5. رهنمودهای تفسیری حضرت رضا (علیه السلام)
مهم ترین رهنمودهای تفسیری در روایات رضوی به شرح زیر است:

1-5. نهی از تفسیر به رأی
امام رضا (علیه السلام) با واسطه اجداد طاهرینش از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کنند که خداوند فرمود: کسی که کلام مرا به رأی خویش تفسیر کرده و مرا به مخلوقاتم تشبیه کند، به من ایمان نیاورده است.(1) روایت حاضر بیانگر این مطلب است که پی آمد نشناختن منزلت کلام خدا، این است که شبیه کلام مخلوق پنداشته می شود، و در نتیجه تفسیر به رأی را به دنبال خواهد داشت، و لذا سقوط در ورطه بی ایمانی، قطعی است. این، بدان معنا نیست که این کلام، قابل فهم برای بشر نیست، و از مقدمات لغوی و نحوی در فهم آن نمی توان کمک گرفت، بلکه بدان معناست که در حد کلام بشر تنزل داده شده و از بطون و معانی فراوان آن و سطح گوینده آن غفلت شده است.

2-5. تعیین مرجع ضمیر
تعیین صحیح مرجع ضمیر، یکی از عواملی است که موجب فهم صحیح آیات قرآن می شود و تشخیص نادرست در این امر، به فهم نادرستی از آیات قرآن می انجامد. مانند آیه « حَتَّى إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَنْ نَشَاءُ وَ لاَ یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ‌ »(2) که مأمون عباسی گمان کرده که قید « اسْتَیاَسَ الرسُّل »، « من الله »‌بوده و ضمیر « ‌واو » در « ظَنّوا »‌و « هم » در « أنّهُمْ » به « الرُّسُلُ » برمی گردد. وی براساس این خوانش از آیه مبارکه در عصمت و یقین رسولان الهی تردید کرده است. لکن امام رضا (علیه السلام) با ذکر قید صحیح برای « استَیأسَ الرُّسُلُ » و تعیین مرجع ضمیر، این توهم را مردود دانسته است. ایشان در تفسیر این آیه، قید « اسْتیأسَ الرُّسُل » را « من قومهم » دانسته و مرجع ضمیر « واو » در « ظَنُّوا » را « قوم » و مرجع ضمیر « هم » در « أنَّهُم » و « واو » در « کُذِبوا » را « الرُّسل » دانسته است. و این آیه را به صورت « حتی إذا اسْتَیأسَ الرُّسل من قومهم و ظن قومهم أن الرسل قد کذبوا جاء‌الرسل نصرنا » تلاوت کرده است.(3)

3-5. توجه به نوع خطاب
تعیین نوع خطاب در آیات یکی دیگر از رهنمودهای تفسیری امام رضا (علیه السلام) است که بی توجهی به این امر در برخی از آیات قرآن کریم موجب تردید در عصمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می شود مانند آیات « عَفَا اللَّهُ عَنْکَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ.. »(4)، « وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ‌ »(5) و « وَ لَوْ لاَ أَنْ ثَبَّتْنَاکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً »(6) امام رضا (علیه السلام) به منظور دفاع از عصمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نوع خطاب در این آیات را از باب « بإیاک أعنی و اسمعی یا جاره » دانسته است.(7) ابن عباس در روایتی به وجود این نوع از خطاب در قرآن اشاره کرده است.(8) امام صادق (علیه السلام) نیز در روایتی فرموده است:« نزل القرآن بایاک اعنی و اسمعی یا جاره » (9) محمد صالح مازندرانی درباره این نوع از خطاب ذیل روایت مذکور می نویسد: برخی از آیات قرآن و یا خود قرآن به نحو « تعریض »‌نازل شده است به عبارت دیگر مراد از آن متوجه کردن خطاب به مخاطب است، در حالی که مراد از خطاب شخص دیگری است که او شایسته خطاب است.(10) شیخ طوسی نیز پس از نقل این روایت می نویسد: بر این اساس خطاب متوجه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده لکن مراد از خطاب امت ایشان است.(11)

4-5. توجه به پیام و اهداف تربیتی و هدایتی آن
بی تردید، یکی از شؤون اساسی امامت، تربیت و هدایت مردم به است. اهمیت این امر به اندازه ای است که امام رضا (علیه السلام) همچون دیگر امامان معصوم در تفسیر قرآن کریم به اهداف تربیتی و هدایتی عنایت ویژه ای داشته است. روایات ذیل بیانگر این مدعاست:
الف- امام رضا (علیه السلام) در روایتی فرمود: وحشتناک ترین حالتی که آدمی دارد سه موقع است: روزی که متولد می شود و از شکم مادر بیرون می آید و دنیا را می بیند، روزی که می میرد و آخرت و اهل آن را می بیند و روزی که مبعوث می شود و احکامی را مشاهده می کند که در سرای دنیا ندیده است. و به درستی که خداوند عزوجل در این سه موقع بر یحیی (علیه السلام) سلام فرستاده است و ترس او را ایمنی بخشیده است و فرمود:« وَ سَلاَمٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً »(12) عیسی بن مریم (علیه السلام) نیز در این سه موقع بر خویش سلام کرده است فرمود:« وَ السَّلاَمُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیّاً »(13).
