پرورش روح نیکوکارى

فرزندان، هر خوب و بدى را ابتدا از اولین خاستگاه تربیتى; یعنى خانواده مى آموزند. اگر والدین به آنچه مى گویند، عمل کنند، او احساس مى کند که در جمع افراد صادق و متعهد زیست مى کند. ازاین رو، از همان دوران کودکى، روح گذشت و ایثار در فرزند تقویت مى شود.

پدر و مادر نیز از دیدن روحیه گذشت فرزندشان لذت خواهند برد; زیرا محصول رفتار پسندیده خودشان بوده است. اگر این عمل تکرار شود، به ملکه تبدیل خواهد شد و فرزند نیز این عمل را به فرزندان خویش منتقل خواهد کرد. درنتیجه، در پایه گذارى این سنت پسندیده و اجر آن همگان شریک خواهند بود. پیامبر مهربان اسلام چنین سفارش فرموده است:

رَحِمَ اللهُ والِداً أَعانَ وَلَدَهُ عَلى بِرِّهِ.(51)

خدا رحمت کند پدرى را که فرزندش را در راه نیکوکارى یارى دهد.
پرهیز از دخالت نابجا

یکى از صفات ناپسند این است که انسان درباره موضوعى اظهار نظر کند که به او مربوط نیست. این امرممکن است براى فرد، خانواده و جامعه، زیان هاى جبران ناپذیرى به بار آورد. ممکن است انسان به دلیل کم تجربه بودن یا به هر دلیل دیگرى، در کارى که به او مربوط نیست، دخالت کند و در نتیجه، قدر و منزلت خود را از دست بدهد. بر این اساس، پیامبر گرامى اسلام مى فرماید:

اَعْظَمُ النّاسِ قَدْرَاً مَنْ تَرَکَ ما لا یَعْنِیه.(52)

عالى قدرترین مردم کسى است که در آنچه به او مربوط نیست، دخالت نکند.
پرهیز از سخت گیرى

سخت گیرى بر دیگران، نه تنها بر احترام و ارزش انسان نمى افزاید، بلکه روز به روز از محبوبیت او نیز مى کاهد. به طور کلى، سخت گیرى، روش و منش کسانى است که از وجدان انسانى پیروى نمى کنند و به دیگران به دیده تحقیر مى نگرند. فرد سخت گیر، به بیمارى خودکم بینى دچار است و اینک که روزگار، وى را به ظاهر بر دیگران مسلط کرده است، مى کوشد عقده هاى پیشین را فرافکنى کند. پیامبر رحمت و شفقت در توصیه به مهربانى  مى فرماید:

اَلا اُخبِرُکُمْ بِمَنْ یَحْرُمُ عَلَیْهِ النّارُ غَداً، عَلى کلِّ هَیِّن لَیِّن قریب سَهْل.(53)

آیا مى خواهید شما را خبر دهم که فردا آتش بر چه کسى حرام است; هر کس که ملایم، نرم خو، زودجوش و آسان گیر باشد.
پرهیز از نجوا

اگر خواستید سخنى خصوصى را به کسى بگویید، سعى کنید گفتوگوى تان در حضور دیگران، نجواگونه نباشد; زیرا در این حالت، اطرافیان مى پندارند درباره آنان صحبت مى کنید یا اینکه شما، آنان را غریبه فرض کرده و سخن تان را با ایشان در میان نگذاشته اید. در نتیجه، بدگمانى پدید مى آید و رشته محبت و دوستى از هم گسیخته خواهد شد. شایسته است از گفتوگوهاى خصوصى در حضور دیگران بپرهیزیم تا زیان هاى روحى به دیگران وارد نیاید. پیامبر گرامى اسلام نیز در هشدارى مى فرماید:

اِذا کانُوا ثَلاثَهً فَلا یَتَناجى إِثْنان دُونَ الثّالِثِ.(54)

وقتى سه تن با هم هستند، دو نفرشان جدا از سومى نجوا نکنند.
پشتکار

بعضى افراد با اینکه هوش و استعداد کافى دارند و زمینه هاى رشد و تعالى نیز براى آنان فراهم است، ولى پیشرفت چندانى ندارند. این ناکامى بیشتر به دلیل نداشتن همت و پشتکار کافى است. در مقابل، افراد بى استعدادى را مى بینیم که با پشتکار و تلاش و پى گیرى همه جانبه به بهترین موفقیت ها دست مى یابند. بارى، آدمى با پشتکار مى تواند بسیارى از ضعف ها و ناتوانى هاى خود را جبران کند و به پیروزى هاى عالى دست یابد. رسول الله (صلى الله علیه وآله) در تشویق به پى گیرى و تلاش مى فرماید:

مَنْ یُدِمْ قَرْعَ الْبابِ یُوشَکُ أَنْ یُفْتَحَ لَهُ.(55)

هر کس به کوفتن در ادامه دهد، در را به سوى او بگشایند.
پناهگاه نیازمندان

بعضى از انسان ها نزد مردم جایگاهى بس ارزشمند دارند و مردم در رفع مشکلاتشان به سوى آنان مى شتابند. این توفیقى ربّانى است که شامل حالشان شده است تا گشایشگر گره هاى کور زندگى دیگران باشند. زمانى که به این اشخاص مراجعه مى کنیم، با نهایت احترام و عزّت با دیگران برخورد مى کنند، به گونه اى که فرد احساس حقارت نمى کند، بلکه آنان را چون برادرانى مهربان مى بیند. این بزرگواران، بى اعتنا از کنار مشکلات دیگران نمى گذرند، بلکه خود به سویشان مى شتابند و رنج سؤال را از دوش آنان برمى دارند.

