«و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون»(روم-21)از نشانه های[قدرت و ربوبیت]او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنارشان آرامش یابید و در میان شما دوستی و مهربانی قرار داد،یقیناً دراین[کارشگفت انگیز] نشانه هایی است برای مردمی که می اندیشند.ازدواج از ارکان مدنیت و راهی مطمئن برای تامین آسایش جامعه و رفاه بشریت است و میزان اندیشه و تدبر در آن و نحوه تصمیم گیری در خصوص آن،در میزان پیشرفت یا انحطاط و سعود یا سقوط جامعه موثر است.سود و زیان ازدواج تنها متوجه زوجین نیست،بلکه افراد اجتماع نیز به گونه ای از آن متاثر می شوند.
بی تردید، ازدواج رابطه ای است که طرفین را تا حد زیادی از بی بندی و بی باری و روابط نامشروع و انحرافات اخلاقی مصون می دارد.این موضوع به تناسب حال طرفین، جنبه های شخصی،محیط اجتماعی و…متفاوت است.به گونه ای که ازدواج گاهی سبب مصونیت انسان از نیمی از گناهان و معاصی شده و گاهی تاثیر آن از این هم بیشتر است. لذا بعضی از روایات،ازدواج را وسیله حفظ نیمی از دین و برخی دیگر دو سوم دین بیان کرده اند.(1)
فلسفه ازدواج امتداد نسل،بقای انسان و اتمام ترکیبات عاطفی زن و مرد به دلیل تولید مثل می باشد،همان گونه که در برخی از آیات به این مطلب اشاره شده است.خداوند در سوره نساء،آیه7 می فرماید:«یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا و نساء کثیرا و اتقوا الله الذی تسائلون به و الارحام ان الله کان علیکم رقیبا»ای مردم،بترسید از پروردگار خود که شما را از یک تن آفرید و از او جفتش را بیافرید و از آنان مردان و زنان بسیاری گسترانید و بترسید از خداوندی که از او و از ارحام پرسش می شود.خداوند بر شما نگاهبان است.
در آیه11سوره شورا نیز می فرماید:«فاطر السموات و الارض جعل لکم من انفسکم ازواجا ومن الانعام ازواجا یذرؤکم فیه لیس کمثله شیء وهو السمیع البصیر»او پدیدآورنده آسمان ها و زمین است.برای شما از جفت خودتان همسرانی قرار داد و از جنس حیوانات نیز جفت هایی آفرید تا بر شما بیفزاید و نسل تکثیر پیدا کند،همانند او چیزی نیست،او شنوای بیناست.
ضرورت های ازدواج از نظر اسلام به قرار ذیل است:
1-محبوب ترین بنا:بنای تشکیل خانواده در اسلام محبوب است،تا آنجا که هیچ سازمان و بنایی نزد خدا محبوب تر از آن نیست.لذا پیامبر گرامی اسلام صلی الله
«از بین مکاتب و ادیان،هیچ آیینی به اندازه اسلام درباره ازدواج بحث نکرده است.ازدواج از نظر اسلام امری مستحب،مورد تاکید و از سنن انبیا علیهم السلام معرفی شده و جوانی که بدان تن دهد در حقیقت،همگام با آفرینش حرکت نموده و سعادتمند است»
علیه وآله می فرمایند:«ما بنی بناء فی الاسلام احب الی الله من التزویج»نزد خداوند هیچ بنایی محبوب تر از خانه ای نیست که از طریق ازدواج آباد گردد.(2)
2-عامل حفظ پاک دامنی و کسب اخلاق نیک؛ازدواج از نظر اسلام وسیله ای برای پاک دامنی و پاک زیستن است.
رسول خدا صلی الله علیه وآله به زید بن حارثه فرمودند:ازدواج کن تا پاک دامن باشی(3)و در سخنی دیگر،فرمودند:مردان را زن دهید تا خدا اخلاقشان را نیکو،ارزقشان را وسیع و جوانمردیشان را زیاد گرداند.(4) همچنین در روایتی دیگر،به زنی که گفته بود،دیگر ازدواج نخواهم کرد،فرمودند:«ازدواج برای حفظ عفاف لازم است.»(5)
3-عامل تکمیل دین:ازدواج غیر از ایجاد نظم در زندگی،وسیله ای برای حفظ و تکمیل دین است.
