زندگی پرتنش شهری همراه با انواع فشارهای روانی، هیجانات، فشردگی کارها و خستگی مفرط، عوارضی را به همراه خواهد داشت. یکی از راه های جلوگیری از این عوارض که امروزه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار شده است، برنامه ریزی برای اوقات فراغت می باشد. اندیشمندان جامعه شناسی و روان شناسی، در حالی کارکردهای گوناگونی برای اوقات فراغت و فعالیت های فراغتی قائل شده اند و بر وجود مشترک این کارکردها تحت عنوان استراحت، کسب آرامش، تجدید قوا و تمدد اعصاب، تفریح و سرگرمی، رشد شخصیت و برقراری تعامل در شکل گیری هویت، کسب معلومات و ارتقای آگاهی ها، پرورش و شکوفایی استعدادها و خلاقیت ها تاکید می کنند که معتقدند با رشد جمعیت جوان کشور (4/1 درصد)، طولانی شدن دوره جوانی (15 سال)، تحولات بین المللی و تغییر کارکرد نهادهایی چون خانواده و جایگزین شدن دوستان، رسانه و وسایل ارتباط جمعی تأثیرات این کارکردها افزایش می یابد.
در گذشته به دلیل سادگی جوامع، برنامه ریزی برای اوقات فراغت راحت بود؛ ولی در حال حاضر، با پیچیده شدن جوامع و با پیشرفت سریع فناوری و وسایل ارتباط جمعی و رسانه هایی چون تلویزیون، ماهواره، اینترنت و ….برنامه های اوقات فراعت شکل جدید به خود گرفته و برنامه ریزی برای آن پیچیده و سخت تر شده است. از این رو، مسئولیت برنامه ریزان اجتماعی، مربیان و خانواده ها بیش از پیش حساس تر شده است در این جا به سه رسانه مهم تلویزیون، ماهواره، اینترنت می پردازیم.
تلویزیون
امروزه تلویزیون از مهم ترین و قدرتمندترین رسانه های ارتباط جمعی به شمار می آید، که در همه خانه ها موجود است. در فرهنگ عمومی عصر حاضر، تلویزیون به یکی از ابزارهای ضروری زندگی اکثر قریب به اتفاق خانواده ها تبدیل شده است، به طوری که افراد خانه بدون تلویزیون را غیر قابل تحمل می دانند. افراد به خصوص کودکان و نوجوانان بیشترین زمان فراغت خود را به جای معاشرت با بزرگسالان، خویشان و دوستان، به تماشای تلویزیون می گذرانند.
گذشته از فواید بسیار این ابزار مهم ارتباطی که از هیچ کس پوشیده نیست، نباید از تأثیرات منفی آن چشم پوشی کرد:
1ـ تماشای بیش از حد و زیادی برنامه های تلویزیون که مرد را از سایر برنامه های سازنده، هم چون معاشرت و ارتباط مفید با خانواده و خویشان، وظایف و …. باز می دارد. حساسیت ضررهای آن برای کودکان از قرار زیر است:
الف) کودکان به علت صرف وقت زیادی برای تماشای برنامه های تلویزیون که تا پاسی از شب ادامه می یابد از تکالیف خود باز مانده و صبح ها با تأخیر به کلاس درس می روند و خواب آلود می شوند. این شکل در خانواده هایی که کمتر بر فرزندان خود کنترل دارند، بیشتر دیده می شود.
ب) تماشای متمادی تلویزیون سبب انفعال جسمانی و روانی کودک نیز می شود و در نتیجه اغلب کودکان فرصت کمتری برای فعالیت های خود پیدا می کنند، فعالیت هایی که کودکان می توانند و باید به طور مستقیم درگیر آن ها شوند. مثل بازی، مطالعه، شرکت در مسابقات ورزشی و… از جمله سرگرمی های مثبتی اند که آنان با عادت به تلویزیون از آن ها باز می مانند.
2ـ ویژگی عمومیت داشتن برنامه های تلویزیون که همه اسرار زندگی را بدون توجه به سن و حساسیت مخاطب به نمایش می گذارد و ساختار ارتباطی آن به شیوه ای است که کودکان مطالبی را می آموزند که مربوط به بزرگسالان است و این امر طبیعتاً زوال دوران کودکی را در پی دارد.
3ـ متأسفانه برنامه های تلویزیونی پر از فیلم ها، سریال ها و کارتون های بدآموز (مغایر با فرهنگ عمومی اسلامی)، خشونت آمیز و پرخاشگرانه است. این برنامه ها نه تنها سرگرم کننده خوب نیستند، بلکه ناخود آگاه یک نوع شیوه عمل و رفتار را به انسان، به خصوص کودکان و نوجوانان القا می کنند. هر چند بزرگسالان به دلیل قوه تمیز خیال از واقعیت، کمتر از این گونه برنامه ها آسیب روانی دریافت می کنند، ولی کودکان که به روشنی قادر به تمایز بین خیال و واقعیت نیستند، با شدت بیشتری از این برنامه ها، به خصوص از صحنه های پرخاشگرانه متأثر می شوند. خانواده ها باید توجه داشته باشند که کودکان از سنین خیلی پایین، حتی از دو سالگی از رفتار پرخاشگرانه تقلید می کنند و تأثیر مشاهده خشونت در 8 سالگی عمیق تر و پایدارتر از 19 سالگی است. در خلال این برنامه ها کودک دنیا را آکنده از ترس، وحشت و نا امنی می یابد و این موضوع آسیب های روانی زیادی را در پی دارد.
توصیه های لازم
1ـ با توجه به این که 78 درصد گذران اوقات فراغت مربوط به تماشای تلویزیون در بین نوجوانان و جوانان می باشد؛ بنابر این باید هماهنگ و همکاری و تعاملی بین صدا و سیما و امور تربیتی آموزش و پرورش باشد.
