نویسنده: منصور سلطان زاده
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی اهواز

مقدمه
در میان تحقیقات و کشفیات دانشمندان علوم تجربی در کشورهای غربی در نیم قرن اخیر، مواردی مشاهده می شود که حاکی از تأیید برخی از اموری است که در آیات قرآن به آنها اشاره شده است. برخی از این تحقیقات تجربی، مربوط به حوزه سلامت بوده است. از جمله این امور، می توان به مواردی از دانش جنین شناسی پزشکی، تغذیه با شیر مادر، تحریم خوردن گوشت خوک، گوشت مردار و خون، مشروبات الکلی، حرمت زنا، فواید نماز و روزه اشاره کرد. این کشفیات، گرچه ارزشمند است، اما به نظرمی رسد تنها شامل گوشه ای از اشارات قرآنی است. به نظر می رسد، زمینه های ناشناخته زیادی از اشارات قرآنی در رابطه با سلامت انسان برای تحقیق وجود دارد. با توجه به اینکه ما ایمان داریم قرآن از جانب خداوند دانای جهان است، می توان با الهام از آیات قرآن موضوعات جدیدی را در حوزه سلامت برای تحقیق جستجو کرد. در این مقاله، سعی شده است با چنین دیدگاهی، برخی دیگر از آیات الهی را، که به نوعی با حوزه سلامت در ارتباط است، پیدا نموده و زمینه هایی را برای بررسی مطرح نمود.
خداوند در سه آیه از قرآن سوره یونس، آیه 57؛ سوره اسرا، آیه 82؛ سوره فصلت، آیه 44 مسئله شفا بودن قرآن را مطرح نموده است. می فرماید: «وَنُنَزِّلُ مِنَ القرآن ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحمهٌ لّلمُؤمِنین…» (اسراء: 28)، با مطالعه قرآن می توان دریافت که این شفاء هر دو جنبه روانی و جسمی انسان را شامل می شود. با عنایت به این مسئله، موارد زیر با الهام از آیات قرآن جهت تحقیق مطرح می گردد:
1. آیاتی از قبیل «هُوَ الّذی أَنزَلَ السَّکینَهَ فِی قُلوبِ المؤمِنینَ».(فتح:4) و «… الاَ بِذِکرِالله تَطمَئِنُّ القُلوبُ» (رعد: 28)، می توانند الهام بخش تحقیقاتی در زمینه نقش ایمان به خدا و نیز یاد و ذکر خدا از جنبه های روان شناسی، روان پزشکی، ایمونولوژی و فیزیولوژی باشد. لازم به یادآوری است اگرچه تحقیقاتی در این زمینه انجام شده، اما به نظر می رسد، موضوعات زیادی در این زمینه برای تحقیق وجود دارد.
2. آیات الهام بخش در زمینه مواد غذایی: از بین مواد غذایی مختلف، تعدادی از آنها به طور مشخص در قرآن نام برده شده اند. از جمله می توان به مواردی چون خرما، عسل، کدو، گوشت، زیتون، انجیر، انار، انگور و سبزیجات اشاره کرد. از این رهگذر، مواردی را برای تحقیق به شرح زیر می توان مطرح نمود:

عسل:
در قرآن کریم چهار مرتبه کلمه «شفاء» به کار برده شده است. سه بار آن در ارتباط با قرآن و یک بار نیز در رابطه با عسل آورده شده است:
«وَ اَوحَی رَبُّکَ إلَی النَّحلِ أَن اتَّخذی منَ الجبَال بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَر و مِمّا یَعرِشونَ؛ ثُمَّ کُلِیَ مِن کُلِّ الثَّمرات فَاسلُکی سُبُل رَبِّکِ ذُلُلاً یَخرُجُ مِن بُطونَها شَرَابٌ مُختلَفٌ اَلوانُهُ فیهِ شِفَاء لِلنّاس إنَّ فِی ذَلک لایهً لقَوم یَتَفَکَّرُون؛ و پروردگار تو به زنبور عسل «وحی» (و الهام غریزی) نمود که از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند، خانه هایی برگزین!؛ سپس از تمام ثمرات (و شیره گل ها) بخور و راه هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است، به راحتی بپیما از دورن شکم آنها، نوشیدنی با رنگ های مختلف خارج می شود که در آن، شفا برای مردم است؛ به یقین در این امر، نشانه روشنی است برای جمعیتی که می اندیشند»(نحل: 68-69)
این نکته نشان دهنده اهمیت این ماده غذایی در تأمین سلامتی انسان است. اگرچه در رابطه با عسل اطلاعات زیادی وجود دارد، اما به نظر می رسد، با توجه به تأکید قرآن، به عنوان شفاء در مورد عسل، لازم است کارهای تحقیقاتی بیشتری در زمینه این ماده غذایی از نظر آثار ایمونولوژیکی، فیزیولوژیکی و درمانی صورت گیرد. نکته دیگری که در آیه فوق آمده است «کُلِی مِن کُلَّ الثَّمَرَاتِ» خوردن از تمام ثمرات (و شیره گلها) است. این نکته قابل بررسی است که شاید آثار غذایی و درمانی عسل که زنبور آن از چند گیاه تغذیه نموده، بهتر از عسلی است که زنبور آن فقط از یک گیاه استفاده نموده است.