ب- ایشان در روایتی مسئله عرضه اعمال امت بر خویش را بیان کرده است. بی تردید توجه دادن مردم به این امر در جهت تربیت و هدایت آنها است. عبدالله بن ابان گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: برای من و خانواده ام دعا کنید. حضرت فرمود: مگر من دعا نمی کنم، به خدا سوگند همانا اعمال شما هر روز و شب بر من عرضه می شود. عبدالله بن ابان از این سخن تعجب کرد، حضرت فرمود: آیا کتاب خدا را نخوانده ای که می فرماید: « وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ »(14).

6. پی جویی روش های تفسیری در احادیث رضوی
برخی از نویسندگان، روش تفسیری را امری فراگیر دانسته که مفسّر آن را در همه آیات قرآن به کار می گیرد و اختلاف در آن، باعث اختلاف در کلّ تفسیر می شود و آن چیزی جز منابع و مستندات تفسیر نیست.(15) بررسی احادیث رضوی بیانگر روش های زیر است:

1-6. روش تفسیر قرآن به قرآن
بی تردید، متقن ترین منبع برای تفسیر قرآن کریم خود قرآن است، زیرا امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره قرآن فرمود:« و یَنطقُ بعضُهُ ببعضٍ و یَشْهَدُ بعضُهُ علی بعض »‌(16) تأمل در آیات قرآن کریم نشان می دهد که برخی از مطالب در برخی از آیات به صورت مجمل بیان شده در حالی که همان مطالب در آیات دیگری به صورت مفصل و مبین بیان شده است. علاوه بر این، قرآن خود را « تِبْیَاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ »(17) معرفی کرده است. سخن معروف « القرآن یفسر بعضه بعضا » ‌نیز ناظر به روش تفسیری قرآن به قرآن است.(18) روش تفسیر قرآن به قرآن در روایات تفسیری امام رضا (علیه السلام) دیده می شود. در این جا به ذکر چند نمونه از این روایات بسنده می شود:
الف- امام رضا (علیه السلام) درباره آیه « وَ مَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ إِلاَّ رِجَالاً نُوحِی إِلَیْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ‌ »(19) به منظور اثبات این مطلب که مراد از « اهلَ الذکر » ائمه اطهار (علیهم السلام) است، از روش تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده است. آن حضرت با استناد به آیات « … قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولاً یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِ اللَّهِ مُبَیِّنَاتٍ… »(20) که در این آیات از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان « ذکر » تعبیر شده است، خویش را از زمره « اهلَ الذکر » معرفی کرده است.(21)
ب- ایشان در روایت دیگری، آیه « یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلاَدِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ… » (22) را به کمک آیه « الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ بِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ … »(23) تفسیر کرده است.(24)
ج- امام رضا (علیه السلام) در روایتی معنی « خَتم » در آیه 7 سوره بقره را به استناد آیه « …بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْهَا بِکُفْرِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً »(25) « طبع بر قلوب کفار »‌ بیان کرده است.(26)
