نویسنده:عباسعلی عظیمی شوشتری (*)

7- مبادله اسیران

پیامبر (ص) در جنگ بدر از روش مبادله اسرا نیز استفاده کردند. ایشان «عمر بن ابوسفیان» را «سعد بن نعمان بن اکال» که از مسلمین بود، مبادله کرد (ابن اثیر، بی تا: 212).

ب- مجروحین

پیامبر گرامی اسلام، آزار رساندن به مجروحان را ممنوع کرده بود و صراحتاً اعلام می فرمود که مبادا مجروحان را به حال خود رها کنید تا بمیرند. ضمن اینکه به مداوای آنها نیز امر می کردند (الزحیلی، 1412: 477). از این رو، فقها نیز کشتن مجروحین را جایز نمی دانند (محقق حلی، 1403، ج 9: 207). برخی از فقها نیز معتقدند که اگر مجروح،
قادر به راه رفتن نباشد، باید وی را آزاد کرد (طوسی،1410، ج9: 94) و محل خود فرستاد (نجفی، بی تا، ج21: 128). سایر مجروحین نیز اسیر می شوند و احکام اسرا درباره آنها اجرا می شود (همان: 129).

ج- کشته شدگان

در غزوه بدر، پیامبر (ص) اجساد دشمنان را جمع آوری کردند و هنگامی که قریش خواستار جسد «نوفل بن عبدالله بن مغیره» شد، پیامبر آن را تحویل داد و با وجود اینکه حاضر به پرداخت مبلغی در قبال آن بودند- و آن زمان نیز رسم بود – نپذیرفت (الزحیلی، 1412: 490). در آن زمان، مرسوم بود که سرهای کشته شدگان را برای تضعیف روحیه دشمن در میدان کارزار می گرداندند چنین عملکردی هرگز از پیامبر مشاهده نشد (همان). به همین دلیل فقها این عمل را صحیح نمی دانند (محقق حلی، 1403، ج1: 318). رسول گرامی اسلام در سفرها هرگاه به جسدی بر می خوردند، بدون اینکه معلوم باشد که مسلمان است یا غیر مسلمان، اقدام به دفن آن می کردند (دارمی، 1398 ق: 473). ایشان می فرمودند: «ان الله کتب الاحسان علی کل شی فاذا قتلتم فاحسنوا القتله» (بیهقی، بی تا، ج9: 68)؛ خداوند احسان را در هر چیزی واجب شمرده است. پس هرگاه با دشمن جنگیدند با کشته شدگان رفتار نیکو داشته باشید.
همچنین می فرمودند: مثله (قطعه قطعه) کردن اجساد دشمن جایز نیست، حتی به وسیله سگ درنده (احمدی، میانجی، 411: 34). براین اساس، برخی از فقها دفن اجساد آنها را واجب دانسته اند (مکی العاملی، 1369، ج1: 220). هر نوع هتک حرکت و قطع و انتقال اعضای بدن کشتگان دشمن در حقوق اسلام، ممنوع است (عمید زنجانی، 1385، ج6، 229).

ممنوعیت به کارگیری ابزار جنگی نامتعارف و وحشیانه

مقصود از وسایل وحشیانه، سلاح های غیرمتعارفی است که کشتار بی رویه و غیر ضروری را به همراه دارد. به کارگیری این وسایل با توجه به اهداف جنگ در اسلام، ممنوع است. در زمان رسول اکرم مکرم اسلام (ص) اگرچه سلاح های کشتار جمعی در سطحی که امروزه موجود است وجود نداشت، اما ایشان از به کارگیری روش ها و تسلیحاتی که در
همان زمان هم موجب کشتار غیرضروری می شد، به طور جدی خودداری می کردند و با صراحت به کارگیری آنها را ممنوع فرموده بودند (عاملی، 1403، ج15: 62، ح1).
پیامبر، فقط سلاح های متعارف وعادی زمان خود مانند شمشیر، نیزه، تیر و کمان و منجنیق را به کار می بردند و از روش های زیر استفاده نمی کردند:

1-آتش افکندن

این روش در زمان گذشته، عموماً توسط یونانیان و رومیان استفاده می شد، اما پیامبر اسلام (ص) هیچ گاه این روش را به کار نبردند (همان، ح2)

