نویسنده:محمدیعقوب بشوی
منبع:مجله پیام زن
مقدمه:
در منابع تفسیری، حدیثی، رجالی و تاریخی اهل سنت صدها آیه (با پژوهش نگارنده، 135 آیه به دست آمد) در شأن فاطمه(س) و صدها روایات در باره فضایل و کمالات معنوی و شخصیت بی‌نظیر ام‌ابیها، سرور زنان همه عالم، دختر یگانه رسول اکرم(ص) یافت می‌شود. بحث و تحلیل و جمع‌آوری آنها نیازمند چندین جلد کتاب سترگ است. در این مقاله برتری فاطمه(س) بر مریم(س) از دیدگاه قرآن، روایات شیعی و سنی و دیدگاه دانشمندان اهل سنت بحث شده است، به امید اینکه همه ما از شفاعت ایشان در روز محشر بهره‌مند شویم.

برترین زن جهان
«و إذْ قالتِ الْملائکهُ یا مریمُ إنّ اللّه‌ اصطفیکِ و طَهَّرکِ و اصْطفیکِ علی نساء العالمین؛(1) به یاد آر زمانی را که ملائکه گفتند: ای مریم، بدان خدا تو را برای اهدافی که دارد انتخاب کرد و پاکیزه گرداند و از میان همه زنان عالم برگزید.»
دانشمندان اهل سنت در ذیل این آیه روایات زیادی در باره برتری و فضل چهار زن آورده‌اند. این روایات را صحابه معروفی همچون ابن‌عباس، انس، ابی‌لیلی، ابوهریره، عایشه، عبدالرحمن بن‌ابی‌لیلی، جابر بن‌عبداللّه‌، ابوسعید، حذیفه، ام‌سلمه، ابواسلمی، ابن‌مسعود، ابن‌عمر، عمران بن‌حصین، جابر بن‌سمره، ابی‌بریده اسلمی و دیگران گزارش کرده، از اهل بیت امام علی(ع) و از خودِ حضرت فاطمه(ع) نقل کرده‌اند. نمونه‌هایی از این گونه روایات را ذکر می‌کنیم.
رسول خدا(ص) خطاب به فاطمه(ع) فرمود: «یا فاطمه ألا ترضین أنْ تکونی سیده نساء العالمین، و سیده نساء هذه الامه، و سیده نساء المؤمنین؛(2) ای فاطمه، آیا خشنود نیستی که برترین بانوی زنان جهان و بانوی زنان این امت و بانوی زنان باایمان باشی!»
این حدیث را حاکم و ذهبی صحیح می‌دانند.(3) بغوی گفته: «بر درستی این حدیث، اتفاق نظر هست».(4) پیامبر(ص) در جاهای مختلف و متعدد با تعابیر گوناگون بر افضلیت و برتری فاطمه زهرا(ع) بر همه زنان عالم تأکید داشت. هنگامی که فاطمه بیمار شده بود و پیامبر این سخن را به اصحاب گفت، آنان همراه پیامبر برای عیادت فاطمه به خانه‌اش آمدند. پیامبر از بیرون خانه صدا زد که: دخترم، خودت را بپوشان چون جمعی از یاران به عیادت تو می‌آیند، از آنجا که لباس دخترش فاطمه کافی نبود عبای خود را از پشت در به او داد. پیامبر و یاران وارد شدند و بعد از عیادت از خانه بیرون آمدند، رو به یکدیگر کرده از بیماری فاطمه اظهار تأسف می‌کردند، پیامبر به آنها فرمود: «اما إنّها سیده النساء یوم القیامه؛(5) بدانید او بانوی تمام زنان در قیامت است.»