د- ایشان در روایت دیگری معنی « قواما » در آیه 67 سوره فرقان را به استناد آیات « … عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ مَتَاعاً بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَى الْمُحْسِنِینَ »(27) و « …و لاَ یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ مَا آتَاهَا… »(28) بیان کرده است.(29)

2-6. روش تفسیر قرآن به سنت
یکی از بهترین و لازمترین راه های شناخت قرآن، تفسیر آن به سنت معصومان (علیهم السلام) است. در واقع سنت معصومان (علیهم السلام) یکی از منابع علم تفسیر و اصول بررسی و تحقیق برای دستیابی به معارف قرآنی است. عترت طاهرین (علیهم السلام) براساس حدیث متواتر ثقلین همتای قرآن بوده که تمسک به یکی از آن دو بدون دیگری مساوی با ترک هر دو ثقل است و برای دستیابی به دین کامل اعتصام به هرکدام باید همراه با تمسک به دیگری باشد.(30)
امام رضا (علیه السلام) اگرچه خود یکی از اهل بیت (علیهم السلام) است و روایات تفسیری ایشان یکی از منابع متقن برای تفسیر قرآن کریم به شمار می آید، لکن ایشان علاوه بر بیان مطالب تفسیری خویش برخی از روایات آباء‌ و اجداد طاهرینش را در تفسیر آیات قرآن بیان کرده است. برخی از این روایات از این قرار است:
الف- امام رضا (علیه السلام) به منظور تفسیر سوره حمد روایتی از آباء‌ طاهرینش از امیرالمؤمنین (علیه السلام) در تفسیر این سوره نقل کرده است.(31)
ب- آن حضرت به منظور تفسیر آیه « فَلَمَّا قَضَیْنَا عَلَیْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّهُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ … »(32) روایتی را به واسطه پدر و جد خویش از امام باقر (علیه السلام) درباره این آیه نقل کرده است.(33)
ج- ایشان به منظور تفسیر آیه « فَتَبَسَّمَ ضَاحِکاً مِنْ قَوْلِهَا وَ قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلَى وَالِدَیَّ… »(34) روایتی را به واسطه پدر بزرگوارش (علیه السلام) از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است.(35)
د- ایشان به منظور تفسیر آیه « ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ »(36)‌روایتی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است.(37).
استناد به آیات قرآن کریم پس از بیان برخی از مطالب در روایات رضوی نقش مهمی در تبیین آیات قرآن کریم دارد. این امر علاوه بر این که سبب تأیید و صحیح دانستن آن مطالب می گردد، به نوبه خود نوعی تفسیر قرآن شمرده می شود، زیرا برخی از پیام ها از آن آیات به مخاطبان منتقل می شود که موجب فهمیدن بهتر آن آیات برای مخاطبان می شود. دو نمونه از این روایات شاهد این مدعا است:
الف: امام رضا (علیه السلام) در روایتی مؤمن حقیقی را دارای سه خصلت از سنت خدا، پیامبر و ولی او دانسته است ( کتمان سر، مدارا با مردم و صبر در سختی ها ) و به منظور بیان این سه خصلت به سه آیه « عَالِمُ الْغَیْبِ فَلاَ یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَداً إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ… »(38) ، « خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ‌ »(39) و « وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ… »(40) استناد کرده است.(41)
ب: ایشان در روایت دیگری فرموده است: نزدیکترین حالی که بنده نسبت به خداوند دارد حالتی است که در سجده است و این سخن خداوند است که فرمود:« … وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ‌ »(42).

