نویسنده: مهدی مؤذن
مقدمه
در نهضت کربلا شاهد هنرنمایی و حماسه آفرینی گروه های مختلف از پیر و جوان و زن و کودک که از اقوام و نزدیکان امام و دوستان آن حضرت بودند این سعادت فقط به روی افراد معدودی از عاشقان واقعی گشوده شد که انسانهایی کمال خواه، وارسته و بی بدیل وبدند. از این افراد سعادتمند، تنی چند از پسران امیرمؤمنان علیه السلام هستند. آنان بدون اینکه اکراهی برای همراهی سیدالشهداء داشته باشند؛ با آگاهی از سرنوشت خویش که آن حضرت از آن خبر داده بود، همراهی حق و حقیقت را بر زندگی ذلت بار و تحت ستم بنی امیه ترجیح دادند و در عاشورای خونین به چشمه ی حقیقت پیوستند.
این مقال بر آن است اطلاعاتی هر چند مختصر و در حد مقدور، درباره ی تعداد شهدای کربلا که از طرف پدر با امام حسین علیه السلام نسبت برادری داشتند ارائه بدهد تا این الگوها وانسانهای برتر، شناخته شده و به دیگران شناسانده شوند.
الف: پسران شهید علی علیه السلام از ام البنین علیها السلام
فرزندان علی علیه السلام که از آن بانوی مکرمه در رکاب امامشان – سیدالشهداء- به شهادت رسیدند عبارتند از:
1- عبدالله بن علی علیه السلام
از وی با نام عبدالله اکبر(1) و با کنیه ی ابومحمد(2) یاد شده است. بنابر قول مشهور، نام مادرش « ام البنین» دختر حزام ذکر شده است.(3)
بنابر گزارش هایی، عبدالله از برادرش عباس – که گفته شده در سن 34 سالگی به شهادت رسید(4) – هشت سال کوچکتر، اما از دیگر برادرانش بزرگ تر بوده است.(5) بر این اساس او شش سال با پدر بزرگوارش زندگی کرد. درباره ی حضورش در کربلا و شهادتش تردید چندانی وجود ندارد؛ چنان که ابن سعد، این قتبیه، طبری، ابوالفرج، خوارزمی، شیخ طوسی و کسان بسیاری او را از شهداء قلمداد کرده اند.(6)
2- جعفر بن علی علیه السلام
برخی ازا و به ابوجعفر الاکبر تعبیر نموده(7) و کنیه اش را ابوعبدالله ضبط کرده اند.(8) امام علی علیه السلام به واسطه ی علاقه ی زیادی که برادرش جعفر بن ابی طالب داشت، نام این فرزند را با او هم نام کرد.(9) وی از برادرش عثمان که او نیز از شهدای کربلاست دو سال کوچک تر بوده است.(10)
بسیاری از مورخان و ارباب مقاتل و تراجم، چون: یعقوبی، ابن سعد، ابوالفرج و شیخ طوسی او را از شهداء قلمداد کرده(11) و شهادتش را پس از عبدالله دانسته اند.(12)
مرحوم شیخ مفید نوشته است: غروب روز تاسوعا هنگامی که «شمر» امان نامه برای فرزندان «ام البنین» آورد، جعفر نیز همراه عباس بود و امان نامه را رد کرد.(13)
3- عثمان بن علی علیه السلام
مقریزی از وی با نام عثمان الاکبر(14) و برخی با کنیه ابوعمرو(15) یاد کرده اند. از علی علیه السلام روایت شده که درباره ی نام گذاری پسرش عثمان فرموده است: من او را به نام برادرم « عثمان بن مظعون» نام گذاری کردم.(16)
گویند تولدش بعد از جعفر روی داد.(17) برخی فاصله سنی او با عبداله را دو سال(18) و بعضی دیگر چهار سال ذکر کرده اند.(19)
هر چند مورخانی چون مسعودی از او نام نبرده اند، اما در منابع معتبر دیگر، عثمان از شهدای کربلا قلمداد شده است؛ چنان که ابن سعد، ابن اعثم و طبری و … از شهادتش خبر داده اند.(20)
