نویسنده: عباس کوثری

سخنان امام سجاد علیه السلام درباره قرآن
چه خوش است صوت قرآن
ز تو دلربا شنیدن
به رخت نظاره کردن
سخن خدا شنیدن
قرآن نمونه کامل آمیختگی اعجاز تکوین و تشریع است . کتابی است که بشریت توان آوردن همانندی برای آن نداشته و دستورات و جامعیت آن، هر اندیشمند حکیم را به خضوع و ستایش وامی‌دارد . هر قدر انسانها از صفای روحی و طهارت معنوی بهره‌مند باشند، می‌توانند جلوه‌هایی از جمال دلربایش را شهود کنند همان‌سان که قرآن می‌فرماید: «لایمسه الا المطهرون‌» (1)
از آنجا که خاندان عصمت و وحی برگزیدگانی هستند که طبق آیه «تطهیر» در اوج پاکی و قداست قرار گرفته و از هر گونه پلیدی بدورند، تمام جانشان مستغرق در قرآن مجید شده و شایسته‌ترین انسانهایی می‌باشند که تفسیر روشن آیات الهی را فرا راه تشنگان حقیقت قرار می‌دهند . یکی از این منظومه نورانی، سجاد آل محمد زین العابدین علیه السلام است . در این مقال، با نگاهی گذرا سخنان نورانی‌اش را درباره قرآن می‌نگریم . بدان امید که جرعه نوش معارف قرآنی با جام عترت باشیم .

1 – عظمت قرآن
امام زین العابدین علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می‌کند که فرمود:
من اعطاه الله القرآن فرای ان احدا اعطی افضل مما اعطی فقد صغر عظیما و عظم صغیرا; شخصی را که خداوند به او دانش قرآنی عطا نموده اگر تصورش این باشد که کسی را بهتر از این عطای الهی داده‌اند، در حقیقت‌بزرگی را کوچک شمرده و کوچکی را بزرگ دانسته است . (2)

2 – ویژگی‌های قرآن
در دعای امام زین العابدین علیه السلام به هنگام ختم قرآن برخی از ویژگی‌های آن این چنین بیان شده است .
الف – نور هدایت
قرآن کریم از خود با صفت «نور» یاد می‌کند و می‌فرماید: «و انزلنا الیکم نورا مبینا» (3) اما این نورانیت‌برای چه فردی است؟ امام علیه السلام می‌فرماید: «و جعلته نورا نهتدی من ظلم الضلاله والجهاله باتباعه; بار خدایا! قرآن را نور و روشنایی گردانیدی که با پیروی از تعالیم آن از تاریکی‌های گمراهی و نادانی رهایی یابیم .» (4)
در رابطه با جاودانگی نور قرآن می‌فرماید: «ونور هدی لایطفا عن الشاهدین برهانه; و آن را نور هدایتی قرار دادی که برهان و دلیل آن از شاهدان و گواهان خاموش نمی‌شود .» (5)
ب – درمان دردها
قرآن می‌فرماید: «وننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمؤمنین‌» ; «ما فروفرستادیم از قرآن آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است .» (6) اما اینکه در چه زمان و برای چه فرد؟ امام زین العابدین علیه السلام در دعای خویش این‌گونه بیان می‌دارد:
«و شفاء لمن انصت‌بفهم التصدیق الی استماعه; قرآن شفا و درمان است‌برای کسی که فهمیدن آن را از روی تصدیق و باور خواسته و برای شنیدنش خاموش گشته است .» (7)
ج – ترازوی عدالت
قرآن مجید می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! برای خدا قیام کنید، و از روی عدالت گواهی دهید . دشمنی با جمعیتی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند . عدالت ورزید که به پرهیزکاری نزدیک‌تر است و از «معصیت‌» خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید، با خبر است .» (8) و خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «بگو به هر کتابی که خدا نازل کرده، ایمان آورده‌ام و مامورم در میان شما عدالت کنم .» (9) و عدالت را مبنای تشکیل خانواده دانسته و می‌فرماید: «فان خفتم الا تعدلوا فواحده‌» (10) و نیز مبنای روابط اقتصادی قلمداد شده و می‌فرماید: «و اوفوا الکیل و المیزان بالقسط‌» ; «و حق پیمانه و وزن را به عدالت ادا کنید .» (11) و همچنین حل منازعات را بر اساس عدالت‌خواستار شده است و می‌فرماید: «فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا ان الله یحب المقسطین‌» ; «در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد .» (12) اما اینکه چه معیار و ملاک و قانونی می‌توان برای به دست آوردن عدالت معین نمود؟ امام زین العابدین علیه السلام می‌فرماید: «و میزان عدل لایحیف عن الحق لسانه; قرآن ترازوی عدالت است که زبانه‌اش از حق و درستی برنمی‌گردد .» (13)