عایشه روایت می‌کند: «روزی فاطمه نزد پیامبر آمد. راه رفتن او درست مانند راه رفتن رسول اکرم بود، پیامبر فرمود: خوش آمدی دخترم، پس او را طرف راست یا چپ خود نشاند، بعد رازی در گوش او گفت و به دنبال آن فاطمه گریان شد. گفتم: چرا گریه می‌کنی؟ [پاسخ نداد] بار دیگر پیامبر راز دیگری به او گفت، فاطمه خندان شد. گفتم: تا امروز شادی که چنین با غم نزدیک باشد ندیده بودم. از علت آن سؤال کردم. فاطمه گفت: سرّ رسول خدا را فاش نمی‌کنم! رازداری ادامه داشت تا پیامبر از دنیا رفت. آنگاه سؤال کردم، گفت: مرتبه اوّل پیامبر به من فرمود: جبرئیل هر سال یک بار قرآن را بر من عرضه می‌داشت، امسال دو بار عرضه داشت، فکر می‌کنم فقط به این دلیل است که اجل من نزدیک شده، و تو اولین کسی خواهی بود که به من ملحق می‌شوی. هنگامی که این سخن را شنیدم گریه کردم.
سپس فرمود: «اما ترضین أنْ تکونی سیده نساء أهل الجنه أو نساء المؤمنین؛ خشنود نمی‌شوی که بانوی زنان بهشت یا زنان باایمان باشی» هنگامی که این سخن را شنیدم شاد و خندان شدم.»(6)
در برخی روایات از سیادت چهار زن صحبت شده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «افضل نساء العالمین خدیجه، و فاطمه و مریم و آسیه امرأه فرعون».(7)
در روایات تعابیر مختلفی آمده همچون: «خیر نساء العالمین أربع مِنْهُنّ فاطمه؛ أفضل نساء أهل الجنه أربع منهن فاطمه؛ سیده نساء اهل الجنه أربع منهن فاطمه» که مضمون همگی برتری بانوی آفتاب بر تمامی زنان است. همچنین «کمل مِن الرجال کثیر و لم یکمل مِن النساء إلا مریم بنت عمران و آسیه بنت‌مزاحم (امرأه فرعون) و خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمد؛(8) بسیاری از مردان، کامل گشتند و از میان زنان، اینان کامل شدند: «مریم (دختر عمران) آسیه (دختر مزاحم و زن فرعون) خدیجه (دختر خویلد) و فاطمه (دختر محمد)».

فاطمه برتر است یا مریم؟!
برای روشن شدن این مسئله باید به دو منبع اصلی یعنی قرآن و روایات رجوع کنیم تا معلوم شود کدام افضل معرفی شده است.
فاطمه افضل از مریم از منظر قرآن:
در آیه است: «و إذْ قالت الملائکهُ یا مریمُ إنّ اللّه‌ اصطفیکِ و طهرّکِ و اصطفیکِ علی نساء العالمین یا مریمُ اْقنُتی لربّکِ و اسْجدی و ارْکعی مع الراکعین؛(9)
و به یاد آر زمانی را که ملائکه گفتند: ای مریم، بی‌شک خداوند تو را برگزیده و تو را طهارت بخشیده و بر زنان عالم برتری داده است. ای مریم، برای پروردگارت فروتن و مطیع باش و سجده کن و با سایر رکوع‌کنندگان رکوع کن.»
در این آیات دو نکته قابل دقت است.