بدین جهت،ازدواج تکمیل کننده ایمان بوده و به وسیله آن،بسیاری از گناهان از وجود آدمی ریشه کن می شود و راه برای سعادتمندی او از هر سو فراهم می گردد.لذا،رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:«من تزوج فقد احرز نصف دین»هر کس ازدواج کند نیمی از دینش را بازیافته است.(6)
در جای دیگر نیز فرمودند:«ما من تزوج فی حداثه سنه الا عج شیطانه یا ویله عصم منی ثلثی دینه»هر کس در ابتدای جوانی ازدواج کند شیطان فریاد می کند:ای وای،دو سوم دین خود را شر من حفظ کرد.(7)
4-موجب ازدیاد نسل:پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند:«تزوجوا فانی مکاثر بکم الامم غدا فی القیامه»ازدواج کنید،زیرا من به زیادت شما نسبت به امت های دیگر در قیامت مباهات می کنم.(8)
5-موجب ازدیاد مسلمانان: پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند:«ما یمنع المؤمن ان یتخذ اهلا لعل الله یرزقه نسمه تثقل الارض بلا اله الا الله»چه مانعی دارد مؤمن زنی بگیرد تا خداوند فرزندی نصیبش کند که با کلمه لا اله الا الله زمین را گرانبار کند؟(9)
6-موجب ازدیاد روزی پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:«اتخذوا الاهل فانه ارزق لکم»روزی را به وسیله زن گرفتن زیاد کنید.(10)در حدیث دیگری،امام رضا علیه السلام می فرمایند:«اذا جاءکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه»اگر خواستگاری آمد که دین و اخلاقش را پسندید او را اجابت کنید.(11)
در روایتی پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:«من ترک التزویج مخالفه العیله فقد ساء ظنه بالله عزوجل ان الله یقول: ان یکونوا فقراء یغنیهم الله من فضله»هر کس ازدواج را از ترس فقر و تنگدستی ترک کند به خدا سوء ظن برده است،زیرا خداوند می فرماید:اگر(زن وشوهر)فقیر باشند،خدا هر کدام را از کرم خود بی نیاز می کند.(12)بنابراین،در هر صورت،روزی زن و مرد با خداست.
7-نشانه پیروی از سنت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله:حضرت علی عیله السلام فرمودند: «تزوجوا فان التزویج سنه رسول الله فانه کان یقول:من کان یحب ان یتبع بسنتی فان من سنتی التزویج»ازدواج کنید،ازدواج کنید، ازدواج سنت پیامبرصلی الله علیه و آله است.آن جناب می فرمودند:هر که می خواهد از سنت من پیروی کند،بداند که ازدواج سنت من است.(13)
8-نشانه پیروی از سنت پیامبران علیهم السلام:امام رضا علیه السلام فرمودند:«ثلاث من سنن المرسلین:العطر و اخذ الشعر و کثر? الطروق?»سه چیز از سنت های پیامبران است:استعمال عطر،ازاله موهای زاید و ازدواج کردن.(14)
9-موجب جلب رضایت الهی:پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند:«ما من شیء احب الی الله عز وجل من بیت یعمرفی السلام بالنکاح»هیچ چیز نزد خداوند محبوبتر از این نیست که خانه ای در اسلام به وسیله ازدواج آباد گردد.(15)
10-موجب کسب طهارت معنوی:پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند:«من احب ان یلقی الله طاهرا مطهرا فلیلقه بزوجه» هر کس می خواهد خدا را پاک و پاکیزه ملاقات کند باید هنگام مرگ متاهل باشد.(16)
11-بهترین بهره و سود:امام رضا علیه السلام فرمودند:«ما استفاد امرء بعد السلام فائده خیرا من امراه مسلمه…»پس از ایمان به خدا،هیچ انسانی بهره ای بهتر از همسری مسلمانان به دست نیاورده است.(17)
12-گشودن درهای رحمت الهی:پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:«یفتح ابواب السماء بالرحمه فی اربع مواضع:عند نزول المطر و عند نظر الولد فی وجه الوالد و عند فتح باب الکعبه و عند النکاح»(18)درهای رحمت آسمان در چهار موقع گشوده می شود:1-هنگام باریدن باران 2-وقتی که فرزندی(از سر مهر)به صورت پدرش بنگرد 3-زمانی که در خانه کعبه گشوده می گردد 4-در وقت اجرای عقد نکاح.(19)از این رو،اسلام به عنوان یک مکتب آسمانی ازدواج را نه تنها کاری محبوب و مقدس دانسته،بلکه جوانان را مؤکدا بدان توصیه کرده است.ازدواج عاملی برای نجات از آلودگی،رهایی از تنهایی و بقای نسل است و خودداری از آن همیشه سبب ایجاد بی تعادلی،نابهنجاری رفتاری و حتی فساد شخصیت و بیماری جسمی می گردد.بنابراین، بهترین و بالاترین نعمت ها برای هر زن و مرد از نظر اسلام،تشکیل خانواده است.گمان نمی رود از بین مکاتب و ادیان،هیچ آیینی به اندازه اسلام درباره ازدواج بحث کرده باشد.ازدواج از نظر اسلام امری مستحب،مورد تاکید و از سنن انبیا علیهم السلام معرفی شده و جوانی که بدان تن دهد در حقیقت،همگام با آفرینش حرکت نموده سعادتمند است.