3 – تلاوت زیبا
در حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است که فرمود: «لکل شی‌ء حلیه و حیله القرآن الصوت الحسن; برای هرچیز زینت و زیوری است و زینت قرآن، صدای نیکو است .» (14) امام صادق علیه السلام در تفسیری از «ترتیل‌» می‌فرماید: «آن است که در آن درنگ کنی و صدای خویش را زیبا سازی .» (15) در این جهت امام زین العابدین علیه السلام نیز اسوه است . نوفلی می‌گوید:
نزد امام موسی بن جعفر علیه السلام از صدا و صوت یاد نمودم; حضرت فرمود: به هنگام قرائت قرآن توسط علی بن الحسین علیه السلام چه بسا فردی از آن جا عبور می‌کرد و از صدای خوش او مدهوش می‌گشت و اگر امام از حسن واقعی آن چیزی را آشکار می‌نمود، مردم تحمل و تاب زیبایی آن را نداشتند .
نوفلی می‌گوید: به آن حضرت گفتم: مگر پیامبر صلی الله علیه و آله با مردم نماز نمی‌گزارد و صدای خویش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمی‌کرد؟ حضرت فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله به قدر توان مردم با اقتدا کنندگان خود برخورد می‌کرد . (16)
احمد ار بگشاید آن پر جلیل
تا ابد مدهوش ماند جبرئیل
در حدیثی دیگر امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «کان علی ابن الحسین صلوات الله علیه احسن الناس صوتا بالقرآن و کان السقاؤون یمرون فیقفون ببابه یسمعون قرائته و کان ابو جعفر علیه السلام احسن الناس صوتا; علی بن الحسین علیه السلام خوش صداترین افراد در خواندن قرآن بود . افراد سقا همواره به هنگام عبور، بر در خانه‌اش می‌ایستادند و به قرائت او گوش می‌دادند . و ابوجعفر (امام باقر علیه السلام) نیز نیکوترین صدا را در خواندن قرآن داشت .» (17)

4 – مقدار تلاوت قرآن
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اولین آیاتی که بر وی نازل شد، مامور قرائت آیات الهی شد و در دستور دیگری، خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و مؤمنان می‌فرماید: «فاقرءوا ما تیسر من القرآن‌» ; «آنچه برای شما میسر است، قرآن بخوانید .» زهری می‌گوید: از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدم:
کدام عمل با فضیلت‌تر است؟ حضرت فرمود: وارد شونده‌ای که دوباره حرکت می‌کند . پرسیدم: وارد شونده حرکت کننده؟! فرمود: شروع قرآن و ختم آن، با قرائت اول آن و پایان رسیدن آن دوباره شروع کند (همانند مسافری که با رسیدن به یک محل در بین راه دوباره از آن جا حرکت می‌کند و به مسیر خود ادامه می‌دهد). (18)

5 – انس با قرآن
زهری می‌گوید: امام علی بن الحسین علیه السلام می‌فرمود: «لومات من بین المشرق و المغرب لما استوحشت‌بعد ان یکون القرآن معی; اگر تمام افرادی که بین مشرق و مغرب هستند، بمیرند، چون قرآن با من است; هراس و وحشتی به دل راه نخواهم داد .» (19)