7. بازتاب آموزه های تفسیری امام رضا (علیه السلام) در آثار فریقین
برخی بر این عقیده اند که اهل بیت (علیهم السلام)، در تفسیر قرآن، نقش تربیتی و تعلیمی را ایفا کرده اند. به عبارت دیگر، امامان اهل بیت (علیهم السلام) درصدد آموختن روش تفسیر و چگونگی بهره گیری از آیات در تفسیر بوده اند، نه آنکه درصدد باشند همه آیات را تفسیر کنند. امامان با بیان نمونه هایی از تفسیر آیات، درواقع خواسته اند اصول و مبادی تفسیر قرآن را برای اصحاب و شاگردان خود تبیین کنند.(43) اقوال تفسیری امام رضا (علیه السلام) را می توان در تفاسیر مأثور امامیه همچون تفسیر عیاشی(44)، تفسیر فرات کوفی(45)، تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی(46)، تفسیر صافی فیض کاشانی(47)، البرهان فی تفسیر القرآن سید هاشم بحرانی (48) و تفسیر نورالثقلین حویزی (49) مشاهده کرد. این کتاب ها حاوی مقدار زیادی از احادیث تفسیری آن حضرت است. اقوال تفسیری امام رضا (علیه السلام) را می توان در تفاسیر مأثور اهل تسنن همچون الکشف و البیان عن تفسیر القرآن ثعلبی(50)؛ و نیز برخی تفاسیر غیر مأثور اهل تسنن مانند کشف الاسرار و عده الابرار میبدی (51) و روح المعانی آلوسی بغدادی مشاهده کرد.(52)

8. آثار علوم قرآنی شاگردان و تربیت شدگان حضرت رضا (علیه السلام)
در شمار اصحاب امام رضا (علیه السلام)، باید به نامبردگان ذیل اشاره کرد که در زمینه علوم قرآن و تفسیر تألیف داشته اند. شایان ذکر است که بعضی از آنها از یاران یا شاگردان چند امام بوده اند.
الف. احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی. یکی از آثار وی کتاب الناسخ و المنسوخ است.(53)
ب. حسن بن محبوب (د 224ق) ‌یکی از آثار وی کتاب التفسیر است.(54)
ج. حسین بن سعید اهوازی. یکی از آثار وی کتاب التفسیر است.(55)
د. ابوالحسن دارم بن قبیصه. وی در زمینه علوم قرآنی آثاری همچون کتاب الوجوه و النظائر و کتاب الناسخ و المنسوخ دارد.(56)
هـ. ابوطالب عبدالله بن صلت قمی. یکی از آثار وی کتاب التفسیر است.(57)
و. علی بن اسباط بن سالم ( زنده در 230ق)‌ یکی از آثار وی کتاب التفسیر است.(58)
ز. علی بن مهزیار اهوازی. یکی از آثار وی کتاب التفسیر است.(59)
ح. ابوعبدالله محمد بن خالد برقی. یکی از آثار وی کتاب التفسیر است.(60)
ط. ابومحمد یونس بن عبدالرحمن ( د208ق). نجاشی تألیفات زیادی را به او نسبت می دهد. از جمله کتاب تفسیر القرآن و نیز کتاب فضل القرآن.(61)
شایان ذکر است که از میان تفاسیر متعددی که یاران امام رضا (علیه السلام) نوشته اند، متن مستقلی باقی نمانده و فقط نقل قول هایی از این تفاسیر در منابع امامیه آمده است.

نتیجه گیری
1. نزاهت قرآن کریم از تحریف، وحیانی بودن الفاظ قرآن کریم، حادث بودن کلام الهی، جاودانه بودن قرآن از مهم ترین مبانی صدوری تفسیر در احادیث رضوی است.
2. تأکید بر قابل فهم بودن قرآن کریم و عنایت به بعد هدایتگری قرآن از مهم ترین مبانی دلالی تفسیر در احادیث رضوی است.
3. شرایط فکری و مباحث علمی در هر زمانی می تواند تأثیر بسیاری در رویکرد مفسران در تفسیر قرآن کریم داشته باشد. تأثیر دوران امام رضا (علیه السلام) که دوران شیوع مناظرات علمی و کلامی بین ادیان گوناگون و طرح شبهات و سؤال های کلامی بوده است بر رویکرد کلامی امام رضا (علیه السلام) در تفسیر قرآن به خوبی نمایان است.
4. تأمل در روایات تفسیری امام رضا (علیه السلام) نشان می دهد روایات ایشان شامل بیان جایگاه و فضیلت قرآن، تبیین برخی از مباحث علوم قرآنی همچون سبب نزول، قرائت، سوره شناسی، فضائل و خواص سوره ها و آیات، حروف مقطعه و محکم و متشابه و نیز تفسیر آیات قرآن کریم است.