خانواده از قدیم الایام،مرکز هرگونه ثروت اجتماعی و کانون تولید پرورش شخصیت ها بوده است،سرنوشت و حیات آن با سرنوشت و حیات جامعه پیوند دارد و نقش آن در وحدت و عظمت یک جامعه فوق العاده اساسی است.لذا چنین امر مهمی را نمی توان به مسامحه و سهل انگاری نگریست.پیمان ازدواج پیمانی مقدس و الهی و امری اساسی و مهم است که باید در جامعه رشد و توسعه یابد تا افراد در سایه پایبندی به آن از بسیاری انحرافات و پیش آمدهای ناگوار مصون بمانند.ازدواج کردن در زمان مناسب بدون سخت گیری و وسواس،پیشنهاد عقل،دین و حتی دانش های جدید است.ازدواج و تشکیل خانواده در جامعه باید برای همه افراد آسان باشد.چرا که این امر یک ضرورت حیاتی است،مانند آب و نان که در هر جامعه ای از همه کالاها ضروری تر و مهم تر است.رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:بهترین ازدواج ها آنست که آسان انجام گیرد.(20)
ولی متاسفانه در جامعه امروزی ما روز به روز بر تشریفات،سنگینی مهریه ها،اسرافها و تجمل گرایی ها افزوده می شود،به گونه ای که تحمل پی آمدهای آن برای عموم افراد جامعه دشوار و چه بسا برای بعضی غیر ممکن باشد.
جای بسی تاسف است که پرده های ضخیم غفلت و نادانی چشم و گوش و دل برخی افراد ظاهربین را چنان بسته است که همه ارزشها، سعادت،عاقبت،عافیت و راحتی فرزندان خود را در سایه پول،تجمل،تشریفات و…می جویند. شگفتا که اینان راه شقاوت می پویند!
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:اکثر اهل النار العزاب.بیشترین اهل جهنم انسانهای بی همسر هستند.(21)
ما بهترین راه و روش زندگی را در کلام و عمل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و خاندان پاکش می یابیم و احکام اسلام را روشنترین آینه زندگی سعادتمندانه می دانیم پس بهتر آن است که به آیین اسلام روی آوریم و سیره رهبران آسمانی آن را سرمشق زندگی خود سازیم تا شاید از فتنه های روزگار در امان باشیم.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:اذا تزوج الرجل احرز نصف دینه.کسی که ازدواج کند،نصف دینش را حفظ کرده است.(22)
امروز ازدواجی که بر اساس«لتسکنوا الیها»باید مایه آرامش و شکوفائی جامعه شود،با رواج تجملات و ایجاد موانع زیاد،بسیار دشوار شده است.
ازجمله این موانع،رسوم موهوم و خرافی، سنگین کردن مهریه ها،جهیزیه ها و دیگر هزینه های ازدواج،توقعات بی جا و همچنین آرزوهای بی جا و تشریفات بیش از اندازه و هزینه های کمر شکن است که روز به روز افزایش می یابد.این عوامل یقیناً امر ازدواج را ناممکن یا بسیار دشوار ساخته است تا جایی که برخی از جوانان قید ازدواج را زده و به فساد و تباهی کشیده می شوند.
