مقدمه
از جمله مسایل مهم خانواده ها آن است که چگونه می توان از سستی روابط، نزاع، و درگیری بین زن و شوهر جلوگیری کرد. در این زمینه، مطالب بسیاری قابل طرح است و شاید یکی از مهمترین آن ها آن است که: زمینه ها و عوامل گرمی روابط زن و شوهر و در نتیجه سازگاری آن ها با یکدیگر کدامند؟ دانستن این عوامل می تواند خانواده ها را از بسیاری از مشکلات در روابط بین زوجین رهایی بخشد و بنیان خانواده ها را مستحکم نماید. در زیر برخی از مهمترین این عوامل می پردازیم:
1. هم کفو بودن
یکی از مهمترین عوامل سازگاری زن و شوهر، همتا و مناسب هم بودن می باشد که در اصطلاح «کفو­­» نامیده می شود. زن و شوهر اگر در شرافت خانوادگی، ثروت، سن، سطح دانش و تحصیلات، علاقه ها و اهداف، دینداری و تقید به ضوابط اسلامی و نوع زندگی خانوادگی، تناسب و هماهنگی، داشته باشند مشکلاتشان کمتر بوده و به تفاهم می رسند. اسلام نیز به کفو بودن زوجین توصیه نموده است. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: «زن و مرد همتا و کفو را به ازدواج یکدیگر در آورید و با کفو خود ازدواج کنید.»[1] مشکلات هم کفو نبودن همسران
اما ا گر همسران در این جهات، نامتناسب و متفاوت باشند، غالبا در زندگی با مشکلات و ناسازگاری ها و تنش ها و عدم همکاری ها و ناراحتی ها مواجه خواهند شد. مثلا اگر یکی از آن ها از خانواده های دیندار و مقید به ارزش ها و دیگری از خانواده های لاابالی یا کم تقید باشد در زندگی آینده غالبا با مشکلاتی جدی رو به رو خواهند شد. و همچنین اگر یکی اهل مطالعه و تحقیق و دیگری اهل تفریح و تجمل و شب نشینی، یا یکی دارای تحصیلت عالی و دیگری کم سواد باشد یا یکی از آن ها از خانواده های ثروتمند و تجمل گرا و دیگری از خانواده های تهیدست و ساده باشد یا یکی از آن ها دارای فرهنگ و آدابی ویژه و دیگری با فرهنگ و طرز تفکری دیگر باشد غالبا با مشکلاتی کم و یا زیاد مواجه می شوند و همکاری و هم فکری و تعاون لازم را ندارند.[2] زن و شوهری که هم کفو نیستند چه کار کنند؟
اگر در ازدواجی، مسئله کفایت زن و شوهر رعایت نشده باشد:
1. آن ها باید سعی کنند اختلافات خود را کم کنند و با عمل به وظایف در چارچوب شرع از سردی روابط جلوگیری نمایند. در هر یکی از این موارد باید راهی متناسب با آن را جهت جلوگیری از اختلافات و سردی روابط برگزید. زیرا که هیچ کدام از موارد عدم کفایت، لزوماً باعث نزاع و درگیری نیستند.
2. اگر زن و شوهر در سطح دانش و تحصیلات، اختلاف زیادی دارند، فرد تحصیل کرده باید علاوه بر صبر و تحمل به همسر خود در کسب دانش و تحصیلات کمک نماید و بدین طریق اختلاف آن ها کم می شود.
3. اگر زن و شوهر در میزان دینداری و تقید به موازین اسلامی تفاوت دارند، بایستی همسر متدین علاوه بر امر به معروف و نهی از منکر (به روش صحیح) تا حد امکان بر عدم تقید دینی همسر صبور باشد. در حالی که مواظب است بی تقیدی همسرش، بر او تأثیر سوء نگذارد.
4. اگر زوجین در علایق و سلیقه ها با یکدیگر متفاوتند، اولا آن ها باید علایق و سلیقه های همسر را بشناسند و سعی نمایند تا حد امکان آن ها را رعایت کنند. مثلا اگر فرد می داند که همسرش علاقه شدیدی به تماشای مسابقه فوتبال از تلویزیون دارد سعی کند هنگامی که او مشغول تماشای مسابق است کانال را عوض نکند و از تماشای برنامه دل خواه خود چشم بپوشد.
5. همین مطلب درباره اختلاف فرهنگی زن و شوهر ها نیز صادق است. زن و شوهر باید آداب و رسوم فرهنگی یکدیگر را بدانند و به آداب و رسوم همسر خود احترام بگذارند و آن ها را رعایت کنند و درست نیست که آن ها را مسخره کرده، نسبت به آن ها بی اعتنا باشند.
ـ بنابر این در اکثر قریب به اتفاق موارد فوق، مقداری گذشت و تحمل و نیز تلاش جهت کم کردن تفاوت ها سطح اختلافات را تا حد زیادی کاهش داده از سردی و سستی روابط بین زوجین جلوگیری خواهد کرد.
2. آشنایی به وظایف در خانواده
زن و شوهر باید به وظایفی که بر عهده هر یک از آن ها گذاشته شده آشنا باشند.
الف) مرد باید بداند وظیفه سرپرستی و مدیریت خانواده، تأمین هزینه های خانواده و تأمین نیاز جنسی همسر را بر عهده دارد.
ب) زن نیز باید به وظیفه خود در اطاعت از شوهر در تصمیم گیری های مربوط به محل سکونت، اشتغال و تحصیل، تمکین جنسی و انجام کارهای خانه (به عنوان یک وظیفه اخلاقی) عمل نماید.
ـ اگر هر یک از زوجین به وظایفی که در خانواده بر عهده آن ها گذاشته شده آشنا باشند و به آن ها عمل نمایند. بسیاری از زمینه های نزاع و درگیری بین آن ها مرتفح خواهد گردید. آشنا نبودن زوجین به وظایف خود یا کوتاهی کردن در عمل به آن ها از علل اصلی بروز اختلاف و مشاجره بین همسران می باشد.
3. رعایت اخلاق
از جمله مهم ترین شرایط رضایت زن و شوهر از زندگی زناشویی، رعایت اخلاق حسنه و خوش رفتاری آنان نسبت به یکدیگر است. اساس زندگی زناشویی بر محبت و دوستی زن و شوهر با یکدیگر بنا شده است. در همین ارتباط قرآن کریم می فرماید:
«و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذالک لآیات لقوم یتفکرون»[3] از نشانه های خدا این که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید تا در کنار آن ها آرامش یابید و بین شما مودت و رحمت قرار داد، همانا در این امر نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند.
این آرامش تنها در سایه رعایت اخلاق خوش و برخورد نیک زن و شوهر با یکدیگر امکان پذیر است. از سوی دیگر آشکار است که بد اخلاقی زن و شوهر با یکدیگر، احترام نگذاشتن آن ها به یکدیگر، بد زبانی نسبت به هم، روابط حسنه آن ها را تبدیل به نزاع، درگیری، مشاجره و در نهایت جدایی می کند. بنابر این لازم است زوج ها ار ابتدای زندگی مشترک مصادیق خوش اخلاقی و خوش رفتاری را بیاموزند و سعی کنند آن ها را در روابط خود با همسر به کار گیرند تا از پیامد های خوش این روش بهره مند گردند.
عکس العمل در برابر بد اخلاقی همسر
نکته ای که لازم است به آن توجه شود این که عکس العمل انسان در قبال بد اخلاقی همسر باید چگونه باشد. در اسلام خانواده و حفظ آن از اهمیت بسیاری برخوردار است لذا اجازه نمی دهد با بداخلاقی یکی از زوجین دیگری نیز به این اقدام مبادرت ورزد (زیرا که بد اخلاق بودن خود صفتی ناپسند و نکوهیده است). بلکه توصیه می کند همسر دیگر بر بدرفتاری های همسر خود صبر و تحمل پیشه نماید. در این ارتباط پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرمایند:
«مردی که بر بدخلقی همسرش به امید پاداش اخروی صبر کند خداوند در قیامت ثواب شاکردان را به او خواهد داد.»[4] و امام باقر ـ علیه السلام ـ در مورد صبر و تحمل زن بر آزار و اذیت شوهرش می فرماید:
«جهاد زن عبارت است از صبر و تحمل بر آزار و اذیت های همسر و غیرت ورزی های بی مورد او.»[5] البته ناگفته نماند که می توان ا خلاق بد همسر را به تدریج با توصیه ها و روش های صحیح امر به معروف و نهی از منکر اصلاح نمود.