5. براساس احادیث رضوی، مهم ترین گونه های تفسیری حضرت عبارتست از: ذکر اسباب نزول، بیان معنی مفردات، تبیین آیات از راه بیان مصداق و قیدهای توضیحی آیات، بیان تأویل آیات متشابه، بیان بطون آیات، تبیین آیات الاحکام، ذکر جزئیات داستانهای قرآن، بیان چرایی مطالب در آیات، زدودن شبهه و تصحیح بدفهمی نسبت به قرآن کریم و تبیین معارف اعتقادی.
6. نهی از تفسیر به رأی، تعیین مرجع ضمیر، توجه به نوع خطاب و عنایت به پیام و اهداف تربیتی و هدایتی آن از مهم ترین رهنمودهای تفسیری حضرت است.
7.دو روش تفسیر قرآن به قرآن و روش تفسیر قرآن به سنت، در احادیث رضوی ظهور و بروز بیشتری دارد.
8.آموزه های تفسیری حضرت رضا (علیه السلام) در تفاسیر فریقین و نیز آثار تربیت شدگان حضرت قابل پیگیری است.

پی نوشت ها :

1.ابن بابویه، 1378ق، ج1، ص 116.
2.یوسف/ 110.
3.بحرانی، 1416ق، ج3، ص 217.
4.توبه، 43.
5.زمر، 65.
6.اسراء، 74.
7.ابن بابویه، 1378ق، ج1،‌ص 202؛ بحرانی، 1416ق، ج2،‌ص 778؛ جزائری، 1404ق، ص 18.
8.علم الهدی، بی تا، ص 119؛ فخرالدین رازی، 1406ق، ص 112.
9.کلینی، 1365ش، ج2، ص 631؛ عیاشی، 1380ق، ج1، ص 10.
10.مازندرانی، بی تا، ج11، ص 81.
11.طوسی، بی تا، ج10، ص 28.
12.مریم، 15.
13.مریم، 33؛ ابن بابویه، 1378ق، ج1،‌ص 257؛ مجلسی، 1404ق، ج6، ص 158.
14.توبه، 105؛ صفار، 1404ق، ص 429؛ مجلسی، 1404ق، ج23، ص 347.
15.برای نمونه نک: شاکر، 1382ش، ص 46.
16.سیدرضی، بی تا، ص 192.
17.نحل، 89.
18.معرفت، 1419ق، ج2، ص 22.
19.أنبیا، 8.
20.طلاق، 10-11.
21.ابن بابویه، 1378ق، ج1، ص 239.
22.نساء، 11.
23.نساء، 34.
24.قطب راوندی، 1405ق، ج2، ص 359؛ حرعاملی، 1409ق، ج26، ص 95.
25.نساء، 155.
26.ابن بابویه، 1378ق،ج1، ص 123.
27.بقره، 236.
28.طلاق، 7.
29.کلینی، 1365ش، ج4، ص 54؛ حرعاملی، 1409ق، ج21، ص 556.
30.جوادی آملی، 1379ش، ج1، ص 132.
31.التفسیر المنسوب الی الامام العسکری (علیه السلام)، 1409ق، ص 30.
32.سبأ، 14.
33.قمی، 1404ق، ج2، ص 38.
34.نمل، 19.
35.ابن بابویه، بی تا، ج1، ص 72؛ جزائری، 1404ق، ص 368.
36.تکاثر، 8.
37.ابن بابویه، 1378ق، ج2، ص 128.
38.جن، 26-27.
39.اعراف، 199.
40.بقره، 177.
41.ابن بابویه، 1403ق، ج1، ص 82؛ طبرسی، 1385ق، ص 85.
42.علق، 19؛ کلینی، 1365ش، ج3، ص 265؛ ابن بابویه، 1378ق، ج2، ص 7.
43.معرفت، 1419ق، ج1، صص 468-469.
44.نک: سراسر کتاب.
45.نک: سراسر کتاب.
46.نک: سراسر کتاب.
47.نک: سراسر کتاب.
48.نک: سراسر کتاب.
49.نک: سراسر کتاب.
50.برای نمونه نک: ج1، ص 106، 140؛ ج5، ص 213.