1ـ برگزیدن (اصطفاء) مریم بر زنان عالم: ممکن است در ابتدا به ذهن برسد مریم بر همه زنان عالم (چه فاطمه و چه غیر او) برتری دارد زیرا «علی نساء العالمین» گفته است. این آیه درست مثل آیه «یا بنی‌اسرائیل اْذکروا نعمتی التی انعمتُ علیکم و إنّی فضَّلتُکم علی العالمین»(10) می‌باشد. روشن است که بنی‌اسرائیل به طور نسبی امت برگزیده در عصر و زمان خویش می‌باشند، نه امت برگزیده در همه قرون و اعصار، زیرا خداوند به امت اسلامی خطاب کرده می‌فرماید: «کنتم خیر امه»(11) یعنی شما (مسلمانان) بهترین امت هستید. خیر و بهتر و افضل امت، امت اسلامی است، نه بنی‌اسرائیل. همین طور است برگزیدن مریم بر زنان زمان خویش. چنین برداشتی از روایات هم به دست می‌آید. در تفسیر این آیه ابن‌عباس، حسن و ابن‌جریج گفته‌اند: «مراد از (اصطفاء) مریم، برتری او بر زنان زمان خودش می‌باشد».(12) ابن‌انباری همین قول را به اکثر نسبت داده که برگزیدن همین قول یعنی برتری مریم بر زنان عصر خویش را انتخاب کرده‌اند.(13)
مانند همین گفته از ابن‌عباس و دیگران از جمله سدی(14) هم نقل شده است و بسیاری از مفسران سنی همین قول را انتخاب کرده‌اند.(15)
2ـ رکوع با رکوع‌کنندگان:
به مریم امر شده «و ارکعی مع الراکعین» همان طور که به بنی‌اسرائیل امر شده بود «و اقیموا الصلاه و اتوا الزکوه و ارکعوا مع الراکعین؛(16)
و نماز را به پا دارید و زکات بپردازید و با رکوع‌کنندگان رکوع کنید.»
در هر دو آیه به حضرت مریم و بنی‌اسرائیل امر شده که با رکوع‌کنندگان رکوع کنند. از این دو آیه به دست می‌آید کسانی که برتر از مریم و بنی‌اسرائیل هستند وجود دارند، زیرا مریم و بنی‌اسرائیل را دستور داده که همراه و پشت سر آنان باشند. رکوع‌کنندگان چون امام و پیشوای حضرت مریم و بنی‌اسرائیل‌اند، از اینها افضل هستند. قرآن مجید این رکوع‌کنندگان را در آیه ولایت معرفی کرده است: «إنّما ولیکم اللّه‌ … و هم راکعون».(17) رکوع‌کنندگان، اهل بیت عصمت و طهارت(ع) می‌باشند، به ویژه امام اوّل حضرت علی بن‌ابی‌طالب(ع).(18)
فاطمه زهرا(س) باعث افتخار مریم(س) است زیرا قرآن مجید دو سوره در حق فاطمه(س) و در مدح و ستایش ایشان نازل کرده است، یعنی سوره دهر(19) و سوره کوثر؛(20) همچنین آیه تطهیر(21) بر عصمت و طهارت آن بانو تأکید کرده، این آیه مخصوص اهل بیت به ویژه فاطمه(س) است.(22) در آیه مودت(23) محبت فاطمه را بر همه مسلمان تا روز قیامت واجب قرار داده،(24) در سوره احزاب(25) صلوات پیوسته مؤمنان را بر وجود فاطمه(س) دستور داده است.(26) همچنین دهها آیات قرآنی(27) بر فضیلت و برتری فاطمه(س) دلالت دارند. این همه فضایل برای مریم کجا سراغ دارید؟!
فاطمه زهرا(ع) حجت خدا بر مردم بوده،(28) در آخرت مقام شفاعت را دارد.(29) محبت وی در صد جای هولناک به کار آدم می‌آید(30) وی پاره تن پیامبر می‌باشد.(31) همچنین غضب او غضب خدا و رضای او رضای خداوند است.(32) فاطمه(ع) با مریم(س) اصلاً قابل قیاس نیست.
در پایان شایان ذکر است: برخی از دانشمندان اهل سنت همچون «نسفی» برگزیدن مریم به خاطر ولادت حضرت عیسی بدون پدر دانسته‌اند.(33)

برتری فاطمه علیهاالسلام از دیدگاه برخی دانشمندان اهل سنت
1ـ گفته آلوسی: وی در ذیل آیه 42 آل عمران می‌نویسد: «با این آیه افضلیت مریم بر فاطمه اثبات می‌شود، البته اگر مراد از «نساء العالمین» زنان تمام اعصار و ادوار باشد اما از آنجایی که گفته شده، مراد، زنان زمان مریم می‌باشد، پس او بر فاطمه زهرا برتری ندارد و افضل نیست.»