4. تقوا و پاکدامنی
از اموری که می تواند باعث سردی روابط زن و شوهر شود، رعایت نکردن عفاف و پاکدامنی از سوی آنان است. نگاه به نامحرم و عدم رعایت حجاب اسلامی توسط زوجین، علاوه بر حرمت شرعی، حس وفاداری به همسر و زندگی زناشویی را در همسر دیگر تضعیف می کند و او را در پایبندی به حریم خانواده دلسرد می نماید. این امر باعث بروز اختلاف و کشمکش بین زن و شوهر می شود. بدین ترتیب، زن و شوهری که با هزار امید و آرزو با یکدیگر پیوند زناشویی بسته بودند، از کنار هم بودن لذت نمی برند.
از این رو لازم است مردان و زنان تقوای الهی پیشه کنند، چشمان خود را از نگاه به نامحرمان باز دارند، حجاب اسلامی را کاملا رعایت کنند و به طور خلاصه لذت جنسی را به خانواده و بهره گیری از همسر محدود نمایند. این امر استحکام خانواده را افزایش داده و از بروز اختلاف و درگیری بین زن و شوهر جلوگیری می نماید.
5. درک یکدیگر
از عوالم بسیار مهم جهت گرمی روابط زوجین و احساس رضایت آن ها از زندگی خانوادگی، شناخت روحیات، علایق، طرز تفکر و بینش یکدیگر است این امر آن ها را در نحوه برخورد با هم بسیار یاری می رساند. درک کردن یکدیگر را از دو جنبه می توان مورد بررسی قرار داد:
الف) آشنایی زوجین با تفاوت های زنان و مردان
از آن جایی که ساختار ژنتیکی زنان و مردان با یکدیگر متفاوت است در نتیجه هر یک از آن ها ویژگی های اختصاصی خواهند داشت. و در عین حال که هر دو از روح الهی بهره مند هستند و در رابطه همسری هر یک آرامش بخش دیگری و مکمل اوست اما نقش زن در زندگی چیزی غیر از نقش مرد می باشد. در زیر به برخی از تفاوت های زنان و مردان اشاره می کنیم:
ـ زنان همیشه هیجان پذیر تر از مردان هستند.
ـ رویاهای زنان بیشتر، زنده تر و هیجانی تر از رویاهای مردان است.
ـ زنان از لحاظ روانی کلام جلوتر از مردان هستند.
ـ زنان از اطاعت، سهل انگاری و صبر و حوصله لذت می برند.
ـ حالات عاطفی، مخصوصا «محبت» در زنان قوی تر است.[6] ـ مردان به طور کلی خشن تر و پرخاشگرتر از زنان هستند.
ـ زنان بیشتر به کارهای ظریف و زیبا از قبیل گل دوزی، پولک دوزی، علاقه مند هستند.
ـ آنان کمتر از مردان به مقالات مربوط به سیاست، اقتصاد، علم و ورزش علاقه نشان می دهند.
ـ بیشتر به مطالعات گوناگون نظیر آگهی ها و عناوین مختلف که شاید اهمیت چندانی نداشته باشند می پردازند.
ـ مردها بیش از زنان تحت تأثیر ماجراها و فعالیت های خارج از خانه و فعالیت بدنی قرار دارند و اغلب اوقات به سیاست علم و اقتصاد علاقه نشان می دهند و بیشتر به دنبال تأیید خویشتن، مسئولیت و فرماندهی هستند.
ـ مردان بیشتر درباره پول، کار، ورزش، سیاست و … صحبت می کنند و زنان بیشتر درباره آرایش، خانه داری، لباس، و درباره زنان و مردان دیگر به صحبت می پردازند.
ـ ارزش های نظری، اقتصادی و سیاسی مردان را بیشتر جذب می کنند، در صورتی که ارزش های زیبایی، اجتماعی و مذهبی در زنان بیشتر است. از این رو جنبه معاشرتی زنان بالاتر از مردان است.
ـ حسن نیت اجتماعی زنان بیشتر است، خیرخواه، صلح طلب و سازش کارتر از مردان هستند و برای صاحبان قدرت احترام ویژه قائل هستند.
ناگفته پیداست که آگاهی از این تفاوت ها و بسیاری تفاوت های دیگر، ما را در برخورد با همسر یاری می کند. به عنوان مثال گفتیم که «مردان به طور کلی خشن تر و پرخاشگرتر از زنان هستند». دانستن این مطلب، نحوه برخورد زنان با رفتارهای خشن مردان را تغییر خواهد داد.
ب ـ شناخت خصائص و ویژگی های همسر
شناخت خصلت ها و ویژگی های خاص هر یک از زن و شوهر توسط دیگری نقش بسیار مهمی در ایجاد تفاهم و رضامندی آنان از زندگی خانوادگی دارد. همه انسان ها یک جور نیستند. بعضی بسیار مودبند، بعضی عصبی؛ بعضی بدبین، بعضی رنگ خاصی را دوست دارند، بعضی تعصب احترام خانواده شان را دارند، بعضی به نظم و ترتیب بسیار اهمیت می دهند، بعضی به چیزهای خاصی علاقه دارند و …
اگر همسران، با توجه به ویژگی های خاص هر یک، رعایت حال هم را بکنند و حاضر شوند به خاطر همسر از خواسته خود بگذرند، احساس خوشبختی و سعات در آن ها افزایش می یابد. همچنین شناخت مشکلات همسر، پذیرش مشکل او و همدلی کردن با او در زندگی خانوادگی بسیار حائز اهمیت است. به عنوان مثال هنگامی که مرد شب کار است یا شغل او در سفر است همسر او باید وضعیت او را درک کند و شوهر را در کنار آمدن با این وضعیت یاری رساند. یا هنگامی که زن باردار است مرد باید وضع او را درک کند، او را کمک نماید، به او بیشتر محبت کند تا بتواند با آسودگی بیشتری این وضع را تحمل کند.
از سوی دیگر، عدم شناخت ویژگی ها و وضعیت خاص همسر، یا کنار نیامدن با آن ها، مشکلات بسیاری را در روابط بین زن و شوهر ایجاد می کند. زندگی زناشویی در این صورت فاقد شور و حرارت بوده به سردی می گراید و از رضامندی زوجین از زندگی خانوادگی به شدت می کاهد.
6. ارتباط صمیمی
یکی از وظایف بسیار مهم زن و شوهر آن است که بدانند چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار کنند یک زوج بنا دارند برای همیشه با هم زندگی کنند، پس باید بدانند که راه صحیح برقراری ارتباط با همسر چگونه است. این امر از بروز سوء تفاهم و به دنبال آن نزاع و درگیری خانوادگی جلوگیری می کند.
– در سخن گفتن با همسر باید روشی را در پیش گرفت که از بروز سوء تفاهم جلوگیری شود. این نکته بسیار در خور توجه است. چه بسا اتفاق می افتد که گفته ها و شنیده ها هم خوانی ندارد. آن چه می گوییم غیر از چیزی است که طرف مقابل از آن می فهمد. هم الفاظ را باید دقیق انتخاب کنیم تا مفهوم را به درستی انتقال دهیم و هم از تعبیر و تفسیر های دور و دراز و برداشت های منفی باید بپرهیزیم.
«خوش بینی» و «مثبت اندیشی» نسبت به همسر، جلوی بسیاری از سوء تفاهم ها را می گیرد. باید سعی کنیم از تصورات و افکار بدبینانه نسبت به دیگران و از جمله همسر بپرهیزیم و تنها در این صورت است که از گفته های آن ها برداشت بد نخواهیم داشت.
