نویسنده: سید محمد موسوی

پیش گفتار

نقش الگو در زندگی انسان بر کسی پوشیده نیست، و هیچ چیز به اندازه عظمت «روح های بزرگ» انسان را تحت تأثیر قرار نمی دهد! آشنایی با شخصیت و زندگی اسوه های مکتبی، چراغ راه انسان ها بوده و هست و همیشه رفتار، بیش از گفتار اثر بخش بوده است.
انبیا و اولیای الهی، بهترین الگوهایی هستند که انسان ها می توانند از ارتباط با آنان، در مسیر رشد و تکامل خود بهره ببرند. از این رو، قرآن کریم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را به عنوان الگو و اسوه به جامعه معرفی می نماید و آن حضرت نه تنها در گفتار، بلکه در رفتار خود نیز به معرفی ارزش ها می پردازد.
«زیارت» برای بشر، یک موضوع بسیار با ارزشی است که در زندگی وی ظهور و بروز یافته و راه ارتباط با انسان های بزرگ را به سوی بشر می گشاید، و در نتیجه سبب شناخت بشر نسبت به آنان و الگوبرداری از خصلت های ارزشمندشان است.
آری، «زیارت» به عنوان یک واقعیت دینی و اجتماعی در اندیشه های اسلامی، سبب روابط اجتماعی، آرامش خاطر، تکامل معنوی و اخلاقی است و نقش های گوناگونی در زندگی انسان دارد.
روایات فراوانی درباره اهمیت، آداب، آثار و دستاوردهای زیارت سخن گفته اند.
عالمان بزرگ اسلامی، در این زمینه مطالب فراوانی نوشته و بهره مندی از این گنجینه پربها را یاد آوری نموده اند.
اما برخی از کوته فکران، پیشینه زیارت، مستندات زیارت، آداب زیارت، صفای زیارت، نقش های گوناگون زیارت و سیره اولیا و اصحاب پیرامون زیارت را، نادیده گرفته و به شدت با آن مخالفت کرده اند.
جای بسی تاسف است که روزی، شخصی به نام «ابن تیمیه» پرچم مبارزه با زیارت و برخی دیگر از موضوعات ارزشی اسلام را به دست گرفته و روزگار دیگری، «محمد بن عبد الوهاب» آن اندیشه نادرست را پی می گیرد؛ اکنون نیز وهابیان از او پیروی نموده و با زائران حرم نبوی و مشتاقان زیارت امامان بزرگوار بقیع و دیگر اماکن مقدس، بد رفتاری می کنند.
یکی از محورهای قابل بحث که نظریه وهابیان را نادرست و باطل معرفی می کند، موضوع«زیارت در سیره و سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله» است که این نوشتار به بیان آن – به ویژه از منابع اهل سنت – می پردازد.

زیارت در سیره نبوی صلی الله علیه و آله

الف) زیارت قبر مادرش «آمنه»

1. عن سلیمان بن بریده، عن ابیه قال: زار النبی صلی الله علیه و آله قبر امّه فی الف مُقَنّع، فلم یُربا کیاً اکثر من یومئذٍ؛ (1) سلیمان بن بریده گوید که پدرم گفت: پیامبر صلی الله علیه و آله با هزار نفر مسلح – به هنگام بازگشت از میدان نبرد – قبر مادرش را زیارت نمود[و آنچنان گریست] که تا آن روز بیش از این گریه ای از او دیده نشد.
2. ابن سعد چنین نقل کرده است:
مرّ رسول الله صلی الله علیه و آله فی عمره الحدیبیه بالابواء قال: انّ الله قد اذن لمحمّد فی زیاره قبر امّه. فأتاه رسول الله صلی الله علیه و آله فأصلحه و بکی عنده، و بکی المسلمون لبکاء رسول الله صلی الله علیه و آله. فقیل له. فقال: ادرکتنی رحمتها فبکیت؛ (2) رسول خدا صلی الله علیه و آله در جریان عمره حدیبیه (سال ششم هجری) به «ابواء» که رسید، فرمود: «همانا خداوند به محمد اجازه داد که قبر مادرش را زیارت کند». آنگاه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد قبر آمد و آن را تعمیر و اصلاح نمود و در آنجا گریست. مسلمانان نیز به خاطر گریه آن حضرت، گریستند و عرض کردند: چرا اشک می ریزید؟ فرمود: «به یاد مهر و محبتش افتادم و گریستم».