خرما:
در بیست آیه از قرآن کریم، از خرما سخن به میان آمده است. خرما تنها میوه ای است که خداوند در قرآن از آن به عنوان رزق نام برده است(ق:11) در سوره مریم آمده است: «فَأجاءها المَخَاضُ إلَی جدع النَّخلَه قَالَت یَا لَیتَنی مِتُّ قَبِلَ هَذَا وَ کُنتَ نَسَیاً مَّنسیّا؛ فَنادَاها مِن تَحتِهَا الاّ تَحزِنی قَد جَعَلَ رَبُّکَ تَحتِکَ سَریّاً؛ وَ هُزِّی الَیکِ بِجذع النَّخلَه تُساقِط عَلیکَ رُطَباً جَنیّا؛ فَکُلی وَ اَشرَبِی…؛ درد زایمان او را به کنار تنه درخت خرمایی کشاند؛ (آن قدر نارحت شد که) گفت: «ای کاش پیش از این مرده بودم، و به کلی فراموش می شدم! ناگهان از طرف پایین پایش او را صدا زد که «غمگین مباش! پروردگارت زیر پای تو چشمه آبی (گوارا) قرار داده است! و این تنه نخل را به طرف خود تکان ده، رطب تازه ای بر تو فرو می ریزد (از این غذای لذیذ) بخور؛ و (از آن آب گوارا) بنوش» (مریم: 23-25).
آنچه از آیات فوق قابل بررسی است، تأثیر خوردن خرما موقع زایمان، به خصوص همراه با نوشیدن آب است. متخصصان زنان و زایمان و نیز تغذیه می توانند در این مورد تحقیق نمایند.

انجیر و زیتون:
در قرآن کریم انجیر یک بار و زیتون هفت بار مطرح شده است. می فرماید: «والتِّین و الزِّیتُون؛ وَ طُور سِینین؛ و هذَا البَلَدِ الأمین؛ لَقَد خَلقَنا الإنسانَ فِی احسَن تقویم؛ قسم به انجیر و زیتون؛ و سوگند به «طور سینین»؛ و قسم به این شهر امن (مکه)، که ما انسان را در بهترین قوام آفریدیم» (تین: 2-5).
خداوند در این سوره، به این دو میوه قسم یاد کرده و این قسم را در کنار قسم به خانه خدا قرار داده است. سؤالاتی که می توانند از این آیات منشأ تحقیق باشند، عبارتند از:
1. ویژگی مشترک این دو میوه در چیست؟
2. ارتباط این دو میوه با استحکام و قوام انسان، که در ادامه سوره به آن اشاره شده است، چیست؟
3. چه مزیت هایی خوردن با هم این دو میوه دارد که در آیه فوق با هم آمده اند.
4. آیا ارتباطی بین نسبت یک به هفت (انجیر به زیتون) آوردن این دو میوه در قرآن وجود دارد؟
اخیراً گفته شده ماده (Metallothionein)، که کاهش میزان آن در مغز انسان، موجب بروز آلزایمر می شود، در طبیعت از طریق مخلوط زیتون و انجیر قابل استخلاص می باشد به علاوه، تنها روغن خوراکی که در قرآن از آن یاد شده است، روغن زیتون می باشد. لازم است در تحقیقات توجه ویژه ای به آن شود.
«وَ شَجَرَهً تَخرُجُ مِن طُورِ سَینَاء تَنبُتُ بِالدُّهنِ وَصِبغ للآکِلِینَ؛ و درختی را که از طور سینا می روید (درخت زیتون)، و از آن روغن و «نان خورش» برای خورندگان فراهم می گردد (آفریدیم)» (مومنون: 20)

