دوران بازدارى امیر مؤمنان على (ع) از تصدى خلافت، دوران تقاعد و کناره گیرى آن حضرت از سایر شئون جامعه ى اسلامى نبود، بلکه در این فترت، امام (ع) به انجام خدمات علمى و اجتماعى بسیارى موفق شد که تاریخ نظیر آنها را براى دیگران ضبط نکرده است.
امیر مؤمنان على (ع) از جمله افرادى نبود که به جامعه و مسائل و نیازهاى آن تنها از یک دریچه، و آن هم دریچه ى خلافت، بنگرد که چنانچه آن را به روى او بستند هر نوع مسئولیت و تعهد را از خود سلب کند. آنها حضرت، به رغم آنکه از تصدى رهبرى سیاسى باز داشته شد، براى خود مسئولیتهاى مختلفى قائل بود و از آن رو،از انجام وظایف و خدمات دیگر شانه خالى نکرد و به تأسى از توصیه ى یعقوب به فرزندان خود، [ حضرت یعقوب، به فرموده ى قرآن کریم “سوره ى یوسف، آیه ى 67 “، به فرزندان خود سفارش کرد که به شهر مصر از یک در وارد نشوند، بلکه از درهاى مختلف به آن در آیند. ] از طرق مختلف به صحنه ى خدمت وارد شد.اهم خدمات امیرالمؤمنین (ع) در دوره ى خلفاى سه گانه به قرار زیر بود:
الف ” دفاع از حریم عقاید و اصول اسلام در برابر تهاجمات علمى علماى یهود و نصارا و پاسخگویى به سؤالات و دفع شبهات آنان.
ب ” هدایت و راهنمایى دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ویژه امور قضایى.
ج ” انجام خدمات اجتماعى، که ذیلاً به اهم آنها اشاره مى شود:

انفاق به فقرا و یتیمان

————————–
در این مورد کافى است یاد آورى شود که آیه “الذین ینفقون أموالهم باللیل و النهار سراً و علانیه ً “، [ سوره ى بقره، آیه ى 274: کسانى که اموال خود را “در راه فقرا ” شب و روز و پنهان و آشکار انفاق مى کنند. ] به اتفاق مفسران، درباره ى امیر مؤمنان على (ع) نازل شده است.
گرچه این آیه بیانگر وضع امیر مؤمنان على (ع) در زمان رسول اکرم (ص) است، ولى این وضع پس از رحلت پیامبر نیز ادامه داشت و آن حضرت پیوسته از یتیمان و مستمندان دستگیرى مى کرد و روح بزرگ و مهربان او تا پایان عمر از انفاق به فقرا لحظه اى آرام نگرفت. شواهد بسیارى در این زمینه در تواریخ اسلامى مذکور است که ذکر آنها مایه ى اطاله ى کلام خواهد شد.

آزاد کردن بردگان

——————-
آزاد ساختن بردگان از مستحبات مؤکد در اسلام است. از رسول اکرم (ص) نقل شده است که فرمود:
”من اعتق عبدا مؤمنا اعتق الله العزیز الجبار بکل عضو عضواً له من النار”[ روضه ى کافى، ج 2، ص 181. ] هر کس بنده ى مؤمنى را آزاد سازد، خداوند عزیز جبار، در برابر هر عضوى از آن بنده، عضوى از شخص آزاد کننده را از آتش جهنم آزاد مى سازد.
امیر مؤمنان على (ع) در این زمینه نیز، همچون سایر خدمات و فضایل، پیشگام بود و موفق شد از حاصل دسترنج خود “و نه ازبیت المال ” هزار بنده را بخرد و آزاد سازد. امام صادق (ع) به این حقیقت گواهى داده، فرموده است: ”ان علیا اعتق الف مملوک من کد یده” [ فروع کافى، ج 5، ص 74؛ بحارالانوار، ج 41، ص 43. ]

کشاورزى و درختکارى

————————-
یکى از مشاغل على (ع)، در عصر رسالت و پس از آن، کشاورزى و درختکارى بود. آن حضرت بسیارى از خدمات و انفاقات خود را از این طریق انجام مى داد. به علاوه، املاک زیادى را نیز که خود آباد کرده بود وقف کرد. امام صادق (ع) در این باره فرموده است:
”کان امیرالمؤمنین یضرب بالمر و یستخرج الارضین”. [ فروع کافى، ج 5، ص 74؛ بحارالانوار، ج 41، ص 43. ] امیر مؤمنان بیل مى زد و نعمتهاى نهفته در دل زمین را استخراج مى کرد.
همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود: ”کارى در نظر خدا محبوبتر از کشاورزى نیست”. [ بحارالانوار، ج 23، ص 20. ] آورده اند که مردى در نزد حضرت امیر مؤمنان على (ع) یک ”وسق” [ یک وسق معادل شصت صاع و هر صاع تقریبا یک من است. ] هسته ى خرما دید. پرسید: مقصود از گردآورى این همه هسته خرما چیست؟ فرمود همه ى آنها به اذن الهى، درخت خرما خواهند شد. راوى مى گوید که امام (ع) آن هسته ها را کاشت و نخلستانى پدید آورد و آن را وقف کرد. [ مناقب ابن شهر آشوب، ج 1، ص 323؛ بحارالانوار، ج 61، ص 33. ]

