نویسندگان:
دکتر قاسم بستانی*
نصره باجی**

د)دفاع صریح فاطمه (ع) از خلافت علی (ع)
فاطمه (ع) علاوه بر رد خلافت دیگران، در مواردی، به دفاع از خلافت علی (ع) پرداخته و با دلیل و برهان حقانیت علی (ع) را بر این امر روشن ساخته است. در ذیل، به برخی از این سخنان اشاره می شود:

1.استدلال فاطمه (ع) به حدیث غدیر و منزلت در دفاع از ولایت
بی تردید، پیامبر (ص) پیش از رحلتشان به تصریح و تلویح، جانشین پس از خود را به مردم معرفی کرده بود. خطبه غدیر به صراحت، و حدیث منزلت به تلویح بر این امر دلالت دارند. فاطمه (ع) نیز در دفاع از ولایت بر حق علی (ع) به این دو حدیث گران بها استناد کرده و می فرماید: «أنسیتم قول رسول الله (ص) یوم غدیر خم: من کنت مولاه فهذا علی مولاه؟ و قوله (ع): أنت منی بمنزله هارون من موسی (ع)»؛ آیا گفتار رسول خدا (ص) را در روز غدیر که گفت: هر کس که من مولای اویم علی مولای اوست و گفته ایشان را که فرمود: تو برای من به منزله هارون برای موسی هستی، فراموش کردید؟ (طبری، 1413ق، ص124/نقوی، 1404ق، ج7، ص188/ امینی، 1379ق، ج1، ص197/ری شهر، 1425ق، ص318/رحامنی همدانی، 1417ق، ص 132/بحرانی، [بی تا]، ج6، ص 122/ مجلسی، 1403ق، ج20، ص 94. متن به نقل از امینی است)

2. فواید زمام داری علی (ع)
اعتقاد به مدیریت و دیانت علی (ع)چنان در فاطمه (ع) راسخ بود که ایشان در فواید زمام داری علی (ع) چنین پیش گویی می کند: «و تا لله لو مالو عن المحجه اللائحه و زالو عن قبول الحجه الواضحه لردهم الیها و حملهم علیها و سار بهم سیرا سجحا لا یکلم حشاشه و لا یکل سائره و لا یمل راکبه و لا وردهم منهلا نمیرا صافیا رویاً تطفح ضفتاه و لا یترنق جانباه و لا صدرهم بطاناً و نصح لهم سراً و اعلاناً و لم یکن یتحلی من الدنیا بطائل و لا یحظی منها بنایل غیر ری و شبعه الکافل و لبان لهم الزاهد من الراغب و الصادق من الکاذب “و لو ان أهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض و لکن کذبوا فأخذناهم بما کانوا یکسبون” (اعراف:96)، “والذین ظلموا من هولاء سیصیبهم سیئات ما کسبوا و ما هم بمعجزین» (زم:51)؛ به خدا سوگند! اگر او را در جایگاه خلافت قرار می دادند و از قبول حجت روشن سر باز نمی زدند، آنان را به ملایمت و سهولت راه می برد و آنچنان آنان را آرام در این راه می راند که کوچک ترین آسیبی از راه بر آنان نمی رسید و از قدم زدن در راه خسته و ملول نمی شدند و آنان را بر چشمه ای از حقیقت با آبی سیراب کننده، صاف و گوارا و فراوان، آنچنان که از دو طرفش سرریز می شود، وارد کرد و اجازه نمی داد آب را گل آلود کنند و باطن آنان را از این آب حیات پر می کرد و در پنهان و آشکار آنان را پند و اندرز می داد. اگر وی در محل زمام داری می نشست هیچ گاه بهره فراوانی از بیت المال برای خویش بر نمی داشت و از ثروت دنیا جز به اندازه نیاز برداشت نمی کرد؛ جز به اندازه آبی که رفع تشنگی و طعامی که رفع گرسنگی نماید و در چنین خلافتی، زاهد واقعی از دنیا پرست و راستگو از دروغگو جدا می شد. «اگر اهل قریه (جوامع بشری) ایمان و تقوا را پیشه سازد، برکات آسمان و زمین را بر آنان می گشایم، ولی آنان دروغ می گویند و آنان را به آنچه عمل می کند کیفر می دهیم»، «و کسانی که از اینان ظلم کردند نتایج سوء کرده ها و دستاوردهایشان به زودی به آنان خواهد رسید و آنان هرگز بر ما غلبه نخواهند یافت.»(طبرسی، 1386ق، ج1، ص148)