6 – قرآن و مردمان آخر الزمان
از امام سجاد علیه السلام در باره توحید سؤال شد، فرمود: «خداوند می‌دانست که در آخرالزمان مردمانی می‌آیند که زیاد اندیشه می‌کنند; بدین جهت، خداوند سوره توحید و آیات سوره حدید تا «علیم بذات الصدور» را نازل نمود . پس هرکس خارج از این محدوده را قصد کند، هلاک خواهد گشت .» (20)

7 – تفکر در قرآن
زهری می‌گوید: شنیدم از امام علی بن الحسین علیه السلام که می‌فرمود: «آیات القرآن خزائن فکلما فتحت‌خزانه ینبغی لک ان تنظر ما فیها; آیات قرآن گنجینه‌ای نهفته است پس هر زمان که در گنجینه گشوده شود، شایسته است که به آنچه در آن است، نظر کنی .» (21)

8 – تفسیر حروف مقطعه
بیست و نه سوره از قرآن کریم با «حروف مقطعه‌» آغاز شده است . مفسران معانی گوناگونی برای آن ذکر کرده‌اند; یکی از تفسیرهای مهم آن، این است که: قرآن کریم از نمونه همین حروفی است که در اختیار همگان قرار گرفته است; اگر توانایی دارید، بسان آن را ابداع کنید! امام زین العابدین علیه السلام می‌فرماید:
«قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن، سحر است . آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است . خداوند به آنها اعلام فرمود: «الم …» ; یعنی ای محمد! کتابی که به تو فرو فرستادیم، از همین حروف مقطعه «الف – لام – میم‌» است که به لغت و همان حروف الفبای شما می‌باشد . [به آنها بگو:] اگر در ادعای خود راستگو هستید، همانند آن را بیاورید .» (22)

9 – ویژگی‌های اولیاء الله
قرآن کریم می‌فرماید: «الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون‌» ; «بدانید که اولیاء خدا نه هراسی دارند و نه غمگین می‌شوند .» (23) اینکه اولیاءالله دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟ در حدیثی از امام سجاد علیه السلام بیان شده است . عیاشی می‌نویسد: امام باقر علیه السلام فرمود: «در کتاب علی بن الحسین علیه السلام چنین یافتیم که اولیاء الله نه ترسی دارند و نه غم و اندوهی زیرا واجب الهی را انجام داده و سنت رسول اکرم صلی الله علیه و آله را گرفته‌اند . از آنچه خداوند حرام نموده، پرهیز کرده و در زندگی زودگذر دنیا نسبت‌به زینت‌های آن زهد را پیشه ساخته‌اند و به آنچه در نزد خداست، رغبت نموده و در تلاش برای روزی پاکیزه بوده‌اند و قصد فخر فروشی و زیاده‌طلبی ندارند و پس از آن برای انجام حقوق واجب خود انفاق کرده‌اند . اینان‌اند که خداوند در درآمدهایشان برکت قرارداده و بر آنچه برای آخرت خویش پیش فرستاده‌اند، ثواب داده می‌شوند .» (24)

10 – رزمندگان واقعی
در مسیر مکه، عباد بصری با امام زین العابدین علیه السلام ملاقات می‌کند; به اعتراض می‌گوید: جهاد و سختی‌های آن را رها کردی و به سوی حج و راحتی آن رو آوردی؟ سپس آیه شریفه «ان الله اشتری من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه‌» را قرائت کرد . حضرت فرمود: ادامه آیه را بخوان! عباد بصری آیه بعد را قرائت کرد: «التائبون العابدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشر المؤمنین‌» (25) ; «توبه کنندگان، عبادت گران، ستایش‌گران، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهی کنندگان از منکر و حافظان حدود (ومرزهای) الهی و بشارت ده به (این چنین) مؤمنان .»
آنگاه حضرت فرمود: هنگامی که افرادی با این اوصاف بیابم، جهاد با آنان با فضیلت‌تر از حج است . (26)