ب) زیارت قبر عثمان بن مظعون

نویسنده کتاب شذرات الذهب گوید: ابن عماد حنبلی در جریان وقایع سال دوم هجری چنین گفته است:
«و فیها توفّی عثمان بن مظعون القرشی الجمعی و هو اوّل من مات من المهاجرین بالمدینه بعد رجوعه من بدر، و قبّله النبی صلی الله علیه و آله و هو میّت و کان یزوره …؛‌(3) در سال دوم هجری عثمان بن مظعون وفات کرد، وی نخستین فرد از میان مهاجران بودکه پس از بازگشت از جنگ بدر، مرگش فرا رسید و پیامبر صلی الله علیه و آله او را که مرده بود، بوسید و همواره زیارتش می نمود …».

ج) زیارت مصعب بن عمیر

نوابن ابی الحدید چنین آورده است:
«مرّ رسول الله صلی الله علیه و آله علی قبر مصعب بن عمیر فوقف علیه و دعا و قرا (مِنَ الْمُؤمِنینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیهِ فمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدیلاً)، (4) ثم قال: انّ هؤلاء شهداء عند الله یوم القیامه فأتوهم فزوروهم و سلّموا علیهم و الذی نفسی بیده لا یسلّم علیهم احد الی یوم القیامه الّا ردّوا علیه؛‌ (5) هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حال عبور به قبر مصعب بن عمیر رسید، آنجا ایستاد و دعا کرد و این آیه را خواند: «در میان مؤمنان، مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند، صادقانه ایستاده اند؛‌ بعضی پیمان خود را به آخر بردند ( و در راه او شربت شهادت نوشیدند) و بعضی دیگر در انتظارند، و هرگزتغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند.» سپس فرمود: «اینها در روز رستاخیز پیش خداوند از شهیدان هستند، پس به نزدشان آمده، زیارتشان کنید و بر آنان درود فرستید، سوگند به آنکه جانم به دست اوست! هیچ کس تا روز قیامت بر آنان درود نفرستد جز آنکه پاسخش دهند».

د) زیارت قبور بقیع

1. عن عائشه انّها قالت: خرج رسول الله ‌من عندی فظننت انّه خرج الی بعض نسائه، فتتبّعته حتی جاء البقیع فسلّم و دعا ثمّ انصرف، فسالته این کنت؟ فقال: امرت أن آتی اهل البقیع فادعو لهم و اصلّی علیهم؛ (6) عایشه گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله از پیش من بیرون رفت، گمان کردم نزد یکی از همسران خود می رود، دنبال او راه افتادم تا اینکه به بقیع رسید، آنگاه بر آنان درود فرستاد و دعا خواند سپس بر گشت. از وی پرسیدم: کجا بودی؟ فرمود: «من مأمور شدم به بقیع بروم و بر آنان سلام بفرستم و دعا کنم».
2. ابن ماجه نیز چنین نقل کرده است:
عن عائشه انّها قالت: فقدته – تعنی النبی صلی الله علیه و آله – فاذا هو بالبقیع فقال: السلام علیکم دار قوم مؤمنین، انتم لنا فرط و انّا بکم لاحقون، اللّهم لا تحرمنا اجرهم و لا تفتنّا بعدهم؛ (7) عایشه گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله را گم کرده بودم [در جستجویش برآمدم] آنگاه وی را در بقیع یافتم که می فرمود: «درود بر شما که در سرای مؤمنان هستید، شما برما پیشی گرفته اید و ما نیز به شما می پیوندیم. خدایا! ما را از پاداش آنان محروم مساز و پس از آنان به فتنه گرفتار مکن!».
3. عن عائشه انّها قالت: کان رسول الله صلی الله علیه و آله – کلّما کان لیلتها من رسول الله صلی الله علیه و آله – یخرج من آخر اللیل الی البقیع فیقول: السلام علیکم دار قوم مؤمنین، و اتاکم ماتوعدون غداً موجّلون، و انّا ان شاء الله اغفر لاهل بقیع الغرقد؛ (8) عایشه گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله – هر شبی که قرار بود نزد من باشد – در آخر شب به سوی بقیع می رفت و می فرمود: «درود بر شما که در سرای مؤمنان هستید، و آنچه به آن شما را وعده داده اند، برای آینده در وقت مقرر به شما می رسد و ما نیز به خواست خدا، به شما می پیوندیم. خدایا!‌ خفتگان در بقیع غرقد را بیامرز!».
4. عن ابی رافع مولی رسول الله صلی الله علیه و آله : انّ رسول الله صلی الله علیه و آله اتی البقیع فوقف فدعا و استغفر؛ (9) ابو رافع – آزاد شده رسول خدا صلی الله علیه و آله – گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به بقیع آمد و ایستاد، آنگاه دعا کرد و استغفار نمود.

ه) زیارت شهدای احد

1. عباد بن صالح گوید:
انّ رسول الله صلی الله علیه و آله کان یأتی قبور الشهداء باحد علی راس کلّ حول فیقول: (سَلامٌ عَلَیکمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ). (10)
قال: و جاءها ابوبکر ثمّ‌ عمرثمّ عثمان؛‌(11) رسول خدا صلی الله علیه و آله هر سال به زیارت قبور شهیدان احد می آمد و چنین می گفت: «سلام بر شما به خاطر شکیبایی و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام آن سرا(ی جاویدان)!».
سپس ابن صالح افزود: ابوبکر، عمر و عثمان نیز برای زیارت به آنجا می آمدند.
2. عبدالاعلی بن عبدالله از پدرش چنین نقل کرده است:
انّ النبی صلی الله علیه و آله زار قبور الشهداء بأحد فقال: اللّهم انّ عبدک و نبیّک یشهد انّ هولاء شهداء، و انّه من زارهم و سلّم علیهم الی یوم القیامه ردّوا علیه؛ (12) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قبور شهیدان احد را زیارت می کرد و چنین می گفت: «خدایا! بنده ات و پیامبرت گواهی می دهد که اینان شهیدند، و هر کس تا روز رستاخیز زیارتشان کند و سلامشان گوید، پاسخ سلام وی را می دهند».
3. طلحه بن عبید الله گوید:
خرجنا مع رسول الله صلی الله علیه و آله یرید قبور الشهداء، حتی اذا اشرفنا علی حرّه واقم فلمّا تدلّینا منها و اذا قبور بمَحنَیه، قال قلنا: یا رسول الله! ‌أقبور اخواننا هذه؟ قال: قبور اصحابنا. فلمّا جئنا قبور الشهداء قال:هذه قبور اخواننا؛ (13) ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون رفتیم، وی عازم زیارت قبور شهدای احد بود، هنگامی که به منطقه «حره واقم» رسیدیم و از آنجا فرود آمدیم، ناگهان چند قبر را مشاهده نمودیم و گفتیم: ای رسول خدا! آیا اینها قبرهای برادران ما است؟ فرمود: «اینها قبرهای اصحاب ما است»، اما وقتی که به قبور شهدای احد رسیدیم، فرمود: «اینها قبرهای برادران ما است!».

و) زیارت قبور مؤمنان

1. ابن قولویه با سند خود از امام باقر علیه السلام چنین نقل کرده است:
کان رسول الله صلی الله علیه و آله اذا مرّ بقبور قوم من المؤمنین قال: السلام علیکم من دیار قوم مؤمنین و انّا ان شاءالله بکم لاحقون؛ (14) رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که برقبور مؤمنان گذر می کرد، چنین می فرمود: «از دیار مؤمنان بر شما سلام باد! و ما نیز به خواست خدا، به شما می پیوندیم».
2. دیلمی چنین آورده است:
کان رسول الله صلی الله علیه و آله اذا دخل الجبّانه یقول: السلام علیکم ایها الابدان البالیه و العظام النخره التی خرجت من الدنیا بحسراتها و حصلت منها برهنها. اللهّم أدخل علیهم روحاً منک و سلاماً منّا و منک یا ارحم الراحمین؛‌(15) رسول خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که به قبرستان وارد می شد، چنین می فرمود: «سلام بر شما ای جسم های فانی شده و استخوان های پوسیده که از دنیا با حسرت و اندوه (فراوان) بیرون رفته و اکنون در گرو کارهایتان می باشید. خدایا! رحمت خودت و سلام ما و خودت را شامل حالشان گردان، ای مهربان ترین مهربانان!».

زیارت در سخن پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

الف) فضیلت زیارت پیامبر صلی الله علیه و آله

روایات گوناگونی پیرامون زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله از زبان خودش رسیده است؛ از جمله:
1. «من زارنی حیاً و میتاً کنت له شفیعاً یوم القیامه؛‌(16) هر کس مرا در زمان حیات و مماتم زیارت کند، من روز قیامت شفیع او خواهم بود».
2. «من حجّ الی مکّه ثمّ قصدنی فی مسجدی کُتبت له حجّتان مبرورتان؛ (17) هر کس به قصد انجام حج به سوی مکه برود سپس برای زیارت من به مسجدم (در مدینه) بیاید، پاداش دو حج مقبول برایش نوشته خواهد شد».
3. «من زارنی فی حیاتی او بعد موتی کان فی جواری یوم القیامه؛‌(18) هر کس مرا در زمان حیات یا پس از وفاتم زیارت کند، روز قیامت در همسایگی من خواهد بود».

ب) فضیلت زیارت امام علی علیه السلام

عَن عَلِی علیه السلام انَّ رَسوُلُ اللهِ‌ صلی الله علیه و آله قالَ لَهُ: وَ اللهِ لَتُقْتَلَنَّ‌بِارْضِ الْعِراقِ‌ وَ تُدْفَنُ بِها. قُلْتُ: یا رَسُولَ اللهِ مَا لِمَنْ‌ زارَ ‌قُبُورَنَا وَ عَمَرَها و َتَعَاهَدَها؟ فَقالَ لِی:
یا ابَا الْحَسَنِ! اِنَّ اللهَ تَعَالَی جَعَلَ قَبْرَک وَ قَبْرَ وُلْدِک بِقَاعاً مِنْ الْجَنَّهِ‌ وَ عَرصَهً مِنْ عَرَصَاتِهَا، وَ اِنَّ اللهَ جَعَلَ قُلُوبَ نُجَباءِ مِنْ‌ خَلْقِهِ ‌وَ صَفْوَهِ مِنْ عِبادِهِ ‌تَحِنُّ اِلَیْکُمْ وَ تَحْتَمِلُ الْمَذَلَّهَ‌ وَ‌الْاَذَی فَیعْمُرُونَ قُبُورَکمْ‌ وَ یکثِرونَ زِیارَتَهَا تَقَرُّباً مِنْهُمْ‌ اِلَی اللهِ وَ مَودَّهَ مِنْهُمْ ‌لِرَسُولِهِ اولَئِک یا عَلِی الْمَخْصُوصونَ بِشَفاعَتِی الْوارِدوُنَ حَوْضِی وَ هُمْ زُوّاری غَداً فِی الجَنَّهِ،‌یا عَلِی مَنْ‌ عَمَرَ قُبُورَکُمْ وَ تَعَاهَدَها فَکانَّما اعَانَ سُلَیمانَ بْنَ داوُدَ عَلَی بِناءِ‌ بَیتِ الْمُقَدَّسِ،‌وَ مَنْ زارَ قُبُورَکُمْ عَدَلَ ذلکَ ثَوابَ سَبْعینَ حَجَّهِ الاِسلامِ ‌وَ خَرَجَ مِنْ ذُنوُبِه حَتّی یرْجِعَ مِنْ زیارَتِکُمْ کیوْمِ وَلَدَتْهُ اُمُّهُ، فَاْبِشْر وَ َبِّشْر اَوْلِیاءَکَ وَ مُحبّیکَ مِنَ النَّعیمِ وَ قُرَّه الْعَیْنِ بِما لا عَیْنٌ رَأتْ وَ لا اُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لا خَطَرَ عَلَی قَلْب بَشَر، وَ لکنَّ حُثالَهَ مِنَ النّاسِ یعیروُن زُوّارَ قبُوُرَکُمْ کمَا تُعیرُ الزّانِیهُ بِزِنائِها، اوُلئِکَ شِرارُ اُمَّتی لا انَالَهُمْ اللهُ شَفاعَتی وَ لا یرِدوُن حَوضْی؛ (19) حضرت علی علیه السلام می فرماید که رسول خدا صلی الله علیه و‌ آله به من خبر داد: تو در سرزمین عراق کشته و دفن خواهی شد. پرسیدم: کسی که قبور ما را زیارت کند و آباد نماید و تعهد خویش را با آن حفظ کند، چه پاداشی دارد؟ فرمود:
«ای اباالحسن! خداوند متعال،‌قبر تو و فرزندانت را بقعه ای از بقعه های بهشت و فضایی از فضاهای آن قرار داده است، و دل های شرافتمندان از آفریدگانش و برگزیدگان از بندگانش را مشتاق به سوی شما کرده است، به گونه ای که سختی اذیت در راه شما را تحمل نموده و قبرهایتان را آباد ساخته و آنجا را با انگیزه تقرب به خدا و دوستی پیامبرش بسیار زیارت می کنند. ای علی! تنها این گروه از شفاعتم برخوردارند، بر حوضم وارد شده و در بهشت زائرم می باشند.
ای علی! هر کس قبر شما را آباد کند و به آنجا رفت و آمد داشته باشد، همانند کسی است که سلیمان بن داود را در ساختن بیت المقدس یاری رسانده باشد.
کسی که قبر شما را زیارت کند، این کارش با پاداش هفتاد حج – جز حجه الاسلام که واجب است – برابر می باشد و به هنگام بازگشت از زیارت شما، از گناهان خود بیرون می آید همانند روزی که از مادرش متولد شده است. از این رو، بر تو مژده باد! و علاقه مندان و دوستانت را نیز مژده بده، به نعمت ها و خوشی هایی که نه چشمی دیده، و نه گوشی شنیده و نه به قلب کسی خطور کرده است! ‌اما افراد بی مقداری از میان مردم، زائران کوی شما را سرزنش می نمایند آن گونه که زنان بد کاره را به خاطرکار بدشان؛ این دسته، اشرار امت من هستند، شفاعت من به آنان نرسد و بر حوضم وارد نخواهند شد».

ج) فضیلت زیارت امام حسن علیه السلام

ابن عباس گوید: پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود:
«مَنْ زارَ الْحَسَنَ فی بَقیعَهِ ثَبَتَ قَدَمُهُ عَلَی الصِّراطِ یوْمِ‌نَزِلٌّ فِیهِ‌الاَقْدامُ؛ (20) هر کس امام حسن علیه السلام را در آرامگاهش زیارت کند، آن روزی که گام ها بر صراط می لغزد، گام او استوار خواهد بود».

د) فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام

ابن عباس گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله درباره شهادت امام حسین علیه السلام مطالبی بیان نمود، آنگاه پیرامون زیارت آن حضرت چنین فرمود:
«مَنْ زارَهُ عَارِفاً بِحَقُِهِ کَتَبَ اللهُ لَهُ ثَوابَ الْفِ‌ حَجَّهٍ وَ الْفِ‌ عُمْرهٍ، الا وَ منْ زارَهُ فَقَدْ‌ زَارَنی وَ مَنْ زَارَنِی فَکانَّما زَار اللهَ وَ حَقَّ عَلَی اللهِ‌انْ‌ لَا یُعَذِّبَهّ بِالنُارِ، الَا وَ اِنَّ الْاِجابَهَ تَحْتَ قُبَّتِهِ وَ الشِّفَاءَ فِی تُرْبَتِهِ وَ الْائِمَّهَ مِنْ وُلْدِهِ؛ (21) هرکس او را زیارت کند و نسبت به حق وی معرفت داشته باشد، خداوند پاداش هزار حج و هزار عمره را برایش می نویسد. آگاه باش! هر کس او را زیارت کند، مرا زیارت کرده و هر که مرا زیارت کند، گویا خدا را زیارت نموده است؛ و سزاوار است که خداوند او را به آتش دوزخ عذاب نکند. آگاه باش! دعا زیر گنبد او مستجاب است، در تربت او شفا است و امامان از نسل اویند».

ه) فضیلت زیارت اهل بیت علیهم السلام

روایات بسیاری پیرامون ثواب و زیارت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله داریم، به یک روایت جالب و جامع اشاره می کنیم:
امام صادق علیه السلام گوید: پدرم از جابر نقل نموده که پیامبر صلی الله علیه و آله در ضمن روایتی طولانی فرمود:
«اِنَّ اللهَ قَدْ‌وَکَلَ بِفاطِمَهَ رَعیلاً مِنَ الْمَلائِکهِ یحْفَظوُنها مِنْ بین یدَیهَا ومِنْ خَلْفِهَا وَعَنْ یمِینِهَا وَ عَنْ یسَارِهَا وَهُمْ معَها فِی حَیاتِها وَ عِنْدَ قَبْرِها بَعْدَ مَوْتِها یکثِرُون الصَّلاهَ عَلَیهَا وَ عَلَی ابیهَا وَبَعْلِها وَ بَنیهَا فَمَنْ زَارَنی بَعْدَ وَفَاتی فکَاَنَّما زَار فاطمه ومن زار فاطمه فکانما زارنی ومن زَارَ عَلِی بْنَ ابِی طالِبٍ‌ فکَاَنَّما زَار فاطِمَهَ و مَنْ زَارَ الحَسَنَ و الحُسَیْن فکَاَنَّما زَارَعلیا ومن زار ذریتهما فکانما زارهُما؛ (22) خدای سبحان گروهی از فرشتگان را گماشته تا فاطمه علیها السلام را از پیش رو، پشت سر، سمت راست و چپ محافظت نمایند، در زمان زندگی با او و پس از مرگ نیز کنار قبرش هستند تا هماره بر او، پدرش، شوهرش و فرزندانش درود فراوان بفرستند. هر کس مرا پس از وفاتم زیارت کند، گویا فاطمه را زیارت کرده و کسی که فاطمه را زیارت کند، مرا زیارت کرده است. هر کس علی بن ابی طالب را زیارت کند، گویا فاطمه را زیارت کرده است و کسی که حسن و حسین را زیارت کند، گویا علی را زیارت کرده است. هر کس فرزندان حسن و حسین را زیارت کند گویا خودشان را زیارت نموده است».
بنابراین می توان گفت که زیارت هر کدام از امامان، در حقیقت زیارت همه آنان و همانند زیارت پیامبر و علی و فاطمه علیهم السلام است که دارای فضیلت و ثواب فراوان می باشد.
البته گاهی می بینیم که زیارت امام خاصی بر اساس دلیل یا دلایلی، دارای ثواب ویژه ای است و بر آن سفارش بسیاری شده است که در جای خود باید مورد توجه و گفتگو قرار گیرد. چنان که می توان گفت: اهمیت و ثواب فراوان زیارت اما حسین علیه السلام و اصحاب با وفای او، به سبب فداکاری ویژه آنان برای حفظ آرمان ها و ارزش های اسلامی است! تا از راه زیارت و پیوند با امام و یارانش، راهشان پر رهرو و جاودانه بماند و اسلام و جامعه اسلامی بیمه گردد.

و) زیارت مردگان

ابن ماجه از ابو هریره چنین نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«زُوروُا الُقُبُورَ فَانّهاَ تُذَکِّرُکُم الآخِرهَ؛ (23) به زیارت قبور بروید؛ زیرا شما را به یاد آخرت می انداز».
«زُورُوا ُقُبُورَ مَوْتاکُمْ وَ سَلِّمُوا عَلَیْهِمْ فشاِنَّ لَکُم فِیهِمْ عِبْرَهً؛‌(24) قبور مردگانتان را زیارت کنید و بر آنان درود بفرستید، که آنان برایتان عبرت اند» .
در پایان آرزومندیم با توفیق الهی، زیارت پیامبر واهل بیت مطهرش علیهم السلام همراه معرفت و شناخت درست نسبت به آن بزرگواران، نصیب همگان شده و از آثار و برکات آن در دنیا و آخرت بهره مند گردیم. ان شاء الله تعالی.

پی نوشت ها :

1. المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص531، ح1389.
2. الطبقات الکبری، ج1، ص78.
3. موسوعه زیارات المعصومین علیهم السلام، مقدمه، ص96.
4. احزاب/23.
5. شرح نهج البلاغه، ج15، ص40.
6. تاریخ المدینه المنوره، ابن شبه، ج1، ص90.
7. سنن ابن ماجه، ج1، ص493، ح1546.
8. صحیح بخاری، ج3،ص63.
9. تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص94.
10. رعد/24.
11. تاریخ المدینه المنوره، ج1، ص132.
12. مستدرک حاکم، ج3، ص31.
13. موسوعه زیارات المعصومین علیهم السلام، مقدمه، ص66، ح3.
14. کامل الزیارات، ص322، ح13.
15. ارشاد القلوب، ج1، ص64.
16. بحارالانوار، ج100، ص139، ح2.
17. موسوعه زیارات المعصومین علیهم السلام، ج1، ص50، به نقل از کنز العمال، ج5، ص135، ح12370.
18. کامل الزیارات، ص13، ح11.
19. بحارالانوار، ج97، ص120، ح22.
20. همان، ص141، ح14.
21. وسائل الشیعه، ج14، ص452، ح19581.
22. بحارالانوار، ج97، ص122، ح28.
23. سنن ابن ماجه، ج1، ص500، ح1569.
24. بحارالانوار، ج82، ص64.

منبع:فرهنگ کوثر 81