51.برای نمونه نک: ج1، ص 28؛ ج2، ص 348؛ ج3، ص 150.
52.برای نمونه نک: ج2، ص 99؛ ج6، ص 361؛ ج13، ص 216.
53.طوسی، 1417ق، صص 68-69؛ نجاشی، 1407ق، صص 81-82.
54.طوسی، 1417ق، ص 97.
55.خویی، 1413ق، ج6، صص 265-266.
56.نجاشی، 1407ق، ص 162.
57.نجاشی، 1407ق، ص 217.
58.نجاشی، 1407ق، ص 252.
59.نجاشی، 1407ق، ص 253.
60.نجاشی، 1407ق، ص 235.
61.نجاشی، 1407ق، صص 446-448.
منابع :
قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند، تحقیق هیئت علمی دارالقرآن الکریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران: دارالقرآن کریم.
1.آلوسی بغدادی، سید محمود (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، به کوشش علی عبدالقادر عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
2.ابن شعبه حرانی حلبی، حسن بن علی (‌1404ق)، تحف العقول، قم، انتشارات جامعه مدرسین.
3.ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی ( 1379ق)، مناقب آل أبی طالب (علیه السلام)، قم، مؤسسه انتشارات علامه.
4. ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (1361ش)، معانی الأخبار، قم، انتشارات جامعه مدرسین.
5.ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی ( 1364ش)، ثواب الأعمال، قم، انتشارات شریف رضی.
6.ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (‌1378ق)، عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، تهران، انتشارات جهان.
7.ابن بابویه قمی، جعفر بن محمد بن علی (‌1398ق)، التوحید، قم، انتشارات جامعه مدرسین.
8. ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (‌1403ق)، الخصال، قم، جامعه مدرسین.
9.ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (‌1413ق)، من لا یحضره الفقیه، قم، انتشارات جامعه مدرسین.
10.ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی (‌بی تا)، علل الشرائع، قم، انتشارات مکتبه الداوری.
11.ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی [ شیخ صدوق ] (‌1362ش)، الأمالی، تهران، کتابخانه اسلامیه.
12. استرآبادی، سیدشرف الدین حسینی (‌1409ق)، تأویل الآیات الظاهره، قم، جامعه مدرسین.
13.بحرانی، سیدهاشم ( 1416ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، تهران: بنیاد بعثت.
14.برقی، احمد بن محمد بن خالد (‌1371ق)، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیه.
15.بغوی، حسین بن مسعود (‌1420ق)، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی.
16. التفسیر المنسوب الی الإمام الحسن العسکری (علیه السلام)(1409ق)، قم، انتشارات مدرسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف.
17.ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم (‌1422ق)، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
18.جزائری، سید نعمت الله(1404ق)، قصص الأنبیاء (علیهم السلام)، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی.
19.جوادی آملی، عبدالله ( 1379ش)، تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء.
20.جوادی آملی، عبدالله (‌1382ش)، قرآن حکیم از منظر امام رضا (علیه السلام)، به کوشش زینب کربلایی، قم، مرکز نشر اسراء.
21.حرعاملی، محمد بن حسن(1409ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت.
22.حِمَیری قمی، عبدالله بن جعفر (‌بی تا)، قرب الإسناد، تهران: انتشارات کتابخانه نینوی.
23.حویزی، عبد علی بن جمعه (‌1415ق)، تفسیر نورالثقلین، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان.
24.خویی، سید ابوالقاسم (1413ق)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، بی جا، بی نا.
25. خویی، سید ابوالقاسم (بی تا)، البیان فی تفسیر القرآن، بی جا، بی نا.
26.ذهبی، محمد حسین (‌1405ق)، الإسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، دمشق، دارالإیمان.
27. راغب اصفهانی، حسین بن محمد ( 1412ق)، المفردات فی غریب القرآن، به کوشش صفوان عدنان داودی، بیروت، دارالعلم.
28.سبحانی، جعفر (‌بی تا)، الائمه الإثنی عشر (علیه السلام)،‌بی جا، بی نا.
29.سیدرضی، محمد بن حسین (‌بی تا)، نهج البلاغه، قم، انتشارات دارالهجره.