3.پیامد کنار گذاشتن علی (ع) از خلافت
فاطمه (ع) با علم و دانش خدادادی و با نگرشی ژرف به امور و بصیرت الهی، آینده جامعه مسلمانان را در صورت کنار گذاشتن علی (ع)، به عیان مشاهده می کرد. او به حق در این باره می فرماید: «ویحهم! “أفمن یهدی إلی الحق أن یتبع أمن لا یهدی إلا أن یهدی فما لکم کیف تحکمون” (یونس:35) أما لعمری لقد لقحت فنظره ریثما تنتجوا ثم احتلبوا ملاقع القعب دما عبیطا و ذعافا مبیدا، هنا لک یخسر المبطلون و یعرف البطالون غب ما أسس الأولون ثم طیبوا عن دنیا کم أنفسا و اطمانوا للفتنه جاشا و ابشروا بسیف صارم و سطوه معتد غاشم و هرج شامل و استبداد من الظالمین، یدع فیئکم زهیدا و جمعکم حصیدا. فیا حسره لکم و أنی بکم! و قد عمیت علیکم “أنلزمکموها و أنتم لها کارهون”»؛ وای بر آنان «آیا آن کسی که به حق هدایت می کند برای پیروی شایسته تر است یا کسی که هدایت نمی شود جز اینکه هدایتش کنند؟ پس شما را چه شده که این قضاوت (نادرست)را می کنید؟» اما سوگند به جانم! زمان آبستن حوادثی است که به زودی نتیجه آن را خواهید دید. از پستان شتر پس از این، خون بدوشید و زهری که به سرعت هلاک می کند. آن هنگام است که خسران باطل گرایان و چهره دروغ گویان در پی آنچه گذشتگان اساس آن را نهادند ظاهر می شود و شما هم برای دنیای خودتان به این کار راضی شدید و با آرامش، دل به این فتنه دادید و شما را به شمشیرهای کشیده و حمله جائر ظالم و متجاوز ستمکار و به هم ریختن امور همگان و استبداد و دیکتاتوری از سوی ستمگران، بشارت می دهم. غنایم و حقوق شمارا اندک خواهند داد و جمعتان را به وسیله شمشیرهایشان درو خواهند کرد. پس در آن هنگام بر شماست پشیمانی و حسرت! ولی دیگر فرصت سپری، و افق ها تاریک شده است. «آیا شما را به هدایت وا داریم، در حالی که شما از پذیرش آن کراهت دارید؟» (شیخ صدوق، 1379ق، ص 355/شیخ طوسی، 1414ق، ص376)

4.اتمام حجت فاطمه با مسلمانان در خصوص خلافت علی (ع)
بعد از وفات پیامبر (ص)، فاطمه (ع) اولین مدافع از نبوت پیامبر و سپس خلافت علی (ع) بود. عمر شریفشان را بعد از پیامبر (ص)، در دفاع از حق علی (ع) گذراند. علی (ع) در چهل شب فاطمه (ع) را بر روی چهارپایی می نشاند و ایشان را به مجالس انصار و مهاجر برای یاری از آنان می برد. آنان در جواب در خواست کمک حضرت می گفتند: ما با ابوبکر بیعت کردیم و اگر همسر و پس عموی تو زودتر از این اقدام می کرد، ما از او پیروی می کردیم و حضرت فاطمه (ع) در جواب می فرمود: «ما صنع أبوالحسن ألا ما کان ینبغی له و لقد صنعوا ما لله حسیبهم و طالبهم»؛ آنچه را سزاوار و شایسته بود ابوالحسن انجام داد و آنان کارهایی کردند که تنها خدا از آنان حساب خواهد کشید. (جوهری، 1413ق، ص64/ ابن شهر آشوب، 1376ق، ص404/ این قتیبه دینوری، [بی تا]، ج1، ص19/ قمی، 1412ق، ص82/بحرانی، [بی تا]، ج6، ص 18/ این ابی الحدید، 1387ق، ج6، ص 13/ امینی، 1397ق، ج5، ص372)

نتیجه
یکی از مهم ترین رویدادهای صدر اسلام که می توان گفت در سرنوشت اسلام، تأثیر بسیار و غیر قابل انکاری داشت، امر خلافت و جانشینی پس از پیامبر (ص) بود که در این رویداد پیچیده و پر فراز و نشیب، شایسته ترین فرد از حیث نص و شخصیت، از این مقام کنار گذاشته شد. فاطمه (ع) هر چند پس از رحلت پیامبر (ص)، چندان عمری در همراهی با علی (ع) نداشتند و از فراق پدر و از اندوه مصائب وارده به اسلام، دار فانی را خیلی زود وداع گفتند، اما بنا بر شواهد و مدارک موجود، در همین مدت کوتاه، در گفتار و در عمل، از علی (ع) و خلافت بر حق ایشان دفاع کردند و بدین گونه، برای آیندگان مدرکی غیر قابل انکار از حقانیت ولایت علی (ع) بر مسلمانان پس از پیامبر (ص) بر جای نهادند.