او در ادامه می‌نویسد: «حدیثی را پیامبر فرمود: «انّ فاطمه البتول أفضل النساء المتقدمات و المتأخرات؛ فاطمه بر تمامی زنان گذشته و آینده برتر است.»
با این حدیث برتری و افضلیت فاطمه بر تمام زنان ثابت می‌شود، زیرا او روح و روان رسول خدا می‌باشد، از این‌رو بر عایشه نیز برتری می‌یابد.»(34)
2ـ سهیلی: وی حدیث معروف «فاطمه بضعه منی» را ذکر می‌کند، سپس می‌گوید: «هیچ کس را مساوی با بضعه (جگرگوشه) رسول اللّه‌ نمی‌دانم.»(35)
3ـ زرقانی: «آنچه که امام مقریزی، قطب الخضیری و امام سیوطی با دلیل‌های واضح برگزیده‌اند آن است که فاطمه افضل از همه زنان عالم حتی مریم است.»(36)
4ـ سفارینی: «فاطمه افضل از خدیجه است، به خاطر لفظ سیادت و همین طور افضل از مریم می‌باشد.»(37)
5ـ ابن‌الجکنی: «بنا بر قول صحیح‌تر فاطمه از همه زنان افضل است».(38)
6ـ شیخ رفاعی: «فاطمه افضل از همه زنان است، بنا بر آنچه عده‌ای زیادی از بزرگان متقدمین و دانشمندان جهان، صحیح دانسته‌اند.»(39)
7ـ دکتر محمدطاهر القادری برخی احادیث افضلیت چهار زن را یادآور می‌شود، سپس می‌گوید: «در بین این احادیث هیچ تعارضی نیست زیرا، افضلیت دیگران (مانند مریم، آسیه و خدیجه) مربوط به زمان خودشان است، یعنی آنها در زمان خودشان از همه زن‌ها افضل بودند، لیکن افضلیت سرور جهان، عام و مطلق است و شامل همه عالم و همه زمان‌هاست.»(40)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از نگاه اقبال:
مریم از یک نسبت عیسی عزیز
از سه نسبت حضرت زهرا عزیز
نور چشم «رحمه للعالمین»
آن امام اولین و آخرین
آن که جان در پیکر گیتی رسید
روزگار تازه آیین آفرید
بانوی آن تاجدار «هل اتی»
مرتضی مشکل‌گشا شیر خدا
مادر آن مرکز پرگار عشق
مادر آن کاروان سالار عشق
آن یکی شمع شبستان حرم
حافظ جمعیت خیر الأُمَم
تا نشینند آتش پیکار و کین
پشت پا زد بر سر تاج و نگین
و آن دگر مولای ابرار جهان
قوّت بازوی احرار جهان
در نوای زندگی سوز از حسین
اهل حق حریت‌آموز از حسین
سیرت فرزندها از اُمّهات
جوهر صدق و صفا از اُمّهات
بهر محتاجی دلش آن گونه سوخت
با یهودی چادر خود را فروخت
مزرع تسلیم را حاصل بتول
مادران را اسوه کامل بتول(41)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از منظر روایات اهل سنت
در روایت صحیح پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود:
«یا فاطمه ألا ترضین أنْ تکونی سیده نساء العالمین و سیده نساء هذه الامه و سیده نساء المؤمنین.»(42)
این روایت را حاکم و ذهبی هر دو صحیح می‌دانند. این روایت رساترین دلیل بر افضلیت فاطمه(ع) بر همه زنان عالم (از حوا تا قیام قیامت) است و هر گونه برداشت نادرست را برطرف کرده است.
در روایتی دیگر پیامبر گرامی اسلام(ص) خطاب به دختر عزیزش می‌فرماید: «ألا ترضین أنّک سیده نساء العالمین.» فاطمه عرض می‌کند: مریم چه می‌شود؟ فرمود: «تلک سیده نساء عالمها؛(43) او سرور زنان زمان خویش بود.»