4- عباس بن علی علیه السلام
از او تعبیر به عباس الاکبر(21) و با کنیه ی ابوالفضل یاد شده است.(22) مشهور سال تولدش را چهارمین روز از شعبان سال 26 دانسته اند.(23)
وی بزگ ترین فرزند علی علیه السلام از ام البنین و آخرین شهید از میان برادران تنی اش(24) و تنها فرزند آن بانوی مکرمه است که دنباله داشته و میراث برادرانش به فرزندان او رسید.(25)
القاب مشهور آن حضرت: سقا، ابوقربه، قمر بنی هاشم(26) ، بطل العلقمی، حامل اللواء، الطیار، باب الحوائج، کبش الکتیبه گزارش شده است. مامقانی برای وی شانزده لقب برشمرده است.(27)
وی به هنگام شهادت پدر بزرگوارش چهارده سال داشت، و نیز در نبرد صفین حاضر بود. اما پدر بزرگوارش به او اجازه نبرد نداد.(28) او همه جا با حسین بود و هر سو که آن حضرت می رفت، عباس نیز روان می شد تا وقتی که به شهادت رسید.(29)
ب: پسران شهید علی علیه السلام از دیگر زنان
5- محمد بن علی علیه السلام
وی معروف به محمد اصغر است.(30) در نام مادر وی و نیز در این که مادرش کنیز بوده یا آزاد گزارش همسانی ندارند: کلبی، ابن سعد، طبری و شیخ طوسی مادرش را کنیز معرفی کرده و از وی نام نبرده اند.(31) در مقابل، بلاذری در عین حال که از کنیز بودن وی سخن گفته، نامش را «ورهاء» ضبط کرده است.(32)
در منابع دیگر از این بانو به عنوان آزاد یاد شده است. یعقوبی نامش را «امامه» دختر ابی العاص – نوه ی پیامبر صلی الله علیه و آله ازد خترش زینب ذکر کرده است.(33)
هر چند عده ای از حضور وی در کربلا سخن نگفته و در آن تردید کرده اند، منابع بسیاری وی را از شهدای کربلا بر شمرده اند، چنان که نامش هم در منابع اهل سنت و هم شیعه به عنوان «شهید» ذکر شده است.(34) ابن شهر آشوب در عین حال که از حضور محمد در کربلا خبر داده، متذکر شده است که او به دلیل بیماری به شهادت نرسید.(35)
6- ابوبکر بن علی علیه السلام
نام اصلی او مشخص نیست: برخی نامش را عبدالله(36) ، عده ای عبیدالله(37) و بعضی نیز محمد اصغر دانسته اند.(38)
قول مشهور ، نام مادرش را «لیلی» دختر مسعود نهشلی ذکر کرده اند.(39) در مقابل برخی مادرش را ام البنین دختر حزام کلبی(40) دانسته اند.
منابع بسیاری او را از شهداء بر شمرده اند(41) ، با این وجود برخی، چون: طبری ابولفرج، و این شهر آشوب در شهادت او تردید کرده اند.(42)
شیخ مفید نیز نامش را در ردیف شهدای کربلا آورده، اما در شمارش اولاد علی علیه السلام ابوبکر را کنیه ی محمد اصغر دانسته است.(43)
7- ابراهیم بن علی علیه السلام
ابن قتیبه، ابن عبد ربه و منابع بسیاری، از حضور ابراهیم در کربلا و شهادتش خبر داده اند.(44) بنا به نوشته ی ابوالفرج، در منابع انساب ذکری از وی به میان نیامده است. در عین حال او از محمد بن علی بن حمزه نقل کرده است که ابراهیم در روز «طف» به شهادت رسید. همو و برخی دیگر، مادرش را کنیز دانسته¬اند.(45)
8- عمر بن علی علیه السلام
برخی از او نام عمر اکبر(46) و کنیه ابوالقاسم یا ابوحفص(47) یاد کرده اند. نام مادرش نیز به اختلاف گزارش شده است.