کدو:
در سوره صافات، بعد از نجات حضرت یونس از شکم نهنگ دریایی آمده است:
«… فَنَبَذناهُ بِالعَرَاء وَ هُوَ سَقِیمٌ؛ وَأَنبَتنَا عَلَیهِ شَجَرَهً مَن یَقطین؛ او را در یک سرزمین خشک خالی از گیاه افکندیم درحالی که بیمار بود! بوته کدوئی بر او رویاندیم» (صافات: 145-146). درصورت مشخص بودن نوع بیماری حضرت یونس (ع) نزد علمای اسلام شناس، می توان بررسی نمود کدو چه تأثیری در درمان آن بیماری دارد؟

شیر مادر:
بر اساس آیه 233 سوره بقره در عبارت «حولین کاملین» دو سال تمام و نیز آیه 14 سوره لقمان، یک دوره شیردهی کامل، 24ماه ذکر شده است. در قرآن آمده است:
«وَ وَصَّینَا الانسَانَ بوَالدَیه إحسَاناً حَمَلتهُ امُّهُ کُرَهاً وَ وَضعَتهُ کُرهاً وَ حَملُهُ وَفِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهراً…؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می کند و با ناراحتی بر زمین می گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است» (احقاف: 15)
با استنباط از این آیات، دوره کامل شیردهی 24ماه و حداقل مدت شیردهی برای کودکی که 9 ماه زندگی جنینی را پشت سرگذاشته، 21ماه است. بدیهی است این میزان حداقل به هر مقدار که از طول مدت بارداری کم شده باشد، افزایش خواهد یافت.
با الهام از این آیات، می توان اولاً، حداقل مدت زمان های مختلف مطرح شده برای شیردادن به کودک، توسط نظریه پردازان طب کودکان را با حداقل مدت زمان های قرآنی (21ماه) مقایسه نمود و ثانیاً، بررسی نمود که آیا رابطه ای بین مدت زمان حاملگی مادر و طول مدت زمان شیردادن به کودک وجود دارد؟ و ثالثاً، اگراین رابطه وجود دارد، کیفیت آن چگونه است؟ و اینکه آیا ضرورتی دارد که حداقل مدت زمان لازم برای شیر دادن کودک، با کاهش طول مدت حاملگی افزایش یابد؟ به عنوان مثال، اگر طول حاملگی هشت ماه باشد، با استنباط قرآنی حداقل زمان لازم برای شیردادن کودک 22ماه خواهد بود.