11 – معنای زهد
عده‌ای تصور می‌کنند که «زهد» دوری از اجتماع و پشت کردن به زندگی و زیبایی‌های آن است . قرآن کریم می‌فرماید: «من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق‌» ; «بگو چه کسی زینتهای الهی را که برای بندگان خود آفریده و روزیهای پاکیزه را حرام کرده است؟!» (27) و نیز در قالب دعا به انسانها می‌آموزد که از خداوند خیر دنیا و آخرت را بخواهند: «ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه‌» (28) در این زمینه، امام سجاد علیه السلام می‌فرماید:
«الا و ان الزهد فی آیه من کتاب الله لکیلا تاسوا علی ما فاتکم و لاتفرحوا بما آتیکم; آگاه باشید که زهد در این آیه از قرآن است که می‌فرماید: این به خاطر آن است که برای آنچه از دست داده‌اید، تاسف نخورید و به آنچه به شما داده است، دلبسته و شادمان نباشید .» (29)
چنان‌که در نهج البلاغه نیز می‌خوانیم که می‌فرماید: زهد بین دو کلمه از قرآن است که خداوند فرموده: «لکیلا تاسوا …» ; هر کس که بر گذشته افسوس نخورد و به آینده مغرور و دلبسته نشود، زهد را به هر دو طرف خود گرفته است . (30)
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
ز هر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد است
مگر تعلق خاطر به ماه رخساری
که خاطر از همه غمها به مهر او شاد است

12 – عالم برزخ
امام سجاد علیه السلام پس از تلاوت آیه کریمه «و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون‌» ; (31) «پشت‌سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند .» ، فرموده: «هو القبر و ان لهم فیها معیشه ضنکا و الله ان القبر لروضه من ریاض الجنه او حفره من حفر النار; برزخ، قبر است که در آن زندگی سختی دارند . به خدا قسم که قبر، باغی از باغهای بهشت‌یا گودالی از گودالهای آتش است . (32)
درود و سلام و صلوات خدا بر زیباترین روح پرستنده، سجاد آل محمد صلی الله علیه و آله آن زمان که در خانه پرمهر ابی عبدالله الحسین علیه السلام متولد شد و آن هنگام که در کربلا شاهد سخت‌ترین مصیبتها (شهادت سید الشهداء و یاران با وفایش) گشت و آن هنگام که با دلی غمگین و قلبی محزون به سوی دیار حق شتافت و قبرستان بقیع را با وجود خویش عطری دیگر بخشید!

پی نوشت :

1 . واقعه/79 .
2 . اصول کافی، ج 2، ص 605، باب فضل حامل القرآن، ح 7 .
3 . نساء/174 .
4 و 5 . صحیفه سجادیه، دعای 42 .
6 . اسراء/82 .
7 . صحیفه سجادیه، دعای 42 .
8 . مائده/8 .
9 . شوری/15 .
10 . نساء/4 .
11 . انعام/152 .
12 . حجرات/9 .
13 . صحیفه سجادیه، دعای 42 .
14 . اصول کافی، ج 2، ص 615، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن، ح 9 .
15 . تفسیر صافی، ج 1، ص 45، مقدمه یازدهم .
16 . اصول کافی، ج 2، ص 615، ح 4 .
17 . همان، ح 11 .
18 . همان، باب فضل حامل القرآن، ح 7 .
19 . همان، باب فضل القرآن، ح 13 .
20 . تفسیر صافی، ج 2، ص 866 .
21 . اصول کافی، ج 2، ص 609، باب فی قرائته، ح 2 .
22 . تفسیر برهان، ج 1، ص 54 .
23 . یونس/62 .
24 . تفسیر صافی، ج 2، ص 757 .
25 . توبه/111 و 112 .
26 . تفسیر صافی، ج 1، ص 734، ذیل آیه 111 سوره توبه .
27 . اعراب/32 .
28 . بقره/201 .
29 و 30 . تفسیر صافی، ج 2، ص 665، ذیل آیه 23 سوره حدید .
31 . مؤمنون/100 .
32 . تفسیر صافی، ج 2، ص 149 .
منبع: ماهنامه کوثر