسین (ع) زیر بار ستم و خواری و ذلت نرفت و این سخن مشهور او در روز عاشوراست که «هیهات منّا الذله». انسان سوگوار با برگزاری مجلس سوگواری برای امام حسین (ع) در حقیقت بیزاری خود را از ستم و ستمگر اعلام می کند و از راه و روشی که امام حسین (ع) برگزید، حمایت می کند؛ آنگونه که در زیارت عاشورا می خوانیم :«دوست دارم کسی که تو را دوست دارد و دشمنم با کسی که با تو دشمن است»؛ همچنین لعن و نفرین بر قاتلان آن امام بزرگوار، شعارهای اصلی زیارت عاشوراست.(7)
2. طرفداری از مظلوم
یکی از آثار و برکات سوگواری برای امام حسین(ع) اعلام حمایت و طرفداری از مظلوم است، کسی که در سوگواری شرکت می کند و اشک می ریزد، با این عملش راه و روش امام حسین (ع) را تأیید می کند و دوستی خود را نسبت به او بیان می دارد و لذا سوگواری امام حسین (ع) در حقیقت می گوید : اگر من در کربلا نبودم که تو را یاری کنم، در مصیبت تو اشک می ریزم و در حقیقت هر مظلوم و ستمدیده ای را یاری خواهم کرد؛ آنگونه که حضرت مهدی (عج) فرمودند: «جد بزرگوارم، اگر چه روزگارم مرا از تو دور کرده و در کربلا نبودم که با دشمنانت نبرد کنم، اما صبح و شام در
سوگ تو عزادارم و به جای اشک بر مصیبت تو خون گریه می کنم.»(8)
3. احیای ارزش ها
از آثار و برکات سوگواری برای امام حسین(ع) احیاء و ترویج ارزش های انسانی است که در نهضت کربلا وجود داشت. سوگواران برامام حسین (ع) سعی می کنند از پیام های عاشورا درس بگیرند و جامعه را به طرف آن ارزش ها سوق دهند؛ آنگونه که گاندی نهضت کربلا را سرمشق خویش قرار داده است و به مردم هند می گوید: «من چیز تازه ای برای مردم هند نیاورده ام، آنچه آورده محصولی است از مطالعات و تحقیقاتی که درباره ی تاریخ زندگانی قهرمانان کربلا انجام داده ام. اگر بخواهیم هند را از چنگال استعمار نجات دهیم، لازم است همان راهی را بپیماییم که ابا عبدالله الحسین (ع) پیمود.(9)
4.هدایت مردم
رسالت تمام پیامبران هدایت مردم به سوی «الله» است. قیام امام حسین (ع) به منظور جهت بخشیدن به مردم انجام گرفت؛ زیرا وقتی مشاهده کرد که مردم از هیاهوی تبلیغات دشمنان و حاکمان فاسق دچار سرگردانی شده اند، حاضر شد با ریختن خونش مردم را از حیرت گمراهی نجات دهد.
از سوی دیگر مجالس سوگواری امام حسین (ع) نیز این رسالت را داراست. مجالس امام حسین (ع) باعث بیداری و رهایی انسان ها از ضلالت گمراهی است؛ آنگونه که اموی ها شخصیت ملت مسلمان را چنان له کرده و
کوبیده بودند که دیگرکسی آن احساس های پاک اسلامی را در خودش نمی دید؛ اما همین کوفه، بعد از سه سال، به سبب همین عزاداری ها انقلاب کرد؛ حتی هزار نواب از همین کوفه پیدا شد که بر سر قبر حسین بن علی (ع) رفتند و در آنجا عزاداری کردند و به درگاه الهی از تقصیری که کرده بودند، توبه کردند و گفتند : «ما تا انتقام خون حسین بن علی (ع) را نگیریم از پا نمی نشینیم».(10)
5. ایجاد معنویت در جامعه
جامعه ی انسانی به سبب مشکلاتی که انسان ها در زندگی روزانه شان دارند، از معنویت و صفا روز به روز دور می شود. یکی از آثار و برکات مجالس عزاداری برای امام حسین(ع) این است که عزادار دست کم برای مدتی حال و هوای دیگری می یابد و در صفا و معنویت خاصی قرار می گیرد که باعث صفای دل و صیقل روح زنگ خورده او می شود؛ بنابراین آنانی که به درستی با خلوص نیت به سوگواری می پردازند، پس از گذشت و تکرار این معنویات، شخصیت روحانی خاصی پیدا می کنند.
6. انتقال فرهنگی
از آنجا که فرهنگ، حلقه ی اتصال بین نسل هاست، یکی از آثار مراسم سوگواری نیز انتقال فرهنگی این نهضت از نسلی به نسلی دیگر است؛ چه اینکه برقراری سنت عزاداری برای امام حسین (ع) علاوه بر حفظ اصل حادثه از هزار و و چهارصد سال پیش، باعث انتقال پیام ها و ارزش های
فرهنگی آن، به این نسل و سرانجام به نسل های آینده خواهد شد و چنانچه اگر روزی خدای ناخواسته این سوگواری ها کم رنگ شود، آن موقع باعث انقطاع فرهنگی و بی هویتی جامعه اسلامی خواهد شد.
7. الگودهی
انسان ها از قدیم برای خویش به دنبال الگوهایی بوده اند و نیاز به این الگوها باعث شده است در ملیت هایی مختلف، آثار حماسی پدید آید؛ زیرا انسان همیشه در جستجوی آن است که آن کس را که منشأ دلاوری، شجاعت، ایستادگی و گذشت باشد، برای خویش برگزیند.
یکی ازبرکات نهضت امام حسین (ع) الگو دادن به جامعه است؛ چه اینکه در قیام کربلا الگوهایی برای تمام افراد، زن و مرد، پیر و جوان وجود دارد، از پیرمردانی چون حبیب بن مظاهر، جوانانی چون ابوالفضل و علی اکبر، نوجوانانی چون حضرت قاسم و حتی کودکانی چون حضرت علی اصغر؛ همچنین در نهضت کربلا برای زنان الگوهایی چون حضرت زینب، رباب و ام وهب وجود دارد.
همچنان که آمد، مراسم سوگواری امام حسین (ع) الگوهای صحیح را برای جامعه و فرد معرفی می کند؛ زیرا در اینگونه مراسم، از فداکاری، ایثار، جانبازی و خصلت های نیکوی قهرمانان کربلا گفته می شود و شرکت کنندگان از رفتار آنان درس ها می آموزند و در زندگی به کار می بندند؛ آنگونه که «توماس کارلایل» گفته است : «بهترین درسی که از تراژدی کربلا می گیریم این است که حسین و یارانش ایمان استوار به خدا داشتند، آنها با عمل خود روشن کردند که برتری عددی در جایی که حق و باطل رو به رو می شوند، اهمیت ندارد و پیروزی حسین (ع) با وجود اقلیتی که داشت، باعث
شگفتی من است ».(11)
مراسم سوگواری بر امام حسین (ع) برکات دیگری چون همبستگی دینی، اجتماعی، مانور سیاسی، تلطیف روح انسانی و حتی منافع مادی نیز دارد.
در فرهنگ شیعه برپایی مراسم سوگواری امام حسین (ع) عبادت است؛ چرا که عزادار امام حسین(ع) همنشین با آن حضرت است (12) و به فرمایش امام صادق (ع): «سوگواران بر مظلومیت امام حسین (ع) نفس کشیدن شان هم عبادت محسوب می شود.»(13)

پی‌نوشت‌ها:

1. جعفر شهیدی؛ قیام امام حسین؛ ص 109.
2. سید بن طاووس؛ الهوف؛ ص 11 و فی رحاب اهل بیت؛ ج3،ص 74.
3. مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج44، ص 329.
4. احمد تقی الدین ابن تیمیه؛ منهاج السنه؛ ج2، ص 141.
5. همایون همتی؛ نقد و تحلیلی پیرامون وهابی گری؛ ص 139.
6. ابوالفضل بیهقی؛ تاریخ بیهقی؛ 235.
7. کلیات مفاتیح الجنان، ص 904.
8. مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج101، ص420.
9. محمد سماوی؛ حماسه سازان کربلا؛ ترجمه عقیقی؛ ص 28.
10.مرتضی مطهری؛ مجموعه آثار؛ ج17، ص 57.
11. مجله نور دانش؛ ش 3، ص 1341.
12. مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج44، ص 293.
13. همان؛ ج2، ص 64.

منبع: نشریه کنگره امام حسین(ع) و مقاومت، جلد 1.