گوشت:
قرآن کریم در چند آیه، خوردن گوشت بعضی از چهارپایان را مطرح نموده است. اما باید توجه داشت قرآن کریم، دربین ترتیب اشکال مختلف استفاده از چهارپایان، مرتبه خوردن را در مرتبه بعد قرار داده است از جمله:
«… وَ مِنَ الاَنعامِ حَمولَهً وَ فَرشاً کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ الله وَ لا تَتَّبعُوا خُطُوَاتِ الشَّیطانِ انَّهُ لَکُم عَدُوُّ مُبینٌ؛ از چهارپایان، برای شما حیوانات باربر، و حیوانات کوچک (برای منافع دیگر) آفرید؛ از آنچه به شما روزی داده است، بخورید! و از گامهای شیطان پیروی ننمایید، که او دشمن آشکار شماست!» (انعام: 142).
«… وَ الاَنعامَ خَلَقَها لَکُم فِیها دِفءٌ وَ مَنافعُ وَ مِنهَا تَأکُلُونَ؛ و چهارپایان را آفرید؛ درحالی که درآنها، برای شما وسیله پوشش، و منافع دیگری است؛ و ازگوشت آنها می خورید!» (نحل:5).
«… اللهُ الّذی جَعَلَ لَکُمُ الاَنعامَ لِتَرکَبُوا مِنهَا و مِنهَا تَأکُلونَ؛ خداوند کسی است که چهارپایان را برای شما آفرید تا بعضی را سوار شوید و از بعضی تغذیه کنید»(نحل:79).
با توجه به نظریات مختلف درباب مصرف گوشت، از منع مطلق تا خوردن بی قید و شرط، می توان وضعیت سلامتی افرادی را که گوشت به طور مطلق استفاده نمی کنند با کسانی که به طور محدود و شرعی از آن استفاده می کنند، بررسی و مقایسه نمود.
اما در مورد خوردن گوشت ماهی در قرآن آمده است:
«… وَ هُوَ الّذی سَخَّرَ البَحرَ لِتَاکُلُوا مِنهُ لَحماً طَریّاً وَ تَستَخرِجوا مِنهُ حلیَهً تَلبَسونَهَا وَ تَرَی الفُلکَ مَواخِرَ فِیهِ وَ لِتَبتَغُوا مِن فَضلِهِ وَ لَعَلَّکُم تَشکُرُون؛ او کسی است که دریا را مسخر (شما) ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید؛ و زیوری برای پوشیدن (مانند مروارید) از آن استخراج کنید؛ و کشتی ها را می بینی که سینه دریا را می شکافند تا شما (به تجارت پردازید) و از فضل خدا بهره گیرید؛ شاید شکر نعمت های او را بجا آورید!» (نحل: 14).
«… وَ ما یَستَوی البَحرَان هَذَا عَذبٌ فُراتٌ سَائغٌ شَرابُهُ وَ هَذَا مِلحٌ أجَاجٌ وَ مِن کُلٍّ تَأکُلُونَ لَحماً طَریاً وَ تَستَخرِجونَ حلیَهً تَلبَسُونَهَا وَ تَرَی الفُلکَ فیهِ مَواخِرَ لِتَبتَغوا مِن فَضلِهِ وَلَعلَّکُم تَشکُرون؛ دو دریا یکسان نیستند: این یکی دریایی است که آبش گوارا و شیرین و نوشیدنش خوشگوار است، و آن یکی شور و تلخ و گلوگیر؛ (اما) از هر دو گوشتی تازه می خورید و وسایل زینتی استخراج کرده و می پوشید؛ و کشتیها را در آن می بینی که آنها را می شکافند ( و به سوی مقصد پیش می روند) تا از فضل خداوند بهره گیرند، و شاید شکر (نعمت های او را) به جا آورید!» (فاطر: 12).
از مجموع دو آیه، دو نکته قابل بررسی است:
1. در تربیت استفاده از مواهب دریایی اول خوردن گوشت ماهی و بعد سایر منافع دریا برای انسان ذکر شده است. (برخلاف گوشت چهارپایان که ابتدا سایر منافع ذکر شده)
2. در کل قرآن در دو آیه ای که مسئله خوردن گوشت ماهی ذکر گردیده، به دنبالش کلمه «طریا» (تازه) آمده است. علت اینکه چرا در مورد استفاده از گوشت حیوانات دریایی کلمه تازه ذکر شده، اما در مورد گوشت دام چنین اشاره ای نشده، قابل توجه و بررسی است.

ترتیب مواد غذایی گیاهی در قرآن:
«فَلیَنظُرالاِنسانُ ألی طَعامِهِ؛ أنَّا صَبَبنَا المَاء صَبّا؛ ثُمَّ شَقَقنَا الارضَ شَقَّاً؛ فَأنبَتنَا فِیهَا حَبّاً؛ وَ عنَباً وَ قَضِبا؛ وَ زَیتُوناً وَ نَخلاً، وَ حَدائِقَ غُلبا؛ وَفاکِهَهً وَ أبّا؛ تَاعا لَکُم وَ لاَنعامِکُم؛ انسان باید به غذای خویش (وآفرینش آن) بنگرد!؛ ما آب فراوان از آسمان فرو ریختیم؛ سپس زمین را از هم شکافتیم؛ و در آن دانه های فراوانی رویاندیم؛ و انگور و سبزی بسیار؛ و زیتون و نخل فراوان؛ و باغ های پردرخت؛ و میوه و چراگاه؛ تا وسیله ای برای بهره گیری شما و چهارپایانتان باشد!» (عبس: 24-32). ترتیب آمدن این گونه مواد غذایی گیاهی در این سوره از قرآن، شاید ناشی از اولویت نیاز بدن انسان به غذاهای فوق در حفظ سلامتی انسان باشد. باید تحقیق شود آیا طبقه بندی فوق به ترتیب دانه ها، انگور و سبزیجات، زیتون و خرما، محصولات باغی و میوه جات چه میزان با ترتیب نیازهای بدن انسان به اینگونه مواد غذایی سازگاری دارد؟