2ـ مسئولان محترم رسانه ملی به خاطر داشته باشند که تلویزیون تنها سرگرمی بسیاری از بچه های سرزمین ماست. بسیاری از بچه ها دسترسی به امکانات ورزشی و تفریحی مطلوب ندارند؛ بسیاری از آنان از ابتدایی ترین حقوق یک کودک محرومند؛ این کودکان یا در کوچه ها با یک توپ پلاستیکی بازی می کنند و یا پای تلویزیون، محصولات فرهنگی!! آن رسانه را می بلعند، پس باید رسانه ملی در برنامه ریزی های خود اهداف متعالی اوقات فراغت را در نظر بگیرند.
3ـ در برنامه ریزی، باید نیازها و رغبت و علاقه مخاطبین را مد نظر داشته باشند.
4ـ برنامه های پرورشی (اوقات فراغت) باید نشاط آور، قابل انعطاف و لذت آور باشد و با کمترین هزینه بالاترین نشاط آوری را داشته باشد.
5ـ والدین خود باید چگونگی رفتار کردن با کودکان خود را در برابر برنامه های آسیب زا یاد بگیرند و سپس پیشگیری های لازم را انجام دهند.
6ـ باید به خاطر سپرد که برخی از برنامه های تلویزیون، از پیش دستکاری شده و تغییر یافته اند. همه افراد باید بیاموزند که چگونه خود را در مقابل این نوع برنامه ها محفوظ نگه دارند و تحت تأثیر نگرش حاکم بر آن ها قرار نگیرند.
7ـ مسئولان رسانه ملی باید یک شورای روان شناسی ـ جامعه شناسی در صدا و سیما ایجاد کنند، تا این شورا فیلم های داخلی، به خصوص خارجی را از حیث آسیب های احتمالی آن طبقه بندی کرده و در نهایت مجوز پخش بدهند.
ماهواره
ماهواره که وسیله ارتباطی جهانی است که در کنار برنامه های مفیدش پر است از برنامه هایی که به ترویج خشونت می پردازد سبب تزلزل خانواده ها می شود و بی بند و باری جنسی را آموزش می دهد آیا می توان خود و خانواده و فرزندانمان را بدون هیچ دغدغه ای به زیر تیغ آن فرستاد؛ البته اگر کمی اندیشه کنید، لازم نخواهد بود که ما بگوییم، ماهواره در خانه های ما جایی داشته باشد یا نه؟
اینترنت
اینترنت از جمله ابزارهایی است که امروزه با پیشرفت تکنولوژی و ظهور مقوله ای با عنوان فناوری اطلاعات و ارتباطات در میان سایر پدیده های نوظهور این قرن با سرعت تمام خودنمایی می کند. این ابزار وسیله خوبی در پیشرفت علم، رشد فهم و گسترش وسعت دید افراد تأثیر بسزایی دارد. در حال حاضر حدود 70 درصد از جوانان شهرهای بزرگ ایران از اینترنت و چت کردن برای پر کردن اوقات فراغت، کامل کردن تمایلات قلبی، نزدیک شدن به ارکان های نه چندان واقعی و جدا شدن از مسایل روزمره استفاده می کنند.
تحقیقات نشان می دهد جوانان به دلیل جذب سریع و وابستگی به وسایل ارتباطی جدید در مقایسه با سایر اقشار جامعه بیشتر وارد این دنیای مجازی می شوند و همین امر توجه مسئولان و اندیشمندان را به خود جلب کرده است:
الف) زیرا آنان نگرانند، با عدم بستر سازی صحیح و ارائه آموزش های لازم و ایجاد فرهنگ مناسب در خصوص استفاده صحیح از این ابزار، این قشر آسیب پذیر، به دلیل «استفاده افراطی» از آن در معرض خطرند. جذابیت جلوه های گوناگون اینترنت به حدی است که «اعتیاد اینترنتی» و تبعات ناشی از آن را در پی دارد.
ب) نگرانی های دیگر به دلیل «تهدیدهای اخلاقی» می باشد؛ زیرا نوجوانان و جوانان در اثر استفاده از اینترنت، خواهی نخواهی به یک وعده مطالب و تصاویر غیر اخلاقی دست می یابند که آن ها را واقعاً تهدید می کند. برخی از آنان از طریق چت کردن به دام سود جویان می افتند که این هم آسیب و خطرات خاص خود را دارد.
پس:
1ـ تا زمانی که خانواده ها آگاهی های لازم در این زمینه را بالا نبرند و به فرزندان خود نحوه استفاده صحیح از این رسانه را آموزش ندهند، نمی توان از آثار مخرب آن کاست. بنابر این چاره ای از مراقبت و کنترل و آموزش نوجوانان و جوانان نیست. آنان باید یاد بگیرند که کافی شاپ و کافی نت با هم یکسان نیست.
2ـ وقتی برنامه های مناسب آموزشی به نوجوانان و جوانی داده می شود، وی احاطه علمی و شخصیتی پیدا می کند و وقتی او به این مسایل به خوبی آشنا شود، از شیوه های مفید آن در اوقات فراغت خود استفاده می کند.
منابع کمکی:
1ـ تلویزیون و آثار تربیتی آن، سید احمد بیان معمار، فصل نامه پژوهش های علوم اسلامی، ش 4.
2ـ تلویزیون، دشمنی در خانه، سایت تبیان، به نقل از نشریه پژوهش و سنجش، ش 16 و 15.
3ـ تلویزیون در زندگی کودکان ما، شرام و همکاران، ترجمه محمد حقیقت کاشانی، تهران، مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه های صدا و سیما، 1375.
مسعود نورعلیزاده – مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه