نویسنده: دکتر علیرضا نبی لو*

4-6.مبالغه و اغراق :

اغراق، مبالغه و غلو اگر چه درجاتی دارند، ولی بیشتر به زیاده روی در توصیف اطلاق می شد که به مخیل شدن شعر می افزاید که گاهی سبب حیرت و تعجب می شود. برخ از اغراق های مورد نظر در اشعار کربلایی اهلی عبارتند از : ذره شرف آفتاب می یابد، گیسوی زهره بریده می شود، قلم تیر می شکند، دجله از چشم جاری می شود، سوختن مردمک دیدگان، پدید آمدن طوفان خون، خون در دل نافه کردن، لب کبود کردن رود نیل و از خون گلنار شدن روی زمین.

تن خاک کن به مهر حسین و به باده ده
هر ذره خاک را شرف آفتاب کن

(همان ، ص 497)

گیسوی زهره را ببر و دربرش فکن
گو این پلاس گردن چنگ رباب کن

(همان )

تیر فلک قلم شکنش زین خط خطا
بر مشتری به فتوی این خون عتاب کن

(همان)

ماه محرم است و شد دجله روان ز چشم ما
بهر حسین تشنه لب شاه شهید کربلا

(همان ، ص 422)

بسکه ز آتش جگر گریه گرم می کنم
مردمک دو دیده ام سوخته شد درین عزا

(همان)

طوفان آب اگر طلبی در کنار بحر
طوفان خون کنار شهیدان کربلا

(همان ، ص 423)

آغشته شد به خون سر و فرقی که موی او
خون در درون ناقه تاتار کرده است

(همان ، ص 428)

در مصر اگر نه شور عزای حسین خاست
نیل از چه لب کبود عرب وار کرده است

(همان)

چندان نخفت خون شهیدان که عاقبت
روی زمین ز خون همه گلنار کرده است

(همان ، ص 429)

5-6.تلمیح و اسطوره :

در این آریه، شاعر به برخی وقایع، حوادث و سرگذشت ها اشاره می کند که در پس آنها یک داستان یا سرگذشت تاریخی نهفته است. برخی ازاین داستان ها جنبه ی اسطوره ای دارند و جداگانه مورد بحث قرار می گیرند، ولی در این جا به دلیل پرهیز از اطاله ی کلام در یک بخش مورد توجه قرار گرفته است.
در این ابیات تلمیحی به حضرت عیسی، خضر، نوح و یوسف دیده می شود :

گر خضر از حیات پشیمان شود رواست
کو نیست در شمار شهیدان کربلا

(همان ، ص 423)

آب خضر به پرده ی ظلمت نهفته چیست
گر نیست شرمسار شهیدان کربلا

(همان)

دنیا بدین خرید یزید این خری ببین
کو ترک یوسف از پی درهم گرفته است

(همان ، ص 430)

حلقی برید شمر لعین کز نسیم او
بویی است اینکه عیسی مریم گرفته است

(همان)

طوفان نوح سر نزد از کربلا عجب
از چشم اشکبار شهیدان کربلا

(همان ، ص 423)

برخی از شخصیت های اساطیری و داستانی نظیر رستم و زال، جمشید، افراسیاب و بیژن، افراسیاب و سلم و فرهاد کوهکن در این اشعار مورد توجه اهلی بوده است :

فریاد رس تو باش که گر فتنه ره زند
کی ره توان به رستم و رویین تنش گرفت

(همان)

زال سپهر خون جگر گوشه اش بریخت
شیری که صد هزار چو رستم گرفته است

(همان ، ص 431)

دیو سفید صبح کزین خون صبوح کرد
در کاسه ی سرش چون تهمتن شراب کن

(همان ، ص 497)

خاک تهمتن از سم دلدل چون سرمه ساز
در چشم سلم و دیده افراسیاب کن

(همان )

جای یزید در چه ویل است یا علی
کافراسیاب خشم تو چون بیژنش گرفت

(همان، ص 443)

هرگز نخفت خون شهیدان کربلا
پرویز خون کوهکن جان کنش گرفت

(همان)

زین دود سینه ها که برآمد عجب مدار
گر تیرگی در آیینه جم گرفته است

(همان ، ص 430)

6-6.حسن تعلیل:

یکی دیگر از آرایه های ادبی که در توصیف وقایع کربلا مورد توجه اهلی بوده، حسن تعلیل است؛ یعنی دلیل آفرینی شاعرانه برای امری و واقعی جلوه دادن آن؛ از سوی دیگر با این نوع تصویر سازی، به قانع کردن مخاطب پرداخته می شود که بسیار تأثیرگذار و هنری است. به چند بیت که دارای این آرایه است، اشاره می شود :
دلیل سرخی نیزه و پرچم، آتش گرفتن است :

بر نیزه نیست سرخی خون از سر حسین
کآتش به جان نیزه و پرچم گرفته است

(همان)

آب حیات از شرم شهیدان کربلا پنهان می شود :

آب خضر به پرده ی ظلمت نهفته چیست
گر نیست شرمسار شهیدان کربلا

(همان ، ص 423)

شمر به دلیل مورد لعنت واقع شدن، به سگ قلاده دار تبدیل شده است :

سگ در قلاده شمر لعین است در جهان
وین طوق لعنت است که در گردنش گرفت

(همان ، ص 443)

آه سینه ها سبب تیرگی آینه ی جم می شود:

زین دود سینه ها که برآمدعجب مدار
گر تیرگی در آینه ی جم گرفته است

(همان ، ص 430)

نتیجه

حاصل این پژوهش نشان می دهد : اهلی شیرازی یکی از موفق ترین شاعران شیعه است که شعرش تحت تأثیر اندیشه و تفکر شیعی پدید آمده است. در اشعار او پرداختن به مدح و ستایش ا هل بیت و امامان شیعه (علیهم السلام) دیده می شود. او به اوصاف حضرت علی (علیه السلام) اشاره نموده، در قصاید و قالب های دیگر شعری از این امام گرانقدر یاد می کند؛ همچنین با توجه به شیرازی بودن اهلی، ستایش امامزاده احمد بن موسی کاظم و علی بن حمزه بن موسی کاظم در چندین موضع از دیوانش دیده می شود. او به توصیف وقایع کربلا عنایت ویژه ای داشته و به ابعاد مختلف این واقعه ی عظیم پرداخته است؛ بنابراین هم به تأثیرپذیری خود از حوادث کربلا می پردازد و هم به ترسیم گوشه هایی از وقایع کربلا دست می زند؛ از سوی دیگر اهلی به بیان تأثیر حوادث کربلا بر عالم اشاره می کند و با بهره گیری از اجرام آسمانی و عناصر طبیعت و… به توصیف این تأثیرات می پردازد.
ذکر شخصیت های مثبت و منفی در واقعه ی کربلا از ویژگی های دیگر شعر اهلی است. پرداختن به آرایه های ادبی اعم از تشبیه، استعاره، تشخیص، اغراق، تلمیح و اسطوره و حسن تعلیل که با محوریت کربلا شکل گرفته، از ویژگی های دیگر اشعار کربلایی این شاعر است. این آرایه ها به توصیف حقایق کربلا و ملموس کردن این امر کمک بسیاری می نماید. با این توضیحات در می یابیم : اهلی یکی از موفق ترین شاعران شیعی است که به برخی از وقایع تاریخ شیعه و خصوصاً سرگذشت کربلا توجه وافری داشته و با این موضوعات، سبب ماندگاری شعر خود شده است؛ ولی چنان که در خور شأن او بوده، شناخته نشده و گمنام مانده است.

پی نوشت ها :

استاد یار دانشگاه قم

منابع
1.آذر بیگدلی ، لطف علی بیگ ؛ آتشکده ی آذر؛ تصحیح حسن سادات ناصری ، تهران : امیرکبیر ، 1336.
2.اهلی شیرازی ، مولانا محمد ؛ دیوان اشعار ؛ تصحیح حامد ربانی ؛ چ2 ، تهران : کتابخانه سنایی ، 1369.
3.حسینی ، حاج میرزا حسن ؛ فارسنامه ی ناصری ؛ تصحیح منصور رستگار فسایی؛ ج2 ، چ3 ، تهران : امیرکبیر ، 1382.
4.خواندمیر ، غیاث الدین ؛ تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر ؛ تصحیح محمد دبیر سیاقی ؛ تهران : خیام ، 1362.
5.دهخدا ، علی اکبر ؛ لغتنامه ؛ چ2 ، تهران : دانشگاه تهران ، 1377.
6.رازی ،امین احمد ؛ هفت اقلیم ؛ تصحیح محمدرضا طاهری ، تهران : سروش ، 1378.
7.شوشتری ، نورالله ؛ مجالس المؤمنین ؛ تهران : کتابفروشی اسلامیه ، 1376ق.
8.صفا ، ذبیح الله ؛ تاریخ ادبیات در ایران ؛ چ12 ، تهران : فردوس ، 1386.
9.صفوی ، سام میرزا ؛ تذکره ی تحفه سامی ؛ تصحیح رکن الدین همایون فرخ؛ تهران : اساطیر ، 1384.
10.علی شیرنوایی ، میرنظام الدین ؛ مجالس النفایس ؛ تصحیح علی اصغر حکمت ، تهران : منوچهری ، 1363.
11.فرصت شیرازی ، محمد نصیر ؛ آثار عجم ؛ تصحیح منصور رستگار فسایی ، تهران : امیرکبیر ، 1377.
12.کوپاموی ، محمد قدرت الله ؛ نتایج الافکار ، بمبئی :[بی نا] ، 1336.
13.گلچین معانی ، احمد؛ تاریخ تذکره های فارسی ؛ چ2 ، تهران : کتابخانه ی سنایی ، 1363.
فصلنامه شیعه شناسی شماره 27