2- القای سم

در این روش، سموم گیاهی را در آب آشامیدنی یا نهر آبی که از محل استقرار یا مناطق مسکونی دشمن می گذشت، می ریختند و موجب مسمومیت جمع زیادی می شدند. پیامبر (ص) هیچ گاه از این روش نیز استفاده نکردند؛ بلکه هرگونه القای سم در سرزمین های دشمن را نهی می فرمودند (کلینی، 1367 ش، ج 5: 28).
آنچه در دو مورد فوق مهم است، علت منع آنها؛ یعنی کشتار غیرضروری است، صرف نظر از نوع و وسعت آن، از این رو، آتش، خواه در اثر مواد محترقه یا فعل و انفعالات رادیو اکتیویته باشد و سم در هر نوع آن، چه در شکل گاز و چه در شکل مایع باشد، چنانچه موجب مرگ و میر وسیع انسانها شود، شامل ممنوعیت مورد نظر می شود.

3- ابزار تغییر دهنده وضعیت زیست محیطی

پیامبر (ص) تمامی روش ها و اقداماتی که موجب تغییرات زیست محیطی در منطقه می شد؛ مانند گشودن آب و ایجاد سیل مصنوعی، آتش زدن نخل ها و کشتزارها و درختان منطقه را ممنوع فرموده بودند (عاملی، 1403، ج15: 58، ح2).

4- غارت

غارت اموال شکست خوردگان از اعمال مرسوم در آن زمان بود، اما رسول گرامی اسلام، این اقدام را نیز مجاز نمی دانستند. از ایشان نقل می کنند که فرمود: «هرکس دست به غارت بزند از ما نیست» (الزحیلی، 1412: 486).

5- کشتن حیوانات

طبق آنچه از سیره نبی مکرم اسلام (ص) مشاهده می شود، کشتن حیوانات اهلی دشمن مجاز نبوده است و آزار رسانیدن به آنها و قطع دست و پای حیوانات اهلی، غیر انسانی تلقی می شده است (ابن قدامه، 1403، ج20: 501).

ممنوعیت استفاده از روش های جوانمردانه

غدر و نامردی، قرنها است که مورد استفاده بسیاری از جنگاوران برای غافلگیری ناجوانمردانه قرار می گرفته و می گیرد. در این روش ناجوانمردانه، دشمن با تظاهر به صلح و ترک مخاصمه، طرف مقابل را فریب داده و با استفاده از اطمینانی که در او ایجاد کرده است، وی را غافلگیر کرده و به او حمله ور می شود.
پیامبر اسلام «غدر و نامردی» را به طور کلی منع کرده اند (عاملی، 1403، ج 15: 58- 59، ح 2و3). براساس روایتی از امام صادق (ع) حتی یاری رسانیدن به کسانی که در صدد غدر و نامردی باشند نیز صحیح نیست؛ حتی اگر هر دو گروه از کفار باشند (همان: 57، ح1).

