نویسنده: سید محسن موسوی آملی

مردم هر نقطه و سرزمینی, آداب رسوم و آیین هایی خاص دارند. که به تمام مراحل زندگی شان از ولایت تا وفات مربوط است. یکی از این آیین های ویژه میان هر قوم و در هر کشور و منطقه ای, آیین های پس از مرگ است. مردمان هر سرزمینی از زمان مرگ عزیزان خود تا دفن جسد آنها و نیز در مراسم یادآوری و پاسداشت شان آداب و رسوم ویژه ای را اجرا می کنند.
در ایران – آنجا که قریب به اتفاق آنها مسلمان هستند – این آداب و رسوم که در بیشتر موارد مطابق با شریعت اسلامی یا برگرفته از آن است, به گونه ای رنگ و بوی الهی دارد.
نکته بسیار جالب و قابل توجه اینکه در بیشتر مراسم ها و برنامه هایی که پس از مرگ یک فرد اجرا می شود – از زمان مرگ تا دفن میت و پس از آن – قرآن کریم حضوری ویژه و پررنگ دارد. قرائت قرآن بالای سر میت پیش از دفن, هنگام دفن و پس از دفن از دستورات پر تاکید دین شریف اسلام است.
یکی از مراسم هایی که پس از دفن میت, در همان روزهای اول و نیز و روزهای هفتم, چهلم و مانند آن برگزار می شود, به مجلس ترحیم یا ختم شهرت دارد. در این گونه مجالس, علاوه بر سخنرانی مذهبی و مداحی و ذکر فضایل و مناقب اهلبیت پیامبر (ص) به قرائت قرآن کریم پرداخته می شود که می توان گفت مهمترین بخش این مراسم و در حقیت سبب برپایی آن می باشد.
در این مجلس, علاوه بر قرائت سوره فاتحه و توحید از سوی همه شرکت کنندگان, قرآن هایی با حجم اندک در میان حاضران توزیع می شود تا علاقه مندان ضمن قرائت آیات آن ، ثوابش را به روح فرد از دنیا رفته هدیه کنند ، همچنین از قاریان خوش صوت دعوت می شود تا آیاتی را با صدای خوش قرائت نمایند . قاریان به مناسبت, آیات مناسب با مجالس ترحیم و مناسب با موضوع مرگ و یاد آورنده معاد را قرائت می کنند.
پایان بخش قرائت قاریان, قرائت سوره مبارک «الرحمن» است که با آداب ویژه ای اجرا می شود. در عرف متدینان, مراسم ختم دارای آداب, رسوم, اصطلاحات و تعبیرات خاصی است که در سطر های آینده به معرفی برخی از آنها می پردازیم:

مجلس فاتحه (فاتحه خوانی)

مجلسی که به مناسبت وفات کسی بر پا می شود و دوستان و آشنایان برای عرض تسلیت و قرائت سوره فاتحه و آیات دیگر قرآن در آن مجلس گرد هم می آیند.
علت نام گذاری این مجالس به مجلس فاتحه, همان قرائت سوره فاتحه توسط حاضران در این مجالس است. گاهی برای کوتاه کردن نام آن, به آن فاتحه هم می گویند.

جزوه

هر جزء از جزء های سی گانه قرآن یا بخش های کوچک تر از آن (نیم جزء یا یک حزب) که برای استفاده در مراسم هایی خاص به صورت جداگانه مجلد می شوند.

جزوه کش (جزوه چی)

کسی که در این مجالس ترحیم یا عزاداری جزوه های قرآن را میان حاضران تقسیم و پس از قرائت حاضران, آنها را جمع آوری و در جعبه مخصوص می گذارد.
جزه دان جعبه یا صندوقی که معمولاً از جنس چوب بوده و جزوه های قرآن در آن نگهداری می شود. این جعبه ها معمولاً در مساجد و حسینیه ها و مراکز مذهبی دیگر – مکان برگزاری مجالس مذهبی است – نگه داشته می شود.

ختم قرآن

خواندن قرآن از اول تا آخر به صورت فردی یا جمعی, به گونه ای که قرآن را تماماً بخوانند و ختم کنند. ختم قرآن در مجالس ترحیم یا محافل توسل انجام می شود. به قرائت برخی آیه ها و سوره های قرآن به شیوه خاص هم ختم گرفته می شود. مانند ختم سوره «انعام» یا ختم «امن یجیب».

ختم گرفتن

ختم گرفتن یا ختم گذاشتن, برپا کردن مجلس قرآن و به تبع آن به برپایی مجالس ترحیم و عزای اموات گفته می شود. بر همین قیاس, جمع کردن ختم و پایان مراسم را «ختم برچیدن» می گویند.

سی پاره

قرآنی که هریک جزوه های سی گانه آن جدا جدا جلد شده باشد و در مجالس ختم و مانند آن مورد استفاده قرار گیرد. برهمین اساس به مجموعه مجلدات قرآنی که به شصت قسمت مساوی, یعنی نیم جزو تقسیم شده باشد, شصت پاره و به جزوه های قرآنی که به صد و بیست قسمت, تقسیم و جداگانه مجلد شده باشد, صدو بیست پاره گفته می شود. هریک از جلدهای قرآن های صدو بیست پاره, یک حزب از قرآن کریم است.

فاتحه

1. سوره اول قرآن کریم است که در نمازها مراسمات مذهبی یا در مجالس سوگواری و گورستان برای آمرزش در گذشتگان خوانده می شود. از نام های دیگر این سوره, حمد و « فاتحه الکتاب » می باشد.
2. در این مجالس ترحیم معمولاً فاتحه چی ها و گاه از سوی حاضران با صدای بلند گفته می شود. این افراد با گفتن «فاتحه» یا «الفاتحه», از حاضران می خواهند که سوره حمد را برای تازه گذشته یا همه اموات قرائت نمایند.
3. در گفتگو ها مجازاً به سوره حمد و اخلاص «فاتحه» گفته می شود. بنابراین, حاضران در مجالس با شنیدن کلمه «فاتحه» این دو سوره را قرائت و ثوابش را به روح تازه گذشته نثار می کنند.

فاتحه چی

آن که در مجالس ترحیم, هنگام ورود اشخاص, کلمه «فاتحه» را بر زبان می آورد و در برخی مجالس گلاب در دست حضار می ریزد و جزوات قرآن را نیز میان حاضران پخش می کند.

فاتحه مع الصلوات

این عبارت را در مجالس ختم با صدای ختم با صدای بلند بر زبان می آورند تا حاضران, پس از صلوات فرستادن جمعی, سوره حمد و اخلاص را بخوانند.

الرحمن خوانی

پس از آن که قاریان آیات و سوره های مناسب مانند سوره یاسین را در مجلس ترحیم قرائت کردند, یکی از قاریان به قرائت سوره الرحمن می پردازد. هنگامی که قاری, آیات نخستین سوره الرحمن را خواند و به آیه های (فبای آلاء ربکما تکذبان) رسید, حاضران با شنیدن هر باره این آیه, با قاریان هم آوایی کرده و صدا به ذکر «لا بشی ء من آلاء رب اکذب رب صل علی محمد و آل محمد» بلند می کنند. مرسوم است که در این مراسم ، سوره الرحمن, تا آیه (کل من علیها فان و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الاکرام) قرائت می شود.
الرحمن خوانی پایان بخش برنامه قرائت قرآن می باشد و به قاریان که معمولاً در مجالس ختم, سوره الرحمن را زیبا وبا صدای خوش می خواند, الرحمن خوان می گویند.
منبع: نشریه بشارت شماره 72