آیا این وظیفه جامعه اسلامی و شیفتگان اهل بیت علیهم السلام نیست که در جهت آسان شدن امر مهمی چون ازدواج جوانان گام برداشته و در حد توان، درصدد رفع موانع آن برآید؟چه اشکالی دارد اگر کسانی که از امکانات بیشتری برخوردارند،بخشی از اموالشان را برای سامان دادن به ازدواج دیگران و امور خیریه اختصاص دهند تا این کارهای خیریه به عنوان خاطره ای خوب باقی مانده و درسی برای دیگران باشد؟آیا نمی توانیم به پیروی از پیشوایان معصوم خود با یاری رساندن به جمع زیادی از جوانان که به خاطر تنگنای معیشت و تهیدستی،از ازدواج باز مانده اند،آنان را به کاروان متأهلان ملحق سازیم تا زندگی جدیدی را شروع کنند و با آرامش خاطر به زندگی مشترک خود ادامه دهند؟
چگونه می توان ادعای پیروی از سیره ائمه معصومین علیهم السلام را نمود و به فرمایش امام صادق علیه السلام توجه نکرد که میفرمایند:کسی که مجردی را تزویج کند و امکان ازدواج او را فراهم نماید،از کسانی است که در قیامت خداوند به آنان نظر لطف می کند.(23)
پس بشتابیم برای انجام عمل خیر تا مشمول آیه61سوره مومنون شویم:اولئک یسارعون فی الخیرات و هم لها سابقون.
خداوند متعال در آیات 32و33سوره مبارکه نور میفرمایند:
«وَأنکِحُوا الأیامی مِنکُم و الصّالحینَ مِن عبادِکُم إمائِکُم إن یَکُونُوا فُقَراءَ یُغنِهُمُ اللهُ مِن فَضلِهِ واسِعٌ علیمٌ وَلیَستَعفِفِ الّذینَ لا یجدُونَ نِکاحا حتّی یُغنَیهُمُ اللهُ مِن فَضلِهِ وَ الّذینَ یَبتَغُونَ الکِتابَ مِمّا مَلِکَت أیمانُکُم فَکاتِبُوهُم اِن عَلِمتُم فیهِم خَیرا و آتُوهُم مِن مالِ اللهِ الّذی آتاکُم وَ لا تُکرِهوا فَتَیاتِکُم عَلَی البِغاءِ إن اَرَدنَ تَحَصُّنا لِتَبتَغُوا عَرَضَ الحیاهِ الدُّنیا وَ مَن یُکرِههُنَّ فانَّ اللهَ مِن بَعدِ إکراهِهِنَّ غَفُورٌ رحیمٌ»البته باید مردان بی زن و زنان بی شوهر و کنیزان و بندگان خود را به نکاح یکدیگر درآورید اگر مرد و زنی فقیرند،خدا به لطف خود آنها را بی نیاز خواهد فرمود،خدا به احوال بندگان آگاه و رحمتش وسیع است.
کسانی که[وسیله]ازدواج نمی یابند باید پاکدامنی پیشه کنند تا خدا آنان را از فضل خود توانگر سازد و کسانی از بردگانتان که درخواست نوشتن قرار داد[برای فعالیت اقتصادی و پرداخت مبلغی به مالک خود برای آزاد شدن]دارند،اگر در آنان[برای عقد ای قرارداد]شایستگی سراغ دارید با آنان قرارداد ببندید و چیزی از مال خدا را که به شما عطا کرده است به آنان بدهید و کنیزان خود را که می خواهند پاکدامن باشند،برای به دست آوردن متاع ناچیز و زودگذر زندگی دنیا به زنا وادار مکنید و هر که آنان را وادار[به زنا]کند،خدا برای آنهایی که به اکراه،مجبور شده اند،بسیار آمرزنده و مهربان است.
تعاون بر نیکی و پرهیزکاری به معنای فراگیر آن،یک اصل قرآنی است که در آیه شریفه«تعاوَنُوا عَلی البرِّ و التقوی»بر آن تأکید شده است و آیات و روایات متعدد دیگر نیز هر یک به گونه ای مسلمانان را به نیکی درباره یکدیگر و رفع نیازهای فردی واجتماعی هم فرا خوانده اند.