نتیجه گیری

از آنچه بیان شد این نتایج به دست می آید که:
1- با توجه به نگاهی که اسلام به انسان و ارزش های او دارد، پیامبر گرامی اسلام (ص) جنگ را صرفاً وسیله و ابزاری می دانستند که به کارگیری آن، به عنوان آخرین راه حل و فقط با هدایت و نجات انسانها، مشروع بود. بر همین اساس نیز تمام تلاش خود را به کار می بردند که منجر به کمترین خسارات و تلفات گردد.
2- پیامبر گرامی اسلام، انسانی ترین روش ها را که تاکنون تاریخ بشر به خود دیده است، در جنگ ها به کار می گرفتند و از هرگونه تعدی و افراط و تفریط به طور جدی خودداری می فرمودند و تمام تلاش خود را به کار می بردند تا حداقل خسارات به دشمن وارد آید؛ زیرا هدف اصلی ایشان هدایت انسانها بود.
3- از منظر تاریخی، باید سیره پیامبر اسلام با دقت تمام و نکته سنجی، مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد تا حقایق این دوران نورانی تاریخ انسان، کاملاً روشن گردد.
منابع و مأخذ
1- قرآن کریم.
2- نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ 8، 1374. 1410.
3- ابن اثیر، عزالدین، کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی، شرکت سهامی چاپ و انتشار کتب ایران، بی تا.
4- ابن اسحاق، تاریخ پیامبر اسلام، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1361.
5- ابن هشام،السیره النبویه، سید هاشم رسول محلاتی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی تا.
6- ابن قدامه، موفق الدین و شمس الدین، المغنی، بیروت دارالکتاب العربی، 1403.
7- ابن کثیر، ابوالفداء الحافظ، البدایه و النهایه، بیروت، دارالکتاب العلمیه، 1407.
8- ابن متوج، الناسخ و المنسوخ، سید عبدالجلیل حسین قاری، تهران، انتشارات کتاب فروشی محمدی، 1344.
9- ابوعبید، الاموال، تصحیح محمد حامد الفقیه، بی نا، بی جا، بی تا.
10- احمدی میانجی، علی، الاسیر فی الاسلام، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1411.
11- الزحیلی، وهبه، آثار الحرب فی الفقه السلامی، دمشق، دارالفکر، چ4، 1412.
12- انجیل عیسی مسیح، هزاره نو، انتشارات ایلام، قطع جیبی، 2005.
13- باقری کبورق، علی، کلیات مبانی و استراتژی جنگ، مرکز نشر بین الملل، 1370.
14- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405.
15- بوتول، گستون، پولمولوژی جامعه شناسی جنگ، ترجمه فریدون سرمد، تهران، انتشارات دانشگاه ملی، 1355.
16- بیهقی، الحافظ ابی بکر، السن الکبیر، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
17- پازارگاد، بهاء الدین، تاریخ فلسفه سیاسی، تهران، انتشارات زوّار، 1359.
18- تورات (عهد عتیق)، بی تا، بی جا.
19- حلی، حسن بن یوسف (علامه)، قواعد الاحکام، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1413.
20- دارمی، ابی محمد، سنن دارمی، قاهره، دارالفکر، 1398.
21- ذهبی، احمد بن عثمان، تاریخ الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407.
22- رشیدرضا، تفسیر المنار، دارالمعرفه للطباعه و النشر، بیروت، ج2، بی تا.
23- رضایی، عبدالعظیم، اصل و نسب و دین ایرانیان، انتشارت موج، بی تا.
24- رضی، هاشم، تاریخ ادیان، تهران، انتشارات کاوه، بی تا.
25- روسو، شارل، حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمه سید علی هنجنی، تهران: دفتر خدمات حقوقی بین المللی، 1369.
26- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، 1367.
27- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات اساطیر، چ2، 1362.
28- طوسی، ابی جعفر، النهایه، موسوعه الینابیع الفقهیه، مؤسسه الفقه الشیعه، بیروت، دارالاسلامیه.
29- عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، قم، انتشارات دارالحدیث، 1385.
30- عاملی، شیخ حر، وسایل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ5، 1403.
31- عسقلانی، ابن حجر، تهذیب التهذیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی ، بی تا.
32- عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امبیرکبیر، 1385.
33- فانر، تونی، «حقوق بین الملل بشر دوستانه: توسعه مفاهیم» مجموعه مقالات همایش اسلام و حقوق بین المللی بشر دوستانه، هلال احمر جمهوری اسلامی ایران، 1386.
34- فوگل، اشپیگل، تمدن مغرب زمین، ترجمه محمد حسین آریان، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1380.
35- کریشنان، سروپالی، تاریخ فلسفه شرق و غرب، ترجمه خسرو جهان داری، تهران، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، 1367.
36- کلینی، الکافی، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ3، 1367ش.
37- —-، الروضه من الکافی، سید هاشم رسول محلاتی، انتشارات علمیه اسلامی، بی تا، بی جا.
38- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403.
39- محقق حلی، شرائع الاسلام، بیروت، دارالاضواء، چ2، 1403.
40- مطهری، مرتضی، جهاد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1361.
41- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1361.
42- مکی العاملی، محمد بن جمال الدین (شهید ثانی)، الروضه البهیه فی شرح لمعه الدمشقیه، قم، چاپخانه علمیه، ج2، 1369.
43- مولند، ایتار، جهان مسیحیت، ترجمه محمدباقر انصاری و مسیح مهاجری، تهران، امبیرکبیر، 1368.
44- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، بی تا.
45- نهج الفصاحه (با ترجمه فارسی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374.
46- نوس بام، آرتور، تاریخ مختصر حقوق بین الملل، تهران، امیرکبیر، 1337.
47- واقدی، محمد بن عمرو، مغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362.
48- Segall, Anna, Punishing Violations of International Humanitarian law at the National Level, ICRC, October 2001.
نشریه حکومت اسلامی، شماره52.
ادامه دارد…