حفر قنات

————
در سرزمینى همچون عربستان که خشک و سوزان است حفر قنات بسیار حائز اهمیت است. امام صادق (ع) مى فرماید: پیامبر اکرم (ص) زمینى از انفال [ سرزمینهایى که بدون جنگ و خونریزى به تصرف مسلمانان درآید بخشى از انفال است که مربوط به مقام نبوت است و رسول اکرم از آنها در راه منافع اسلام و مسلمانان استفاده مى کرد. ] را در اختیار امیر مؤمنان على (ع) گذاشت و آن حضرت در آنجا قناتى حفر کرد که آن همچون گردن شتر فواره مى زد. امام (ع) نام آنجا را ”ینبع” نهاد. آب فراوان این قنات مایه ى نشاط و روشنى چشم اهالى آنجا شد و فردى از آنان به على (ع)، به جهت توفیق این خدمت، بشارت داد. حضرت در پاسخ او فرمود: ”این قنات وقف زائران خانه ى خدا و رهگذرانى است که از اینجا مى گذرند. کسى حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگز آن را به میراث نمى برند”. [ فروع کافى، ج 7، ص 543؛ وسائل الشیعه، ج 13، ص 303. ] هم اکنون در راه مدینه به مکه منطقه اى است به نام ”بئر على” که آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است. از بعضى سخنان امام صادق (ع) استفاده مى شود که امیر مؤمنان (ع) در راه مکه و کوفه چاههایى حفر کرده است [ ر.ک. مناقب، ج 1، ص 323؛ بحارالانوار، ج 41، ص 32. ]

ساختن مسجد
——————–

تأسیس و تعمیر مساجد از نشانه هاى ایمان به خدا و آخرت است و امیر مؤمنان (ع) مساجدى بنا کرده است که نام برخى از آنها در تواریخ اسلامى ضبط شده است. از آن جمله است:
مسجد الفتح در مدینه، مسجدى در کنار قبر حمزه، مسجدى در میقات، مسجدى در کوفه، مسجدى در بصره. [ ر.ک. مناقب، ج 1، ص 323؛ بحارالانوار، ج 41، ص 32. ]

وقف اماکن و املاک

———————-
اسامى موقوفات متعدد و وقفنامه هاى حضرت امیر مؤمنان على (ع) در کتب حدیث و تاریخ به طور مبسوط ذکر شده است. دراهمیت این موقوفات همین بس که، طبق نقل مورخان معتبر، درآمد سالانه ى آنها چهل هزار دینار بوده که تماماً صرف بینوایان مى شده است. شگفت آنکه، به رغم داشتن این درآمد سرشار، حضرت امیر (ع) براى تأمین هزینه ى زندگى خود به فروختن شمشیرش نیز ناچار شده بود [ کشف المحجه، ص 124؛ بحارالانوار، ج 41، ص 43. ] آرى، چرا امیر مؤمنان على (ع) از خود چنین موقوفاتى باقى نگذارد؟ مگر نه آنکه پیامبر اکرم فرموده است: ”هر کس از این جهان درگذرد، پس از مرگ، چیزى به او نمى رسد جز آنکه پیشتر سه چیز از خود باقى گذاشته باشد: فرزند صالحى که در حق او استغفار کند، سنت حسنه اى که در میان مردم رواج داده باشد، کار نیکى که اثرش پس از او باقى باشد”؟ [ وسائل الشیعه، ج 13، ص 292. ] وقفنامه هاى حضرت امیر (ع) علاوه بر آنکه منبع الهام بخشى براى احکام وقف در اسلام است، سندى محکم و گویا بر خدمات اجتماعى و انسانى آن حضرت است. براى آگاهى از این وقفنامه ها به کتاب ارجمند ”وسائل الشیعه”، ج 13، کتاب الوقوف و الصدقات، مراجعه شود.
منبع:کتاب فروغ ولایت – تألیف آیت الله حسن سبحانی