نویسندگان: سید هدایت مقدس* محمد حسن طغرائی
شایعترین درمان برای تمامی اشکال تالاسمی تزریق سلول های قرمز خونی ایت. این تزریق خون برای فراهم آوردن مقادیری از سلولهای قرمز خونی سالم و هموگلوبین طبیعی که قادر به انتقال اکسیژن باشد، ضروری است. در بدن راه طبیعی جهت حذف آهن وجود ندارد، بنابراین آهن موجود در خون تزریق شده در بدن انباشته و وضعیتی را به نام «افزایش غیر طبیعی آهن» (Iron Overload) ایجاد می نماید. آهن مازاد برای بافت ها و ارگانها بدن به ویژه قلب و کبد سمی است و منجر به مرگ زودرس و یا نارسایی ارگان ها در فرد بیمار می شود. اگر چه افزایش مقدار آهن در بدن بیماران تالاسمی، به دلیل تزریق خون است، با این حال افزایش جذب آهن از غذا نیز باعث افزایش میزان آهن بدن می شود. در افراد سالم فقط مقدار کمی از آهن مواد غذایی جذب بدن می شود، اما در افراد کم خون جذب آهن افزایش می یابد. در بیماران تالاسمی نیز به علت کم خونی، جذب آهن مواد غذایی بیشتراست. بنابراین بیماران عزیز، بهتر است رژیم غذایی خود را طوری تنظیم کنند که آهن کمتری از غذا جذب بدن شود.
انواع آهن
در رژیم غذایی روزانه دو نوع آهن وجود دارد:
*آهن «هم» یا HEME IRON (آهن موجود در گوشت)
*آهن «غیر هم» یا NON *HEME IRON (آهن موجود در مواد غیر گوشتی)
آهن هم (HEME IRON)
این نوع آهن در انواع گوشت قرمز، ماهی و قسمت های تیره گوشت مرغ و بوقلمون وجود دارد. جگر و قلوه نیز منابع غنی از آهن نوع هم هستند. آهن هم به آسانی مورد استفاده بدن قرار می گیرد و جذب آن در بدن زیاد است (به طور متوسط 35 درصد آهن گوشت، جذب بدن می شود).
بنابراین بهتر است بیماران تالاسمی مصرف این مواد غذایی را محدود کرده و به جای گوشت قرمز از پروتئین های گیاهی یا از قسمت های سفید مرغ که حاوی آهن کمتری است، استفاده کنند. جذب آهن هم کمتر تحت تأثیر ترکیب رژیم غذایی قرار می گیرد. با این حال کلسیم موجود در شیر، ماست، پنیر و خامه، جذب «آهن هم» را تا حدی کاهش می دهد. پس بهتر است در طبخ غذا از شیر یا پنیر استفاده شود یا غذای خود را همراه با مقداری ماست مصرف کنید.
آهن غیر هم (NON* HEME IRON)
این نوع آهن در بسیاری از مواد غذایی وجود دارد، از جمله زرده تخم مرغ، شکلات، غلات، حبوبات، سبزی ها، میوه ها، ریشه های غده ای (مانند سیب زمینی و هویج)، میوه های خشک مثل کشمش، برگه ی هلو و آلو و انجیر خشک.
جذب «آهن غیرهم» بسیار کم تر از «آهن هم» است. (به طور متوسط حدود 3 تا 8 درصد).
جذب «آهن غیر هم» به راحتی تحت تأثیر سایر غذاها قرار می گیرد؛ بدین معنا که بعضی از غذاها اگر همراه با غذاهای حاوی «آهن غیر هم» مصرف شوند، باعث افزایش جذب این نوع آهن و بعضی باعث کاهش جذب این نوع آهن می شوند.
به دلیل وجود «آهن غیرهم» در بسیاری از غذاها، خودداری از مصرف غذاهای حاوی این نوع آهن مشکل است. بنابراین بهتر است بیماران تالاسمی رژیم غذایی خود را با دریافت بیشتر غذاهایی که جذب آهن غیر هم را کاهش می دهند و مصرف کمتر غذاهایی که جذب این نوع آهن را افزایش می دهند، متعادل کنند.
غذاهایی که جذب آهن «غیرهم» را افزایش می دهند:
*مواد غذایی حاوی ویتامین C
ویتامین C عامل افزایش دهنده جذب آهن است. ویتامین C در میوه ها (به ویژه در مرکبات و گوجه فرنگی) و سبزی ها (جعفری، شاهی، شنبلیله، تره، شبت، گل کلم، فلفل دلمه ای و…) یافت می شود.
سبزی های پخته شده حاوی ویتامین C کمتری می باشند. برای مثال مصرف یک عدد پرتقال یا 100 گرم سبزی خوردن همراه با غذا جذب آهن را دو برابر خواهد کرد. بنابراین بیماران تالاسمی عزیز بهتر است از مصرف میوه ها و سبزی ها به همراه وعده غذایی یا بلافاصله پس از آن خودداری کنند. اما از آنجایی که میوه ها و سبزی ها، حاوی انواع ویتامین ها و آنتی اکسیدان ها می باشند و مصرف آنها ضروری است، بهتر است در بین دو وعده اصلی غذا (به عنوان میان وعده) مصرف شوند.
*گوشت قرمز، گوشت پرندگان، ماهی و سایر غذاهای دریایی
این گروه از مواد غذایی نه تنها حاوی مقدار زیادی آهن از نوع هم می باشند، بلکه باعث افزایش جذب آهن «غیر هم» از سایر غذاها نیز می شوند.
*ترشی ها مثل سرکه
غذاهایی که جذب آهن «غیر هم» را کاهش می دهند:
*غلات سبوس دار
سبوس گندم، ذرت، جودوسر، برنج و حبوباتی مثل سویا، لوبیا، عدس و نخود باعث کاهش جذب آهن «غیرهم» می شوند. البته باید به خاطر داشت که ویتامین C می تواند این اثر را خنثی کند. بنابراین خوب است که مقدار زیادی غلات در رژیم غذایی روزانه گنجانده شود.
*چای و قهوه
چای و قهوه جذب آهن «غیر هم» را کاهش می دهند. بنابراین خوب است بیماران تالاسمی عزیز به همراه وعده های غذایی یک فنجان چای پررنگ یا قهوه بنوشند.
*محصولات لبنی
شیر، پنیر، ماست جذب آهن را کاهش می دهند. همچنین کلسیم موجود در این مواد غذایی برای پیشگیری از پوکی استخوان نیز اهمیت دارد. بنابراین تا جایی که ممکن است مصرف لبنیات را در رژیم غذایی بگنجانید. به خصوص ترکیباتی مانند: شیر قهوه، شیر چای، ساندویچ پنیر، ماکارانی پنیر، شیر برنج و آش ماست برای بیماران عزیز بسیار مناسب است.
منبع: نشریه پیام پزشک، شماره 59.