این اصل،دامنه ای گسترده و فراگیر دارد و ازدواج به عنوان نیازی عمده در زندگی انسان و تشکیل خانواده به عنوان گسترده ترین و اصیل ترین نهاد اجتماعی-به ویژه با عنایت خاص و نگاه پرمعنایی که اسلام به آن دارد-یکی از مصادیق روشن و مهم«نیکی»و«پرهیزکاری»به شمار می رود.اسلام عزیز همان گونه که دختران و پسران مجرد و مردان و زنان بی همسر را موکدا به ازدواج فرا می خواند،مسلمانان را به هموار کردن مسیر آن و کمک به برپایی«محبوب ترین بنیان اجتماعی»نزد خدای متعال،فرمان می دهد.(هم در فرمان های عام خویش که شامل این امر خیر و حیاتی می شود و هم با تأکیدهای ویژه ای که در خصوص ازدواج کرده است.)
قرآن مجید در فرمانی خاص و دعوتی ویژه خطاب به مسلمانان توصیه می کند،زنان و مردان بی همسر و حتی غلامان و کنیزان را همسر دهند تا نیازغریزی،انسانی و اجتماعی آنان برآورده شود.
اهمیت امرازدواج ودر آمدن از تنگناهای«تجرّد»و ورود به فضای پرمعنا و پرمسئولیت «تأهل»باعث شده است که قرآن کریم مستقیما خطاب به مسلمانان فرمان دهد،آستین همت را برای شکل گیری خانواده و ازدواج دختران و پسران بالا زنند وبرای همسردادن آنان پیش قدم شوند.نقش تردید ناپذیر ازدواج در جلوگیری از بسیاری از مفاسد،ایجاد امنیت اجتماعی و روانی،آسایش و توسعه اقتصادی، رشد فضائل انسانی و ارزش های اخلاقی،بقای نسل صالح انسانی و…آن قدر روشن است که نیاز چندانی به شرح و بحث ندارد.
آنچه اهتمام بیشتری را می طلبد تلاش برای رفع دشواری ها و موانعی است که بر سر راه این امر مهم وجود دارد یا رخ می نماید.این است که قرآن مجید با عنایتی که از منظر نگاه ایمانی و الهی به مسئله تنگدستی و دشواری های مالی و اقتصادی دارد،خطاب خویش را نه تنها متوجه زنان و مردان بی همسر،بلکه متوجه جامعه اسلامی می کند تا چاره اندیشی کنند و جوانان و مردان و زنان مجرد را همسر دهند.
دشواری هایی که امروز در مسیر شکل گیری خانواده به ویژه از بعد اقتصادی وجود دارد، ازدواج را برای برخی ناممکن می سازد و برای بسیاری به تاخیر می اندازد و این چیزی جز کاهش«نرخ ازدواج»و بالا رفتن معدل«سنّ ازدواج»نخواهد بود که هر دو،آفات و تبعات اجتماعی گسترده ای به همراه خواهد داشت.میانگین منطقی و صحیح سن ازدواج،محدوده خاصی دارد که اگر از آن حدّ کاسته شود، مشکلات و عوارض اجتماعی و خانوادگی خاصی را موجب شده و اگر افزایش یابد-چنان که متأسفانه اینک در جامعه خود شاهد آن هستیم-پیامدهای ناخوشایندی را به همراه دارد که برای آگاهان به مسائل اجتماعی امری روشن و پدیده ای نگران کننده است و می تواند به یک بحران اخلاقی و اجتماعی منجر شود.
این است که آیات ذکر شده از سوره مبارکه نور،مسلمانان را به یک موضوع اجتماعی مهم توجه می دهد؛موضوعی که در پاره ای شرایط تنها با تلاش مشترک و همه جانبه مسلمانان می توان از عهده حل آن برآمد و از تبلیغات ناگوار آن کاست.
این فرمان،خطابی عام و فراگیر است که به یک قشر خاص در جامعه اختصاص نیافته و همه زنان و مردان بی همسر را شامل می شود.تأکیدی که در آیه شریفه بر ازدواج و فراهم ساختن زمینه انجام آن برای افراد بی همسر،صورت گرفته،از یک سو متوجه یکایک مسلمانان به ویژه کسانی چون پدر و مادر است که مسئولیت و اختیار بیشتری دارند و از سوی دیگر مسئولیتی جمعی و سازمان یافته می شود که بر دوش جامعه و مدیریت آن گذاشته شده تا این راه را هموار کنند و ضمن فراهم کردن تسهیلات لازم برای ازدواج جوانان،دشواری ها و موانع این امر را کاهش دهند.