نکته لازم به تذکر این که: در مواردی که سخن همسر را می توان به صورت ناخوشایند تفسیر کرد، لازم است منظور او را از گفته اش سوال کنیم و از او بخواهیم مقصود خود را به طور واضح بیان نماید. این امر از بروز بسیاری از بدگمانی ها و سوء تفاهم ها جلوگیری می نماید.
7. جذابیت قیافه همسر
جمال و زیبایی همسر یک مزیت است و نمی توان آن را نادیده گرفت. مرد طبعا دوست دارد با زنی زیبا و دلربا ازدواج کند و زن نیز دوست دارد با مردی خوش تیپ و خوش قیافه ازدواج نماید. اسلام نیز با چنین خواست های مخالف نیست و به همین جهت به مرد و زن اجازه می دهد که قبل از ازدواج یکدیگر را ببینند و بپسندند و حتی در این باره تأکید و سفارش هم می کند. با این حال در مواردی پس از ازدواج برخی می پندارند قیافه همسرشان مورد پسند آن ها نیست و زیبایی مورد نظر او را ندارد؛ از این رو بنای ناسازگاری با همسر می گذارند و روابط را سرد و تیره می گردانند. ولی در این مورد چند نکته حائز اهمیت است:
اولاً همه محاسن یک فرد در زیبای و خوش قیافگی او خلاصه نمی شود، بلکه باید همه ویژگی ها و خصوصیات او را در کل مورد نظر قرار داد. زیبایی تنها یکی از ویژگی ها و خصلت های نیک یک همسر شایسته است. خصلت های دیگر نیز وجود دارد (از قبیل مهربانی، خوش برخوردی، احترام به همسر، دانایی، وفاداری، صداقت، تعهد و احساس مسئولیت در قبال خانواده و …) که با بودن آن ها در همسر، نباید مسئله زیبا نبودن را عاملی اساسی برای احساس رضایت از زندگی زناشویی تلقی کرد.
ثانیاً: در بسیاری از موارد دلیل آن که فرد همسر خود را غیر جذاب و غیر زیبا تلقی می کند آن است که همسرش خود را برای او نمی آراید. و حال این که در تعالیم دینی ما توصیه شده است که زن در محیط خانه خود را برای همسرش بیاراید و با آراستگی و جذابیت در برابر او ظاهر شود. همچنین مرد نیز باید ظاهری آراسته داشته باشد. آراستگی زن و شوهر از این جهت اهمیت دارد که رغبت آن ها را نسبت به یکدیگر بیشتر می کند. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در پاسخ زنی که راجع به حقوق شوهر به همسرش سوال کرد، فرمود:
«زن باید خود را با بهترین بوها خوش بو سازد، و بهترین لباس هایش را بپوشد، و با بهترین زینت هایش، خود را آرایش دهد، و هر صبح و شام خود را به شوهرش عرضه نماید.»[7] تذکر:
همان گونه که مرد از همسر خود انتظار دارد با شیوه ها و وسایل گوناگون (هم چون زینت و آرایش و …) رغبت او را برانگیزد. زن نیز چنین انتظاری دارد و مرد باید جنبه های روانی و غریزی او را در نظر بگیرد و عنایت کافی به آراستگی خود و تلاش در جذب زن و پاسخ به نیازهای مشروع او به عمل آورد. تخلف از این موضوع، علاوه بر این که در حق زن جفا و ظلمی به شمار می رود. گاهی سبب بروز انحرافاتی در زنان خواهد شد. در همین ارتباط امام کاظم ـ علیه السلام ـ می فرماید:
«آراستگی مردان، از اموری است که عفت و پاکدامنی همسرانشان را افزایش می دهد، و زنان بدین دلیل عفت و پاکدامنی را ترک کردند که شوهرانشان خود را برای آنان آراسته نکردند»[8] برخی زنان و بسیاری از مردان اهمیت لازم را به این مسأله نمی دهند. حتی دیده شده است که با وجود تقاضاهای مکرر زن، مرد با ظاهری آشفته در خانه و در کنار همسر خود قرار می گیرد. این گونه رفتار مخالف ذوق سلیم است و لذا تحمل آن برای کسی که دارای حساسیت روحی و ذوق و سلیقه است دشوار می نماید. بی اعتنایی نسبت به این گونه مسائل به ظاهر کوچک می تواند روی روابط و پیوند های میان زن و شوهر تأثیر منفی بگذارد و از تمایل و رغبت آن ها نسبت به یکدیگر بکاهد.