در یک حدیث طولانی ابن‌عباس از رسول خدا(ص) روایت کرده: «ابنتی فاطمه فإنّها سیده نساء العالمین مِن الأوّلین و الآخرین؛(44) دخترم فاطمه بی‌شک سرور زنان عالمین از اولین و آخرین است.»
در روایتی دیگر در ضمن حدیث طولانی پیامبر اکرم(ص) فرمود: «در دفعه چهارم خداوند نظر کرد و فاطمه را بر زنان همه عالم برگزید.»(45)
ابن‌عباس از پیامبر(ص) روایت کرده: «اربع نسوه سیدات عالمهن. مریم بنت عمران، و آسیه بنت مزاحم، و خدیجه بنت خویلد، و فاطمه بنت محمد و افضلهن عالِما فاطمه؛(46) چهار زن، برتر و سرور زنان دوران خود هستند: مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد که در بین آنان از همه عالم‌تر، فاطمه است.» در روایت دیگر به نقل ابن‌عباس فرمود: «افضل العالمین مِن النساء الأولین و الآخرین فاطمه».(47)

برتری فاطمه(ع) بر مریم از دیدگاه روایات شیعه
در منابع روایی و تفسیری شیعه روایات بسیار زیادی بر فضایل حضرت فاطمه(ع) دلالت دارند که نقل آنها کتاب یا کتاب‌های مستقلی می‌طلبد. در این مقاله برخی از آنها گذرا ذکر می‌شود.
پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی(ص) در ضمن یک حدیث نسبتا طولانی فرمود:
«ابنتی فاطمه و إنّها لسیده نساء العالمین، فقیل یا رسول‌اللّه‌! أ هی سیده نساء عالمها؟ فقال(ص) ذاک لمریم بنت عمران فأمّا ابنتی فاطمه فهی سیده نساء العالمین مِن الاولین و الاخرین و انّها لتقوم فی محرابها فیسلّم علیها سبعون ألف ملک مِن الْمقربین و ینادونها بما نادتْ به الملائکهُ مریمَ فیقولون: یا فاطمه، إنّ اللّه‌ اصطفیکِ و طَهّرکِ و اصْطفیکِ علی نساء العالمین؛(48)
دخترم فاطمه بی‌شک او سرور زنان عالمیان است، گفته شد: ای رسول خدا، آیا او سرور زنان زمان خویش است؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود: مریم بنت عمران، سرور زنان زمان خویش بود اما دخترم فاطمه سرور زنان عالمیان است، از اولین تا آخرین. هر گاه فاطمه در محراب عبادت می‌ایستد، هفتاد هزار ملائکه مقرب بر وی درود می‌فرستند و سلام می‌کنند و او را مانند مریم ندا می‌دهند: ای فاطمه، خداوند برگزید تو را، و پاکیزه ساخت و برگزید بر زنان عالمیان.»
در حدیث دیگر پیامبر اکرم(ص) فرمود: «دخترم فاطمه بانوی زنان جهان از اولین و آخرین است. او پاره تن من، نور چشم و میوه دل من است. روح من در بدن من است. او حوریه‌ای انسانی (و به وجود آمده) از من است. هر وقت در محرابش برای عبادت در پیشگاه پروردگار می‌ایستد، نور او برای فرشتگان آسمان می‌درخشد، چنان که نور ستارگان برای اهل زمین می‌درخشد، و خدای عزیز و جلیل به فرشتگانش می‌فرماید: فرشتگان من، خدمتگزار من فاطمه، سرور خدمتگزاران مرا بنگرید که در پیشگاه من ایستاده و اندامش از خوف و خشیت من لرزان است. با قلب خود به عبادت من روی آورده است، گواه باشید که پیروان او را از آتش دوزخ امان بخشیدم …».(49)
در حدیث دیگری آمده: «إنّ آسیه بنت مزاحم و مریم بنت عمران و خدیجه یمشین أمام فاطمه کالحجاب لها إلی الجنه؛(50)
بی‌شک آسیه دختر مزاحم، مریم دختر عمران و خدیجه مانند حجاب برای فاطمه پیشاپیش او به طرف بهشت راه می‌روند.»