30.سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن (‌بی تا)، لباب النقول فی اسباب النزول، بیروت، دار احیاء‌العلوم.
31.شاکر، محمد کاظم (1382ش)، مبانی و روش های تفسیری، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
32.صحیفه الرضا، به کوشش محمد مهدی نجف (‌ 1406ق)، مشهد، انتشارات کنگره جهانی امام رضا (علیه السلام).
33.صفار، محمد بن حسن(1404ق)، بصائرالدرجات، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی.
34.طباطبایی، سید محمد حسین ( 1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه.
35. طبرسی، ابومنصور احمد بن علی ( 1403ق)، الإحتجاج، مشهد، نشر مرتضی.
36. طبرسی، حسن بن فضل (‌1412ق)، مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف رضی.
37.طبرسی، علی بن حسن (‌1385ق)، مشکاه الأنوار، نجف، کتابخانه حیدریه.
38.طبرسی، فضل بن حسن [امین الاسلام] (‌1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ( مجمع البیان لعلوم القرآن ) ‌به کوشش محمد جواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
39.طبری، ابوجعفر، عماد الدین محمد بن ابی القاسم ( 1383ق)، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، نجف، چاپ کتابخانه حیدریه.
40.طبری، محمد بن جریر (‌بی تا)، تاریخ الامم و الملوک ( تاریخ الطبری )، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
41.طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (‌1365ش)، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه.
42. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1417ق)، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، قم: مؤسسه نشر الفقاهه.
43.طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (بی تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
44.علم الهدی، علی بن حسین [سید مرتضی] (‌بی تا)، تنزیه الانبیا و الائمه (علیهم السلام)، قم، انتشارات شریف رضی.
45.عیاشی، ابوالنضر محمد بن مسعود بن محمد ( 1380ق)، تفسیر العیاشی، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، چاپخانه علمیه.
46.فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر ( 1406ق)، عصمه الانبیا، قم، مطبعه الشهید منشورات الکتبی النجفی.
47.فرات کوفی، فرات بن ابراهیم ( 1410ق)، تفسیر الفرات الکوفی، به کوشش محمد کاظم محمودی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
48.فیض کاشانی، ملامحسن ( 1415ق)، تفسیر الصافی، به کوشش حسین اعلمی، تهران، مکتبه الصدر.
49.قرشی، باقر شریف (‌1372ش)، حیاه الامام الرضا (علیه السلام)، قم: انتشارات سعید بن جبیر.
50.قطب راوندی، سعید بن هبه الله( 1405ق)، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی.
51.قطب راوندی، سعید بن هبه الله (‌1409ق)، قصص أنبیاء (علیهم السلام)، مشهد، ‌بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.
52.قمی، علی بن ابراهیم (‌1404ق)، تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی [ تفسیر القمی ]، قم: مؤسسه دارالکتاب.
53.کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب (‌1365ش)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
54.کشی، محمد بن عمر (‌1348ش)، رجال الکشی، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد.
55.مازندرانی، مولی محمد صالح( بی تا)، شرح أصول الکافی با تعلیقات میرزا ابوالحسن شعرانی، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء‌التراث العربی.
56.مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی ( 1404ق)، بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار (علیهم السلام)، بیروت، مؤسسه الوفاء.
57.مصطفوی، حسن (1360ش)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
58.مصطفوی، حسن (1380ش)، تفسیر روشن، تهران، مرکز نشر کتاب.
59.معرفت، محمدهادی (1419ق)، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
60.مکارم شیرازی، ناصر( 1374ش)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیه.
61.موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی (1409ق)، مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه اهل بیت (علیهم السلام).
62.میبدی، رشید الدین ابوالفضل (‌1371ش)، کشف الاسرار و عده الابرار، تهران، امیرکبیر.
63.نجاشی، احمد بن علی (‌1407ق)، رجال النجاشی، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
64.واحدی، علی بن احمد (‌1411ق)، اسباب نزول القرآن، به کوشش کمال بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه.
منبع مقاله :
ایزدی، مهدی و…‌[ دیگران]، (1392)، ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضا (ع)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول