نویسنده: آیت الله سید علی حسینی میلانی

افراد فراوانی حدیث شریف طیر را نقل کرده اند. راویان این حدیث را می توان به چند گروه تقسیم کرد.

حدیث طیر و اصحاب
این حدیث شریف را صحابه نقل کرده اند. اینک به مواردی اشاره می نماییم.
امیر مؤمنان علی (علیه السّلام)
حدیث آن حضرت را ابن عساکر(1) و دیگر محدّثان بزرگ نقل کرده اند. حاکم نیشابوری نیز در المستدرک علی الصحیحین(2) به آن اشاره کرده است.

سعد بن أبی وقاص
حدیث او را ابونعیم اصفهانی در کتاب حلیه الأولیاء آورده است. (3)

ابوسعید خدری
حدیث او را ابن کثیر در تاریخ خود آورده و در منابع دیگر نیز آمده است. حاکم نیشابوری نیز در المستدرک علی الصحیحین به آن اشاره کرده است. (4)

ابورافع
حدیث او را ابن کثیر آورده است. (5)

ابوطفیل مکّی
ابن عقده، حاکم نیشابوری و عدّه ای دیگر این حدیث را به نقل از ابوطفیل آورده اند(6)

جابر بن عبدالله انصاری
حدیث او را ابن عساکر و ابن کثیر آورده اند. (7)

حبشی بن جناده
حدیث او را ابن کثیر آورده است. (8)

یعلی بن مرّه
حدیث او را خطیب بغدادی و ابن کثیر آورده اند. (9)

عبدالله بن عبّاس
حدیث او را طبرانی آورده است. (10)
سفینه (خدمتکار رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم)
حدیث او را ابن عساکر آورده و حاکم نیشابوری نیز به آن اشاره کرده است. (11)

عمرو بن عاص
وی حدیث طیر را در ضمن نامه ای که برای معاویه بن ابی سفیان نوشته متذکّر شده است و خطیب خوارزمی آن نامه را در المناقب خویش روایت کرده است. (12)

اَنس بن مالک
صاحب اصلی داستان، انس بن مالک است. به همین دلیل همو راوی مشهور این حدیث است.
گفتنی است که این حدیث شریف توسّط صحابه ائمه اطهار علیهم السلام(13) و برخی دیگر از اصحاب نیز نقل شده است، تا جایی که ابوالشیخ اصفهانی از حافظان بزرگ اهل سنّت این حدیث را در کتاب خود از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل نموده است. (14)

حدیث طیر و تابعین
از سوی دیگر راویانی از تابعین که این حدیث را از انس بن مالک نقل کرده اند، نزدیک به نود نفر هستند.

حدیث طیر و پیشوایان مذاهب اهل سنّت
پیشوایان مذاهب اهل سنّت نیز به نقل این حدیث پرداخته اند، از جمله:
1. ابوحنیفه، پیشوای حنفی ها،
2. احمد بن حنبل، پیشوای حنبلی ها،
3. مالک بن انس، پیشوای مالکی ها،
4. اوزاعی.
اوزاعی فقیه بزرگی است که مذهب او در میان دیگر مذاهب اهل سنّت، مذهبی مستقل به شمار می رفته است. اما در دوره های بعد، مذاهب اهل سنّت به چهار دسته منحصر و مشهور شدند.

حدیث طیر و حافظان بزرگ اهل سنّت
از جمله راویان این حدیث، عدّه زیادی از اساتید بخاری و مسلم هستند. بسیاری از راویان آن از راویان صحاح ششگانه اهل سنّت هستند.
اکنون نام مشهورترین راویان این حدیث را، از میان امامان و حافظان بزرگ در قرن های مختلف می آوریم:
1. شعبه بن حجّاج،
اهل سنّت به او در علم حدیث لقب امیرمؤمنان داده اند. (15)
2. اوزاعی، پیشوای معروف.
3. مالک بن أنس، پیشوای مذهب مالکی.
4. ابوحنیفه، پیشوای مذهب حنفی.
5. احمد بن حنبل، پیشوای مذهب حنبلی.
6. ابوعاصم نبیل، استاد بخاری.
7. عبدالرزاق صنعانی، استاد بخاری.
8. محمّد بن اسماعیل بخاری.
بخاری این حدیث را نه در کتاب صحیح خود، بلکه در کتاب التاریخ الکبیر روایت کرده است. (16) متن حدیث او را به زودی ذکر خواهیم کرد.
9. بلاذری، صاحب أنساب الأشراف.
10. ابوحاتم رازی از معاصران بخاری و مسلم.
11. محمّد بن عیسی ترمذی، نگارنده الصحیح.
12. ابوبکر بزّار، نگارنده المسند.
13. نسائی، نگارنده الصحیح.
14. ابویعلی موصلی، نگارنده المسند.
15. محمّد بن جریر طبری، نگارنده تاریخ و تفسیر معروف.
16. ابن ابی حاتم رازی،
نویسنده تفسیر، محدّث بزرگی که اهل سنّت او را از ابدال(17) به شمار می آورند. (18)
17. ابن عبد ربّه مالکی در العقد الفرید.
18. ابوالحسن محاملی، صاحب الأمالی.
19. ابوالعباس ابن عقده،
او در مورد حدیث طیر کتاب جداگانه ای نوشته است.
20. مسعودی، نگارنده مروج الذهب.
21. ابوالقاسم طبرانی، نویسنده المعجم الکبیر، المعجم الصغیر و المعجم الأوسط.
22. ابوالشیخ اصفهانی، نگارنده کتاب طبقات المحدّثین بإصفهان.
23. ابن السقا واسطی،
این حافظ بزرگ از دانشمندان قرن چهارم است که داستان او را در حدیث طیر بیان خواهیم کرد.
24. ابوحفص ابن شاهین،
او در مورد حدیث طیر کتاب جداگانه ای دارد.
25. ابوالحسن دارقطنی، صاحب کتاب العلل.
26. ابوعبدالله حاکم نیشابوری، صاحب المستدرک علی الصحیحین، او درباره طرق حدیث طیر کتاب مستقلّی دارد.
27. ابوبکر ابن مردویه،
او کتابی درباره طرق حدیث طیر نوشته است.
28. ابونعیم اصفهانی، صاب حلیه الأولیاء و برخی کتاب های دیگر،
او کتابی درباره طرق حدیث طیر نوشته است.
29. ابوطاهر ابن حمدان خراسانی، محدث بزرگ،
وی کتابی درباره طرق حدیث طیر نوشته است.
30. ابوبکر بیهقی، مؤلّف السنن الکبری.
31. ابن عبدالبرّ اندلسی، نویسنده الاستیعاب.
32. خطیب بغدادی، نگارنده تاریخ بغداد.
33. محی السنّه بغوی، نگارنده مصابیح السنّه.
34. رزین عبدری، نگارنده الجمع بین الصحاح الستّه.
35. ابوالقاسم علی بن حسن، معروف به ابن عساکر، نگارنده تاریخ مدینه دمشق.
36. ابن اثیر جزری، صاحب جامع الاُصول.
37. برادر ابن اثیر، مؤلّف اسد الغابه.
38. خطیب تبریزی، مؤلّف مشکاه المصابیح.
39. ابوالحجّاج مزّی، مؤلّف تهذیب الکمال و کتاب تحفه الأشراف.
40. شمس الدین ذهبی، که دارای تألیفات معروفی است.
41. ابن کثیر دمشقی، صاحب تفسیر و تاریخ.
42. ابوبکر هیثمی، صاحب مجمع الزوائد.
43. شمس الدین ابن جزری، نگارنده کتاب هایی است.
44. ابن حجر عسقلانی، دارای آثار، شیخ الاسلام، فقیه، محدّث و رجالی معروف.
45. جلال الدین سیوطی، صاحب کتاب های مشهوری است.
46. ابن حجر مکی، نگارنده الصواعق المحرقه.
47. شاه ولی الله دهلوی، محدّث هند.

کتاب های مستقل درباره حدیث طیر
همان طور که از خلال اسامی راویان حدیث شریف فهمیدید، گروهی از مشاهیر و محدّثان بزرگ، کتاب های ویژه و جداگانه ای را درباره طرق حدیث طیر تألیف کرده اند، این اشخاص عبارتند از:
1. محمّد بن جریر طبری.
2. ابوالعباس ابن عقده.
3. حاکم نیشابوری.
4. ابوبکر ابن مردویه.
5. ابونعیم اصفهانی.
6. ابوطاهر ابن حمدان خراسانی.
7. ذهبی.
ذهبی در کتاب تذکره الحفاظ، به هنگام بیان زندگی نامه حاکم نیشابوری به این نکته اشاره می کند که وی کتابی درباره طرق حدیث طیر نگاشته است. (19)
ما راویان این حدیث شریف از میان صحابه را آوردیم، هم چنین خاطر نشان شدیم که تعداد راویانی از تابعین که این حدیث را از انس بن مالک روایت می کنند به تنهایی حدود نود نفر هستند. همچنان که به اسامی مشهورترین علمای علم حدیث و راویان حدیث طیر در دوره های مختلف اشاره کردیم. هم چنین به معرفی مشاهیری که در خصوص سندهای حدیث طیر، کتاب جداگانه ای نوشته اند، پرداختیم.

حدیث طیر در کتاب های معتبر
حدیث طیر در تعدادی از صحاح، مانند صحیح ترمذی، صحیح نسائی و المستدرک علی الصحیحین آمده است. (20) این حدیث از کتاب های المختاره اثر ضیاء مقدسی، الجمع بین الصحیحین و الجمع بین الصحاح السته نیز نقل شده است.

حدیث طیر و سندهای معتبر
هم چنین این حدیث بیش از 20 سند معتبر دیگر غیر از سندهای صحاح دارد که از جمله این اسناد عبارتند از:
– روایت بخاری در کتاب التاریخ الکبیر.
– روایت ابی یعلی در المسند.
– روایت ابن ابی حاتم.
ابن کثیر در این مورد گفته است: « این سند از اِسناد حاکم نیشابوری بهتر است».
– روایت طبرانی در المعجم الکبیر و المعجم الأوسط.
– روایت ابن عساکر از طریق دار قطنی.
– روایت ابی نعمیم اصفهانی در حلیه الأولیاء.
– روایت خطیب بغدادی در تاریخ بغداد.
ما صحّت این اسناد و هم چنین دیگر اسناد را در جلد چهاردهم کتاب نفحات الأزهار شرح داده ایم. گمان نمی کنم کسی با مشاهده سندهای موجود درباره این حدیث و صدور آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تردید کند؛ چرا که مسلمانان در مورد این حدیث شریف، اتفاق نظر دارند.

پی‌نوشت‌ها:

1- تاریخ مدینه دمشق: 245/42 و 432.
2- المستدرک علی الصحیحین: 130/3 و 131.
3- حلیه الأولیاء: 356/4.
4- البدایه و النهایه: 353/7، المستدرک علی الصحیحین: 131/3.
5- همان: 353/7.
6- کفایه الطالب: 368.
7- تاریخ مدینه دمشق: 244/42 – 245، البدایه و النهایه: 353/7.
8- البدایه و النهایه: 354/7.
9- تاریخ بغداد: 376/11، البدایه و النهایه: 354/7.
10- المعجم الکبیر: 343/10، حدیث 10667، ر. ک: الریاض النضره: 114/2.
11- تاریخ مدینه دمشق: 258/42، المستدرک علی الصحیحین: 131/3.
12- المناقب، خوارزمی: 200.
13- علل الشرائع: 163/1، الخصال: 548/1، حدیث 30.
14- طبقات المحدّثین بإصبهان: 453/3 و 454.
15- ر. ک: الکاشف ذهبی: 485/1، شماره ( 2278).
16- التاریخ الکبیر: 357/1، شماره (1132) و 2/2، شماره (1488).
17- ابدال: به تعدادی از نیکان و پارسایان می گویند که هیچ گاه تعدادشان کم نمی شود و هرگاه کسی از آنان بمیرد خداوند متعال، دیگری را به جای او می گمارد. ر. ک: لسان العرب: 49/11.
18- تذکره الحفّاظ: 830/3.
19- تذکره الحفاظ: 1042/3 و 1043.
20- سنن ترمذی: 300/5، حدیث 3805، السنن الکبری: 107/5، حدیث 8397، المستدرک علی الصحیحین: 130/3- 132.
منبع مقاله: حسینی میلانی، سید علی، (1390)، نگاهی به حدیث طیر: اثبات امامت امیرمؤمنان علی علیه السّلام در حدیث طیر، ترجمه: هیئت تحریریه ی انتشارات الحقایق، قم: انتشارات الحقایق، چاپ دوم.