در حدیث دیگر از ائمه آمده: «ما تکاملتْ نبوهُ نبیٍ مِنْ الاْءنبیاء حتی أقرٍّ بفضلها و محبتها و هی الصدیقه الکبری و علی معرفتها دارتِ الْقرون الاولی.»(51) مضمون روایت این است: چقدر عظمت فاطمه(ع) در روایات دیده می‌شود که بدون اقرار و پذیرش برتری و محبت او نبوت پیامبران تکمیل نمی‌شود. در حدیث شگفت دیگری امام باقر(ع) می‌فرماید:
«و لقد کانت(ع) مفروضه الطاعه علی جمیع مِن خلق اللّه‌، مِن الجن و الانس و الطیر و الوحش و الانبیاء و الملائکه؛(52)
اطاعت فاطمه(ع) بر همه آفریده‌هایی که خداوند خلق کرده، واجب بود، از جن و انس و پرنده و درنده گرفته تا انبیا و ملائکه همه باید از فاطمه(ع) اطاعت کنند.» بی‌شک فاطمه(ع) سرّی از اسرار خداوند در جهان امکان است و وجود هیچ کس مانند مادر یازده امام(ع) نیست.

پی نوشت

1 ـ آل‌عمران، 42.
2 ـ حاکم نیشابوری، المستدرک، (بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا)، ج3، ص156.
3 ـ همان.
4 ـ شرح السنه، (بیروت: دارالفکر، 1998م)، ج8، ص122.
5 ـ ابی‌نعیم اصبهانی، حلیه الاولیاء، (بیروت: دارالکتاب العربی، 1987م)، ج2، ص42.
6 ـ محمد بن‌اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (بیروت: دارالجیل، بی‌تا)، ج4، ص248 (کتاب بدءالخلق، باب علامات النبوه فی الاسلام).
7 ـ جلال‌الدین سیوطی، الدر المنثور، (بیروت: دارالفکر، 1993م، ج2، ص193.
8 ـ احمد بن‌حنبل، المسند، (بیروت: دار صادر، بی‌تا)، ج2، ص511؛ ابن‌صباغ مالکی، الفصول المهمه، (بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1988م)، ص127.
9 ـ آل عمران، 43 ـ 42.
10 ـ بقره، 47.
11 ـ آل عمران، 110.
12 ـ عبدالرحمن بن‌جوزی، زادالمسیر، (بیروت: دارالکتب العلمیه، 2001م)، ج1، ص315.
13 ـ همان.
14 ـ جلال‌الدین سیوطی، الدر المنثور، ج2، ص194؛ اسماعیل بن‌کثیر دمشقی، تفسیر القران العظیم، (بیروت: دار المعرفه، 1987م)، ج2، ص647.
15 ـ محمود آلوسی، روح المعانی، (تهران: انتشارات جهان، بی‌تا)، ج3، ص138؛ علی خازن، تفسیر الخازن، (بیروت: دار الکتب العلمیه، بی‌تا)، ج1، ص244؛ حسن بصری، تفسیر الحسن البصری، (قاهره: دار الحدیث، بی‌تا)، ج1، ص212؛ عتیق بن‌محمد سورآبادی، تفسیر سورآبادی، (تهران: فرهنگ نشر نو، 1381ش)، ج1، ص281.
16 ـ بقره، 43.
17 ـ مائده، 55.
18 ـ جلال‌الدین سیوطی، الدر المنثور، ج3، ص105.
19 ـ محمود زمخشری، الکشاف، (بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا) ج4، ص167، برای آشنایی بیشتر رجوع شود به کتاب نگارنده، «شخصیت حضرت زهرا(س) در قرآن از منظر تفاسیر اهل سنت»، بحث سوره دهر.