3. وعده های غذایی:
در سوره کهف در رابطه با حضرت موسی آمده است:
«فَلَمّا جَاوَزا قَالَ لَفَتاهُ آتِنَا غَدَاءنَا لَقَد لَقِینَا مِن سَفَرِنا هَذَا نَصَبَا؛ هنگامی که از آن جا گذشتید، (موسی) به یار همسفرش گفت: «صبحانه ما را بیاور، که سخت از این سفر خسته شده ایم!» (کهف: 62).
همچنین در سوره مریم در مورد بهشتیان آمده است: «وَلَهُم رِزقُهُم فِیهَا بُکرَهً وَ عَشیّاً؛ در بهشت روزیشان هر صبح و شام آماده است».(مریم:62).
از اشارات آیات فوق، بررسی نقش دو وعده غذا (صبحانه و شام اول شب) در طول شبانه روز، به خصوص صبحانه در تأمین نیاز انسان و حفظ سلامتی قابل توجه است. می توان این شیوه غذا خوردن را از نظر تعداد دفعات و زمان خوردن آنها با سایر روش های رایج مقایسه نمود.

4. نقش ذبح شرعی
در قرآن آمده است: «حُرِّمَت عَلَیکُمُ المَیتَهُ وَالدَّمُ وَ لَحمُ الخِنزیرِ وَ مَا أهلَّ لغَیرِالله به وَالمُنخَنقَهُ وَ المَوقُوذَهُ وَ المُتَرَدیّه وَ النَّطیحَهٌ و مَا اکَلَ السَّبُعُ إلاّ مَا ذَکَّیتُم؛ گوشت مردار، و خون، و گوشت خوک، و حیواناتی که به غیر نام خدا ذبح شوند، و حیوانات خفه شده، و به زجر کشته شده، و آنها که بر اثر پرت شدن از بلندی بمیرند، و آنها که به ضرب شاخ حیوان دیگری مرده باشند، و باقیمانده صید حیوان درنده – مگر آنکه (به موقع به آن حیوان برسید، و) آن را سر ببرید» (مائده: 3).
از آیه فوق می توان نقش ذبح شرعی را در تأمین سلامت گوشت و نیز حفظ سلامتی انسان، نسبت به سایر راه های کشتن حیوانات جهت به دست آوردن و خوردن گوشت آنها مقایسه نمود.

5. روزه
در قرآن آمده است: «… فَمَن شَهِدَ مِنکُم الشَّهرَ فَلیُصِمهُ؛ هر که این ماه (رمضان) را دریافت روزه بدارد،» (بقره: 185)
همچنین آمده است: «… وَکُلوا وَ اشرَبوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الخَیطُ الاَبیَضُ مِنَ الخَیطِ الاَسوَدِ مِن الفَجرِ ثُمَّ اتمُّوا الصِّیِام إلی الَّلیل، و بخورید و بیاشامید تا رشته سفید (صبح) از میان رشته سیاه (شب) برای شما آشکار گردد سپس روزه را تا هنگام شب به اتمام برسانید» (بقره: 187)
از آیات فوق آنچه که قابل بررسی بطور تجربی به نظر رسید، موارد زیر است:
1. مقایسه مزایای جسمی یک دوره یک ماهه روزه داری نسبت به سایر مدت زمان های روزه است.
2. مقایسه مزایای نخوردن و نیاشامیدن روزه شرعی با انواع پرهیزها و یا روزه های ادیان دیگر؛
3. مقایسه مزایای جسمی زمان شروع (اذان صبح) و پایان (اذان مغرب) روزه شرعی با سایر اوقات (مثلاً شروع روزه از اذان ظهر تا اذان صبح)؛
4. بررسی آماری نوع رفتار انسان ها در اجتماع و خانه در ماه های خاص (مثلاً رمضان) از نظر روان شناسی؛

6. خواب
از مجموع آیات در سوره هایی که ذکر خواهد شد، به نظر می رسد، خواب در شب بر خواب روز ترجیح دارد.
«وَ مِنْ آیَاتِهِ مَنَامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ ابْتِغَاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ‌ (23) ؛ و از نشانه های او خواب شما در شب و روز است و تلاش و کوششتان برای بهره گیری از فضل پروردگار (و تأمین معاش)؛ در این امور نشانه هایی است برای آنان که گوش شنوا دارند» (روم: 23).
«وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتاً ؛وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاساً ؛وَ جَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشاً ؛ و خواب شما را مایه آرامشتان قرار دادیم، و شب را پوششی (برای شما)، و روز را وسیله ای برای زندگی و معاش!»(نبا: 9-11).
«وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبَاساً وَ النَّوْمَ سُبَاتاً وَ جَعَلَ النَّهَارَ نُشُوراً ؛ او کسی است که شب را برای شما لباس قرار داد، و خواب را مایه استراحت، و روز را وسیله حرکت و حیات» (فرقان: 47)
از مجموع آیات در سوره های مذکور و ترتیب مقدم کلمه شب بر روز، در مورد خواب به دست می آید که شاید خواب در شب بر خواب روز ترجیح دارد. در این زمینه، می توان آثار فیزیولوژیک، بیوشیمیایی و ایمینولوژیکی خواب در شب را با روز مقایسه نمود.