پی‌نوشت‌ها:

* دانشیار دانشگاه شهید چمران
** دانشجوی کارشناسی علوم قرآن و حدیث
منابع
1. ابن ابی الحدید؛ شرح نهج البلاغه؛ چ2، [بی جا]: دار إحیاء الکتب العربیه عیسی البابی الحلبی و شرکاه، 1387ق.
2. ابن جبر، علی بن یوسف؛ نهج الایمان؛ مشهد: مجتمع امام هادی (ع)، 1418ق.
3.ابن شهر آشوب، محمد بن علی؛ مناقب آل ابی طالب؛ نجف اشرف: المکتبه الحیدریه، 1376ق.
4.این دمشقی، شمس الدین ابی برکات؛ جواهر المطالب فی مناقب الامام علی (ع)؛ قم: مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، 1415ق.
5.این طیفور، أبی الفضل بن أبی طاهر؛ بلاغات النساء؛ قم: مکتبه بصیرتی، [بی تا].
6.ابن طاووس حلی، علی بن موسی؛ الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف؛ [بی جا]: [ بی نا]، 1399 ق.
7. ابن قتیبه دینوری، عبدالله ابن مسلم؛ الامامه و السیاسه؛ [بی جا]: مؤسسه الحلبی و شرکاه للنشر و التوزیع، [بی تا].
8.ابن مردویه اصفهانی، احمد بن موسی؛ مناقب علی ابن أبی طالب و مانزل من القرآن فی علی لملک الحافظ؛ چ2، [بی جا]: دار الحدیث، 1424ق.
9.اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمه فی معرفه الأئمه؛ بیروت: دار الأضواء، [بی تا].
10.امینی، عبدالحسین احمد؛ الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب؛ چ4، بیروت؛ دارالکتاب العربی، 1397ق.
11.بحرانی، سید هاشم؛ مدینه المعاجز الأئمه الثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر؛ قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413ق.
12.ــــــــ غایه المرام و حجه الخصام فی تعیین الإمام من طریق الخاص و العام [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].
13.تبریزی انصاری، محمد بن علی؛ اللمعه البیضاء فی شرح خطبه الزهراء(ع) قم: دفتر نشر الهادی 1418ق.
14.جوهری، احمد بن عبدالعزیر؛ السقیفه و الفدک؛ چ2،بیروت: شرکه الکتبی للطباعه و النشر،1413ق.
15.رحمانی همدانی، احمد؛ الإمام علی بن أبی طالب(ع)؛ تهران: المنیر للطباعه و النشر، 1417ق.
16.ری شهری، محمد؛ موسوعه الإمام علی بن أبی طالب (ع) فی الکتاب و السنه و التاریخ؛ چ2، [بی جا]: دارالحدیث للطباعه و النشر، 1425ق.
17. نمازی شاهرودی، علی؛ مستدرک سفینه البحار؛ قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1419ق.
18.شیخ صدوق، محمد بن علی؛معانی الأخبار؛ قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1379ق.
19.شیخ طوسی، محمد بن حسن؛ الامالی؛ قم: دار الثقافه للطباعه و النشر و التوزیع، 1414ق.
20.طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج؛ نجف اشرف: دارالنعمان للطباعه و النشر،1386ق.
21.طبری (شیعی)، محمد بن جریر؛ دلائل الامامه؛ [بی جا]: مرکز الطباعه و النشر فی مؤسسه البعثه،1413ق.
22. قمی، محمد بن حسن؛ العقد النضید و الدر الغرید فی فضائل امیرالمؤمنین و اهل بیت النبی؛ [بی جا]، دار الحدیث للطباعه و النشر،1423ق.
23.قمی، عباس؛ بیت الاحزان فی ذکر احوالات سیده نساء العالمین فاطمه الزهراء (ع)؛ قم: دار الحکمه، 1412ق.
24. لجنه الحدیث فی معهد باقر العلوم (ع)؛ موسوعه شهاده المعصومین؛ [بی جا]: نور السجاد،1380ق.
25.مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الأئمه الأطهار؛ بیروت: دارالرضا،1403 ق.
26.مغربی، قاضی نعمان؛ شرح الأخبار فی فضائل الأئمه الأطهار؛ تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه المدرسین، [بی تا].
27.نقوی، سید حامد؛ خلاصه عبقات الانوار؛ تهران: مؤسسه البعثه، قسم الدراسات الاسلامیه، 1404ق.
فصلنامه علمی- ترویجی مباحث بانوان شیعه شماره-24