آنان از کمک به دیگران شادمانند و رفع خواسته هاى دیگران را تحفه اى رحمانى مى شمارند. چه سعادتى از این بهتر که آدمى، پناه گاهى براى دیگران باشد; تکیه گاهى مطمئن که خود به پناه گاهى قدرتمند پیوسته است. پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) درباره چنین انسان هایى مى فرماید:

اِنَّ لِلّهِ عِباداً یَفْزَعُ اِلَیْهِمُ النّاسُ فِی حَوائِجِهِم، اُولئِکَ هُمُ الْآمِنُونَ مِنْ عَذابِ اللّهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ.(56)

خداوند بندگانى دارد که مردم در نیازمندى ها و مشکلاتشان به آنان مراجعه مى کنند و پناه مى برند. آنان در روز قیامت از عذاب خدا ایمن هستند.
پندآموزى از درگذشتگان

رفتن به گورستان و اندیشیدن درباره فرجام کار، انسان را متوجه سرنوشت آینده خود مى کند و با اندکى تأمل، پى مى برد که دوران خوشى ها و ناخوشى ها به سرعت ابر و باد در گذر است. بارى، آنچه انسان را به سعادت و سربلندى مى رساند، رفتار نیک اوست. پس نیکوست که از گذر ایام و سرگذشت مسافرانى که به سراى آخرت شتافته اند، عبرت گیریم و خود را براى این سفر خطیر آماده کنیم. پیامبر بزرگوار اسلام درباره اهمیت پندآموزى از درگذشتگان مى فرماید:

اِطَّلِعْ فِى الْقُبُورِ وَ اعْتَبِرْ بِالنُّشُورِ.(57)

در قبرها بنگر و از روز رستاخیر پند بگیر.
پند و اندرز

هیچ کس نباید خود را از نصیحت بى نیاز بداند. چه بسا بزرگانى که به دلیل بى توجهى، دچار لغزش مى شوند، به راهنمایى نیاز دارند. در حکومت اسلامى، مسئولان ارشد و عالى رتبه نیز باید خود را از اشتباه مصون ندانند و در همه حال، پذیراى راهنمایى اهل منطق باشند. همچنین اگر مردم، سیاست مداران یا حاکمان خود را در لغزش و اشتباه ببینند، باید به نصیحت آنان بپردازند. بنابراین، همگان وظیفه دارند تا با نصیحت یکدیگر، راه از چاه باز شناسند. پیامبر اعظم(صلى الله علیه وآله) مى فرماید:

اِذا وَجَدَ أَحَدُکُمْ لاَِخیهِ نُصْحاً فِی نَفْسِه فَلْیَذْکُرْهُ لَهُ.(58)

اگر کسى براى برادر خود نصیحتى در خاطر مى یابد، باید به او بگوید.
پیشرفت معنوى

امروزه مردم به جمع آورى مال و حتى یک دست کردن وسایل زندگى اهمیت فراوانى مى دهند و اگر وسیله اى را کم ببینند، با گذشتن از وقت ارزشمند و مال خود مى کوشند آن را به دست آورند. این همه تلاش براى امرى زودگذر و فناپذیر که باید نیروى آن را براى دیگران واگذارد، آیا خردمندانه است؟

اى کاش همان قدر که به امور دنیوى اهمیت مى دهیم، دراندیشه اصلاح کاستى هاى روحى و معنوى خود بودیم. انسان کامل کسى است که دو روزش مثل هم نباشد. اگرصداقت، سپاس گزارى، حیا و گشاده رویى اش کم رنگ است، باید آنها را با جدیت و کوشش پررنگ کند و همان شود که خدا و رسولش انتظار دارند. رسول گرامى اسلام مى فرماید:

اَرْبَعٌ مَنْ یَکُنْ فِیهِ کَمُلَ اِسْلامُهُ: اَلصِّدْقُ وَ الشُّکْرُ وَ الْحَیاءُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ.(59)

چهار صفت هستند که اگر در کسى باشند، اسلام آن شخص کامل است: راست گویى، سپاس گزارى، حیا و خوش رویى.
پیمان ازدواج

با ازدواج، پیوندى صمیمى و ناگسستنى میان زن و مرد پدید مى آید و هر دو زوج عهد مى بندند که در سختى ها و آسانى ها، خوشى ها و ناخوشى ها، یاور یکدیگر باشند. هیچ یک از طرفین، نباید این پیمان مقدس را نادیده بگیرند و با رخ دادن کمترین مشکلى، از جدایى سخن بگویند. هم دلى زن و شوهر، ضامن یک عمر سعادت و دل خوشى خانوادگى است. این گونه است که مى توان ضریب دوام آن را افزایش داد. باید با ثبت و ضبط این پیوند، از هرگونه سوء استفاده و بى مسئولیتى پیش گیرى کرد. تثبیت ازدواج، تعهد زوجین را افزایش و احتمال گسست آن را کاهش مى دهد. بر این اساس، پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) در تثبیت ازدواج مى فرماید:

أَشیدُوا النِّکاحَ وَ اَعْلِنُوهُ.(60)

نکاح را محکم و آشکار کنید.

(50) – نهج الفصاحه، ش 1804.
(51) – همان، ش 1660.
(52) – همان، ش 355.
(53) – همان، ش 459.
(54) – نهج الفصاحه، ش 235.
(55) – همان، ش 3065.
(56) – تحف العقول، ص 52.
(57) – نهج الفصاحه، ش 330.
(58) – همان، ش 245.
(59) – تحف العقول، ص 9.
(60) – نهج الفصاحه، ش 313.