7. گوش و چشم
– در قرآن کریم، هر جا در آیه از گوش و چشم سخن به میان آمده، گوش مقدم بر چشم به کار رفته است. از آن جمله، می توان به آیه 78سوره نحل، آیه 36 اسرا، آیه 78مومنون، 9 سجده و 22 ملک اشاره نمود.
به عنوان مثال، در سوره نحل آمده: «…وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‌ ؛ تقدم ترتیبی کلمه گوش بر چشم در کلیه آیاتی که این دو کلمه (سمع – ابصار) به کار رفته جای تأمل و بررسی از نظر جنین شناسی، آناتومی، فیزیولوژی و سایر ابعاد دارد. به علاوه، علت مفرد به کار برده شدن کلمه، «سمع» و جمع بودن «ابصار» در اکثر آیات، جای تأمل و بررسی از ابعاد مختلف از جمله جنین شناسی و فیزیولوژی دارد.
– در آیه 11 سوره کهف، در رابطه با به خواب رفتن اصحاب کهف در غار آمده است:
«فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَداً ؛ ما (پرده خواب را) در غار بر گوششان زدیم، و سال ها در خواب فرو رفتند»(کهف:11).
نکته ای که در این آیه قابل بررسی است، این است که چرا در رابطه خواب و بی هوشی اصحاب کهف، معیار بی هوشی را گوش قرار داده و ملاک های دیگری مثل چشم و دیدن به کار نرفته است؟

نتیجه گیری
با بررسی آیات الهی در قرآن کرم، برخی از موضوعاتی که در حوزه سلامت قابل تحقیق و بررسی بودند؛ بشرح زیر مشخص گردیدند:
1. اثرات فیزیولوژیکی، ایمونولوژیکی ایمان به خدا، افکار، اذکار و اعمال توحیدی در حفظ سلامت جسمی و روانی انسان.
2. اثرات ایمونولوژیکی، فیزیولوژیکی و درمانی عسل، بخصوص عسلی که زنبور آن از چند گیاه استفاده نموده است.
3. بررسی تأثیر خوردن خرما موقع زایمان بخصوص همراه با نوشیدن آب.
4. بررسی ویژگی های مشترک انجیر و زیتون و مزایای با هم خوردن خوردن این دو میوه
5. بررسی تأثیر خوردن کدو در درمان و دوره نقاهت بیماریها
6. بررسی وضعیت سلامتی افرادی که به طور مطلق از گوشت استفاده نمی کنند با کسانی که بطور محدود و شرعی از آن استفاده می کنند.
7. بررسی ارتباط ترتیب آمدن انواع مواد غذایی گیاهی در سوره عبس آیات 24-32 با نیازهای غذایی بدن انسان.
8. بررسی نقش دو وعده غذا در طول شبانه روز (صبحانه – شام اول شب) در وضعیت سلامتی انسان با سایر رژیم ها.
9. مقایسه مدت زمان های مختلف، مطرح شده برای شیردادن به کودک توسط نظریه پردازان طب کودکان با حداقل مدت زمان قرآنی (21ماه) و بررسی رابطه طول مدت زمان حاملگی با مدت زمان شیر دادن کودک
10. مقایسه نقش ذبح شرعی در تأمین سلامت گوشت و حفظ سلامتی انسان نسبت به سایر راه های کشتن حیوانات.
11. مقایسه مزایای روزه شرعی با سایر روش های پرهیز از نظر طول دوره ، کیفیت امساک، زمان شروع و پایان پرهیز در طول شبانه روز
12. مقایسه بین کیفیت خواب انسان در شب با خواب در روز
13. بررسی علت تقدم ترتیبی کلمه سمع (گوش) بر بصر (چشم) در آیات قرآن از نظر جنین شناسی، آناتومی و فیزیولوژی
منبع: نشریه طرح ولایت شماره 2