20 ـ تفسیر فخر رازی، (بیروت: دارالفکر، 1985م)، ج32، ص124؛ نظام‌الدین نیشابوری، غرائب القرآن، (بیروت: دار الکتب العلمیه، 1996م)، ج6، ص576؛ ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، (بیروت: دارالکتاب العلمیه، 1995م)، ج8، ص549؛ محمد شفیع، معارف القرآن، (کراچی: اداره المعارف، 1999م)، ج8، ص828. برای آشنایی بیشتر ر.ک: همان، بحث بررسی سوره کوثر.
21 ـ احزاب، 33.
22 ـ محمد بن‌جریر طبری، جامع‌البیان، (بیروت: دارالفکر، 1988م)، ج12، ص7، برای آشنایی بیشتر رجوع شود به همان، بحث آیه تطهیر.
23 ـ شوری، 23.
24 ـ الدر المنثور، ج7، ص348، برای آشنایی بیشتر به همان، بحث آیه مودت رجوع شود.
25 ـ احزاب، 56.
26 ـ صحیح البخاری، ج8، ص95، به همان، بحث صلوات رجوع شود.
27 ـ رجوع شود در همه بحث‌های مطرح شده در کتاب نگارنده.
28 ـ ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، (بیروت: مؤسسه المحمودی للطباعه و النشر، 1978م)، ج2، ص آخر؛ سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، (قم: منشورات مکتبه بصیرتی، 1966م)، ص787؛ موفق بن‌احمد خوارزمی، مقتل الحسین، (تهران: مکتبه نینوی الحدیثه، بی‌تا)، ج1، ص95.
29 ـ احمد قرمانی، اخبار الدول و آثار الاول، (بیروت: عالم الکتب، بی‌تا)، ص88.
30 ـ موفق بن‌احمد خوارزمی، همان، ص59.
31 ـ حاکم نیشابوری، المستدرک، ج3، ص158.
32 ـ همان، ص153.
33 ـ تفسیر عبداللّه‌ نسفی، (بیروت: دارالکتب العلمیه، 1995م)، ج1، ص255.
34 ـ محمود آلوسی، روح المعانی، ج3، ص138.
35 ـ روض الانف، (مصر: مکتبه الکلیات الازهریه، بی‌تا)، ج1، ص279.
36 ـ همان، ص178.
37 ـ همان.
38 ـ همان.
39 ـ همان.
40 ـ الدره البیضاء فی مناقب فاطمه الزهراء، (لاهور: منهاج القرآن، 2003م)، ص33، در حاشیه کتاب.
41 ـ محمد اقبال، کلیات اشعار اقبال، (لاهور: چاپ نسائی)، ص103.
42 ـ المستدرک، ج3، ص156.
43 ـ محمد شوکانی، فتح القدیر، (بیروت: دار المعرفه، 1996م)، ج1، ص439.
44 ـ ابراهیم جوینی، فرائد السمطین، ج2، ص35.
45 ـ سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، ص247، باب 56.
46 ـ الدر المنثور، ج2، ص194.
47 ـ المناقب المرتضویه، ص113، به نقل از غلامرضا کسائی، مناقب الزهراء، (قم: مطبعه مهر، 1398ه••• )، ص62.
48 ـ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، (بیروت: مؤسسه الوفاء، 1983م)، ج43، ص24، ح20.
49 ـ حسین شیخ‌الاسلامی، مسند فاطمه الزهراء، (قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1377)، ص72.
50 ـ همان.
51 ـ محمدفاضل مسعودی، الاسرار الفاطمیه، (مؤسسه الانوار الفاطمیه، 2002م، بی‌جا)، ص219.
52 ـ ابی‌جعفر محمد بن‌جریر بن‌رستم طبری، دلائل الامامه، (قم: منشورات الرضی، 1363)، ص28.