دشواری هایی که اختصاص به مسائل مالی و تنگدستی ندارد.هر چند مشکلات مالی و نگرانی برای تأمین هزینه زندگی،یک مانع اساسی است ولی موانع فرهنگی و واقعیت های اجتماعی دست و پاگیر که در شکل های مختلف خود را نشان می دهد و حتی ممکن است به عنوان نظم پذیرفته شده اجتماعی در لباس مقررات در آمده باشد نیز در جای خود قابل تامل است.
خرافات بی ریشه که در لباس آداب و رسوم، بسیاری را گرفتار خود می سازد،چیزی نیست که از مشکلات اقتصادی و تنگناهای مالی کمتر باشد،اساس بسیاری از موانع اقتصادی که جوانان را از تشکیل خانواده و رفتن به سوی ازدواج باز می دارد ساخته و پرداخته آداب و رسوم بی ریشه و تلقی های نادرستی از زندگی مشترک و ازدواج است که به صورت فرهنگ درآمده و خود را برجامعه و زندگی مردم تحمیل کرده است.
به هر حال مبارزه با موانع فرهنگی و پیش قدم شدن در امر ازدواج جوانان و از میان بردن مشکلات مالی،امری نیست که اختصاص به دسته ای خاص داشته باشد و یا فقط از عهده حکومت برآید.این امر مسئولیتی همگانی است که بر شانه دولت و ملت سنگینی می کند.هموار ساختن مسیر ازدواج،کاستن از مشکلات تشکیل خانواده و ترغیب جوانان به پذیرش مسئولیت زندگی زناشویی،هم در بعد اقتصادی و مالی و هم از منظر فرهنگی و اجتماعی،مسئولیتی فراگیر و عام است که آحاد مختلف جامعه باید نسبت به آن احساس وظیفه کنند.
بدیهی است که حکومت و دولتمردان نیز به عنوان تبلور قدرت جامعه باید خود را به انجام این کار مهم موظف بدانند.
تنها در این صورت است که «خطاب» عام «انکحوا»می تواند جامه عمل بپوشد و زنان و مردان بی همسر در زمان مناسب،خواهند توانست در زیر سقف خانه ای که بنیان آن به تعبیر قرآن بر«مودت»و«رحمت»گذاشته شده،به آرامش و آسایش دست یابند:.مِن آیاتِهِ أن خَلَقَ لکُم مِن انفُسِکُم ازواجا لتَسکُنُوا الَیها وجَعَلَ بینَکُم مَوَدّه و رَحمه،انَّ فی ذلک لآیاتٍ لقومٍ یتفکّرُون.سوره روم،آیه21.

پی نوشت ها:

1-شیخ حر عاملی،وسائل الشیعه،آل البیت، ج20،ص17
2-میرزا آقا نوری طبرسی،مستدرک الوسائل، ج14،ص153
3-شیخ حر عاملی،پیشین،ج20،ص35
4-محمد باقر مجلسی،بحارالانوار،ج103،ص222
5-شیخ حرعاملی،پیشین،ج20،ص166
6و7-شیخ حرعاملی،پیشین،ج20،ص17
8-میرزا آقا نوری طبرسی،پشین،ج14،ص149
9و10-شیخ حرعاملی،پیشین،ج20،ص14
11-21-31-41-51-61-71-همان،ج20،ص28/ص42/ص15/ص103/ص16/ص18/ص40
81-میرزا آقا نوری طبرسی،پیشین،ج14،ص52
91-شیخ حرعاملی،پیشین،ج20،ص15
20-نهج الفصاحه،ح1507
12-من لا یحضره الفقیه،ج3،ص251
22-مستدرک الوسائل،ج14،ص154
32-وسائل الشیعه،ج20،ص
منبع:بنای ماندگار،ویژه نامه افتتاح مجموعه خوابگاه های خیریه دانشجویی حضرت جواد (ع)دانشگاه صنعتی اصفهان