ابن سعد و یعقوبی نام مادرش را صهبا « ام حبیب» دختر ربیعه تغلبی دانسته و آورده اند که این زن را خالد بن ولید در عین التمر به اسارت گرفت و به مدینه آورد، اما این که در چه سالی امیرمومنان علیه السلام با او ازدواج کرد اطلاعی در دست نیست.(48)
برخی دیگر، نام مادرش را لیلی دختر مسعود دارمی دانسته اند. بلاذری نوشته است که عمر بن خطاب او را هم نام خود کرد و به او غلامی بخشید.(49) فخررازی عمر را کوچکتر فرزند علی علیه السلام دانسته است.(50)
در خصوص حضور وی در کربلا میان ارباب مقاتل و تراجم اتفاق نظر وجود ندارد: خوارزمی، ابن شهر آشوب، مامقانی و برخی دیگر او را از شهداء قلمداد کرده اند. (51)
ج: شهدای منسوب به علی علیه السلام
9- عبیدالله بن علی علیه السلام
طبری نام مادرش را «لیلی» بنت مسعود نهشلی ذکر کرده و نوشته است که به گمان هشام بن محمد او در «طف» به شهادت رسیده است.(52) ابوالفرج نیز از ابوبکر بن عبیدالله طلحی رواست کرده که وی در کربلا به شهادت رسیده، اما خود این قول را اشتباه دانسته است. وی و برخی مورخان دیگر بر این باورند که یاران مختار، عبیدالله را در روز «مزار» کشته اند.(53)
قول مشهور، نام مادرش را «لیلی» دختر مسعود نهشلی ذکر کرده(54)، اما خلیفه مادرش را «رباب» دختر امریء القیس کلبی ضبط کرده است.(55)
کسانی چون خلیفه، شیخ مفید ، طبری و برخی دیگر از شهادت وی خبر داده اند.(56)
10- عباس اصغر
ابن حزم و عمری نام مادرش را صهبا تغلبی، خلیفه، «لبابه» دختر عبیدالله بن عباس دانتسه اند.(57)
در برخی منابع آمده است که او شب عاشورا در طلب آب روان شد و در شریعه ی فرات به قتل رسید.(58)
11- محمد اوسط بن علی علیه السلام
قول مشهور، نام مادر وی را « امامه» دختر ابی العاص (نوه ی دختری پیامبر صلی الله علیه و آله ) دانسته است که علی علیه السلام به سفارش حضرت فاطمه علیها السلام با او ازدواج کرد.(59)
بیشتر منابع وی را از شهدای کربلا به شمار نیاورده، اما برخی او را ملازم رکاب امام حسین علیه السلام دانسته اند که روز عاشورا پس از کسب اجازه از آن حضرت به نبرد با دشمنان پرداخت وپس از کشتن جمعی از آنها، لشکریان ابن زیاد او را احاطه و اسبش را پی نمودند و وی را به شهادت رساندند.(60)
12- عون بن علی علیه السلام
مادرش اسماء دختر عمیس خثعمی است که بسیاری از مورخان و صاحبان تراجم او را از پسران امام علی از «اسماء» دانسته اند.(61)
بیشتر منابع درباره ی حضورش در کربلا سکوت کرده اند. با این حال، برخی از منابع – به خصوص متأخران- عون را از شهدای کربلا قلمداد کرده اند.
این دسته از منابع آورده اند که وی همراه امام حسین علیه السلام ار مدینه به کربلا آمد.(62)
13- عتیق بن علی علیه السلام
نام مادرش معلوم نیست، برخی مادرش را کنیز دانسته اند.(63) افرادی چون ابن عماد خنبلی، دیاربکری، ذهبی و مظفر به شهادت او تصریح کرده اند.(64) این در حالی است که در منابع متقدم، نامی از وی به میان نیامده است.
14- جعفر الاصغر
هر چند نصی درباره ی شهادت او وجود ندارد؛ با این حال مظفر به گمان قوی او را از شهدای کربلا قلمداد کرده است. زیرا وی معتقد است آن تعداد از فرزندان ذکور علی علیه السلام که در کربلا نبوده اند، به عدم حضورشان اشاره شده است؛ مثلاً آمده است: محسن سقط شد و محمد بن حنفیه در مدینه ماند.(65) ضمن آن که امیرمومنان فرزندی به نام جعفر الاصغر داشته است.(66)
15- عبدالرحمن
برخی ، به همان استدلال پیش او را از شهداء به شمار آورده اند.(67) گفته شده مادر وی کنیز بوده ، اما اطلاعات دیگری از وی ارائه نشده است.(68)
16- عبدالله الاصغر
نامش به عنوان شهید در برخی منابع متقدم آمده است. در اعیان الشیعه و برخی منابع دیگر نیز از وی یاد شده و آمده است که او پس از شهادت فرزندان امام حسن علیه السلام به میدان شتافت و پس از کشتن تعدادی از سپاه دشمن به دست زجر بن قیس به شهادت رسید.(69)
17- قاسم بن علی علیه السلام
ابن شهر آشوب وی را از شهدای کربلا دانسته است.
18- یحیی بن علی علیه السلام
نام مادرش «اسماء» دختر عمیس دانسته شده است.(70) برخی منابع از شهادت او در کربلا گزارش داده و آورده اند که سر بریده اش را عمیر بن حجاج کندی حمل می کرده است.(71) در مقابل گزارش هایی دال بر وفات یحیی در زمان پدرش علی علیه السلام در برخی منابع انعکاس یافته است.(72)
پی نوشت ها :
منبع : راسخون
– المجدی/ ص 15.
2 – المجدی/ ص 15.
3 – الطبقات/ ج3/ ص 14.
4- لباب الانساب/ج1/ ص 307.
5- مقاتل الطالبین/ ص 82.
6 – الطبقات الکبری/ج3/ص 14؛ المعارف/ ص 88؛ تاریخ طبری/ج5 / ص 153؛ مقاتل الطالبین/ ص 82؛ و رجال طوسی/ ص 86.
7 – الطبقات الکبری /ج3/ ص 14؛ انساب الاشراف/ج2/ ص 412.
8 – المجدی/ ص 15.
9 – ابصار العین / ص 35.
10 – همان / ص 35.
11 – الطبقات الکبری/ ج3/ ص14؛ تاریخ یعقوبی /ج2/ ص 21 و الاصیلی/ ص 58.
12 – ابن اعثم/ الفتوح / ج 5/ ص 207؛ تاریخ طبری/ج5/ ص 153.
13 – الارشاد/ج2/ ص 89.
14 – مقریزی/ اتعاظ الحنفاء، تحقیق جمال الدین سیال/ ص 6.
15 – المجدی/ ص 15.
16 – مقاتل الطالبین/ ص 84.
17 – ریاحین الشریعه/ج3/ص 292 – 293.
18 – ابصار العین/ ص 34 و انصار الحسین/ ص 68.
19 – بحرالعلوم/ مقتل الحسین/ ص 315.
20 – الطبقات الکبری/ج3/ ص 14؛ تاریخ یعقوبی/ج2/ ص 213 و اخبارالطوال/ ص 257.
21 – انساب الاشراف/ج2/ ص 413.
22 – مقاتل الطالبین/ ص 84.
23 – فرسان الهیجاء/ج1/ ص 187.
24 – مقاتل الطالبین/ ص 84.
25 – انساب الارشراف/ج2/ ص 504.
26 – مقاتل الطالبین/ ص 84.
27 – تنقیح المقال/ ج2 / ص 128.
28 – اعیان الشیعه/ ج 7 / ص 429.
29 – اخبار الطوال ص 257.
30 – الطبقات الکبری/ ج 3/ ص 14.
31 – جمهره النسب/ ج1 / ص 13.
32 – انساب الاشراف / ج2/ ص 413.
33 – تاریخ یعقوبی /ج2 / ص 213.
34 – الطبقات الکبری/ ج3 / ص 14.
35 – مناقب / ج4/ ص 122.
36 – ابن اعثم/ الفتوح/ ج 5.
37 – وسیله الدارین/ ص 255.
38 – التنبیه و الاشراف/ ص 275.
39 – الطبقات الکبری/ ج3/ ص 14.
40 – الامامه و السیاسه / ج2/ ص 6.
41 – تاریخ خلیفه/ ص 145.
42 – تاریخ طبری/ ج5/ ص 154؛ مناقب/ ج4/ ص 122؛ و مقاتل الطالبین/ ص 86.
43 – الارشاد/ ج1/ ص 355.
44 – الامامه و السیاسه/ ج2 / ص 6؛ عقد الفرید/ ج5 / ص 136؛ مناقب/ ج4/ ص 112؛ و مقتل الحسین/ ج3/ ص 47.
45 – مقاتل الطالبین/ ص 787؛ الامامه و السیاسه /ج2 / ص 7؛ و مناقب / ج 4/ ص 122.
46 – الطبقات الکبری/ ج3/ ص 14.
47 – المجدی/ ص 15.
48 – الطبقات الکبری/ ج3/ ص 114.
49 – جمل من انساب الاشراف/ ج2/ ص 413.
50 – الشجره المبارکه/ ص 189.
51 -مقتل الحسین / ج2/ ص 28.
52 -تاریخ طبری/ ج5/ ص 153 و 154.
53 – الطبقات الکبری/ ج5/ ص 88 و 89.
54 – الطبقات الکبری/ ج5/ ص 88.
55 – تاریخ خلیفه/ ص 145.
56 – تاریخ خلیفه/ ص 145؛ الارشاد/ ج1 / ص 354.
57 – اتعاظ الحنفاء/ ص 7.
58 – وسیله الدارین / ص 262.
59 – الطبقات الکبری / ج3/ ص 14.
60 – تنقیح المقال / ج3/ ص 83.
61 – الطبقات الکبری/ ج3/ ص14.
62 – ذخیره الدارین / ص 166.
63 – الامامه و السیاسه / ج2 / ص 6.
64 – بطل العلقمی / ج3 / ص 530.
65 – بطل العلقمی/ ج3 / ص 514.
66 – المجدی / ص 12.
67 – بطل العلقمی /ج3/ ص 530و 531.
68 – المجدی / ص 12.
69 – مناقب/ ج4/ ص 122.
70 – المجدی/ ص 12.
71 -اسرارالشهاده / ج3/ ص 475.
72 – لباب الانساب/ ج1/ ص 332.
کتاب نامه
1- ابن اعثم کوفی، الفتوح، تحقیق علی شیری، ج5، چاپ دوم: بیروت دارالاضواء، 11411ق.
2- مقریزی، احمد بن علی، اتعاذ الحنفاء باخبار الائمه، تحقیق جمالالدین سیال، چاپ دوم: قاهره، لجنه التراث الاسلامی ، 416 ق، 1996م.
3- ابن حزم، جمهره انساب العرب، چاپ اول: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403.
4- ابن سعد،الطبقات الکبری، تحقیق عبدالقادر عطاء، ج3، چاپ دوم: بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418 ق.
5- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، چاپ دوم: بیروت دارالاضواء، 1412 ق.
6- ابن فندق، لباب الانساب، تحقیق مهدی رجایی و محمود مرعشی، ج 1، چاپ اول، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی.
7- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، شرح و تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه.
8- عمری المجدی فی انساب الاطلبیین، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، چاپ اول، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی.
9- بلاذری، جمل من انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و زرکلی، ج2، چاپ اول: بیروت دارالفکر، 1417 ق.
10- خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفه، چاپ اول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415 ق.
11- دینوری ، ابن قتیبه، الامامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، ج 2، چاپ اول، بیروت دارالاضواء، 1410 ق.
12- المعارف ، تحقیق ثروت عکاشه، چاپ ششم، الهیند المصریه العامه للکتاب.
13- دینوری، ابوحنیفیه، اخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اول: قاهره، منشورات الشریف الرضی. 1960 م.
14- سماوی، محمد؛، ابصار العین، قم، افست مکتبه بصیرتی.
15- شیخ طوسی، رجال، چاپ اول، نجف ، المکتبه الحیدریه، 1380 ق.
16- شیخ مفید، الارشاد، تحقیق موسسه آل البیت، ج1، چاپ اول، قم ، انتشارات الموتمر العالمی، 1413 ق.
17- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج5، بیروت.
18- کلبی، جمهره النسب، ج1، چاپ اول، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.
19- محلاتی ، ذبیح الله، فرسان الهیجاء، ج1، چاپ دوم، مرکز نشر کتاب، 1390 ق.
20- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.
21- یعقوبی، احمد بن واضح، تاریح یعقوبی، ج2، چاپ ششم، بیروت، دارصادر، 1415 ق.
22- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، مطبع المرتضویه، 1352ق.
23- موسوی زنجانی، سید ابراهیم، وسیله الدارین، چاپ دوم، بیروت ، موسسه الاعلمی للمطبوعات 402 ق. 1982 م.
24- ابومخنف، مقتل الحسین، چاپ دوم، ق، منشورات رضی، مطبعه امیر، 1362.