8. رضایت از (میزان یا کیفیت) روابط جنسی
یکی از عوامل بسیار مهم در رضایت زن و شوهر ها از زندگی خانوادگی، احساس رضایت آن ها از روابط جنسی شان است. تأمین نیاز جنسی افراد در خانواده از اهمیت بسیاری برخوردار است. می توان گفت نخستین انگیزه ای که آدمیان را به سوی ازدواج و زندگی مشترک با جنس مخالف فرا می خواند همین نیاز غریزی و زیستی است. در میان لذت های غریزی، هیچ لذتی با لذت ناشی از ارضای میل جنسی برابری نمی کند. از همین روی در اسلام، ارضای مشروع میل جنسی نه تنها مورد نکوهش قرار نگرفته بلکه نسبت به آن توصیه شده است.
در سایه ارضای میل جنسی، علوه بر تأمین نیاز جسمانی، فرد از لحاظ اخلاقی، فکری و روانی به آرامش می رسد و عشق و تمنایی که در نهاد آدمی به ودیعت نهاده شده است فعلیت می یابد، و موجبات رشد و شکوفایی ابعاد دیگر آدمی فراهم می گردد. از همین روی اگر زن و شوهر از رابطه جنسی خود رضایت داشته باشند به احتمال قوی از زندگی خانوادگی خود نیز راضی هستند؛ و اگر از رابطه جنسی ناخرسند باشند از زندگی خانوادگی نیز ناخرسند خواهند بود. بررسی ها نیز نشان می دهد رضامندی خانوادگی با رضامندی جنسی رابطه دارد. زوج های خرسند، نسبت به زن و شوهرهای ناخرسند، از رابطه جنسی خود خشنود ترند و رابطه جنسی بیشتری دارند.
شرم و حیا چرا؟
در بسیاری از خانواده ها، وجود شرم و حیا باعث می شود زن و شوهر نتوانند نارضایتی خود را از نحوه یا میزان رابطه جنسی ابراز کنند، اما این نارضایتی را در رفتار ها و برخورد های دیگر خود بروز می دهند. در بسیاری از موارد، تند خویی و پرخاشگری مرد، ریشه در عدم رضایت او از رابطه جنسی با همسر دارد و در مواردی به کشمکش های خانوادگی و حتی طلاق منجر می شود. از این رو لازم است زن و شوهر ها، شرم و حیای بیش از حد را کنار گذاشته و با بیان صریح عدم رضایت خود از میزان یا کیفیت آمیزش، در صدد رفع مشکل برآیند. گفتگوی زن و شوهر راجع به آن چه در رفتار جنسی، از لحاظ جسمانی خوشایند و رضایت بخش است، امری کلیدی در رضامندی از رابطه جنسی و کمک به همسر در بهره مندی از لذت جنسی می باشد، و به برقراری روابط حسنه بین آن ها کمک شایانی می کند.
[1]. بحار، ج 103، ص 375.
[2]. انتخاب همسر،ابراهیم امینی، ص 8 ـ 136.
[3]. سوره روم، آیه 21.
[4]. بحار، ج100، ص 222.
[5]. اصول کافی، ج5، ص 9.
[6]. آیینه ازدواج و روابط همسران، ص 105 به بعد.
[7]. اصول کافی، ج5، ص 508.
[8]. اصول کافی، ج 5، ص 568.
مرکز مشاوره مؤسسه امام خمینی (ره)- عوامل سازگاری همسران، ص 1 – 11