نویسندگان: احمد حبیب اللهی، مسعود حبیب اللهی

اصلاح مزاج
اصلاح مزاج، یعنی درمان مزاج اکتسابی و بازگرداندن آن به مزاج اصلی و حفظ آن با استفاده از مُصلح.

تعریف مُصلح
به ماده ی خوراکی یا غیر خوراکی که مصرف همزمان آن با سایر مواد، طبع فرد را معتدل نموده و از مشکلات احتمالی ایجاد شده ی آنها جلوگیری می نماید و همچنین هضم آن را آسان تر می کند، مٌصلح می گویند. برای نمونه اگر فرد صفراوی یا دموی بیش از حد عسل مصرف کند موجب بروز حساسیّت یا خارش بدنش می شود یا اگر فرد بلغمی بیش از حد آب بنوشد موجب بروز بیماری، سردی، خستگی، سستی و پرخوابی در او می شود. بنابراین برای پیشگیری یا کاهش مشکلات ناشی از مصرف برخی مواد غذایی باید از مصلح آن استفاده نمود.

انواع مصلحات از نظر خاصیّت

مصلحات عمومی یا مصلحات مزاجی:
مصلحاتی که مزاج آنها، ضد مزاجِ مواد اصلی استفاده شده است؛ مثلاً ماست مزاج سرد و مرطوب دارد افراد بلغمی و سوداوی که دارای مزاج سرد هستند، باید آن را با خوراکی هایی که دارای مزاج گرم و مرطوب هستند مانند زنیان، انیسون، پونه، نعناع و آویشن استفاده کنند تا مزاج ماست، معتدل شود و مشکلات ناشی ازسرد بودن ماست بر آنها اثر نکند.

مصلحات تخصصی یا ذاتی:
این نوع مصلحات حالت عمومی نداشته و به صورت تخصصی در کنار سایر مواد استفاده می شوند. مثل خوردن مصلح زنیان که برای کم کردن مشکلات ناشی از خوردن ماست و خوردن مصلح انیسون که برای کم کردن مشکلات ناشی از خوردن رازیانه مصرف می شود.
در طب سنتی نیز گاهی اوقات بیماری آکنه یا جوش صورت که در اثر گرمی ایجاد می شود را با مصرف گیاه گرم رازیانه که خود نیز طبع گرم دارد درمان می کنند، زیرا رازیانه علاوه بر گرم بودن طبع خود، به طور ذاتی درمان کننده ی جوش غرور نیز هست. خصوصاً اگر در فصول سرد سال تجویز شده باشد. یا استفاده از دم کرده ی جو که بسیار سرد است ولی در درمان بیماری های سرد کلیوی مثل سنگ کلیه از آن استفاده می شود، زیرا جو علاوه بر سردی مزاج به طور ذاتی خاصیّت درمان بیماری های کلیوی را نیز دارد.

انواع مصلحات از نظر طریقه ی مصرف
ممکن است مصلح یک خوراکی، بوییدنی باشد نه خوردنی. مثلاً مصلح گل سرخ در سردمزاجان، خوردن انیسون بوده ولی در گرم مزاجان فقط کافیست که مصلح کافور را استنشاق یا بو کنند. بو کردن کافور، سردرد ناشی از مصرف خوراکی گل سرخ را در گرم مزاجان کاهش می دهد.
یکی از اصول پیشگیری از بیماری ها، عدم استفاده از هر نوع ماده ی غذایی در هنگام بی اشتهایی است. اگر با اولین لقمه یا قاشق غذایی که در دهان خود می گذارید، احساس بدی پیدا می کنید، فوراً آن را دور بریزید و تا پیدا کردن اشتها هیچ نوع غذایی را میل نکنید؛ زیرا سلامتی شما در نخوردن آن است.
توصیه می شود افرادی که طبیعت گرم صفراوی یا دموی دارند، غذاهای سرد مصرف کنند تا گرمی آنان کم تر شود و افرادی که طبع سرد بلغمی یا سوداوی دارند، غذاهای گرم مصرف کنند و یا با مخلوط غذاهای سرد و گرم، اثر سردی و گرمی را متعادل کنند.

اصلاح افراد بلغمی مزاج
اگر افراد بلغمی مزاج، خوراکی های سرد میل می کنند حتماً باید همراه آن از خوراکی های گرم نیز استفاده کنند تا سردی آنها بر آنها تأثیر نگذارد. برای نمونه هنگام استفاده از ماست که مقدار کم آن بلغم زا و مقدار زیادش سودازا است، بهترین کار آن است که از مصلح مزاجی ماست مثل پونه، نعناع، آویشن، زیره و یا حتی از مصلح تخصصی آن یعنی زنیان استفاده کنند و همچنین روزانه نیم ساعت نرمش و ورزش کنند. با رعایت این موارد به زودی طبع آنان اصلاح خواهد شد.
افراد بلغمی مزاج باید از خوردن لبنیات خصوصاً ماست، دوغ، ترشی جات و غذاهای سردی بخش بدون استفاده از مصلح آن ها خودداری کنند و بیشتر از خوراکی های گرمی بخش مانند ارده، عسل، شیره ی انگور و خرما استفاده کنند.

اصلاح افراد صفراوی مزاج
در مجموع این افراد باید از خوراکی های سرد و خنک استفاده کنند. عرق کاسنی و عرق شاه تره بهترین نوشیدنی برای این گونه افراد است؛ آنها برای شستشوی سر و بدن خود باید از سِدر استفاده کنند. بهترین روش برای اصلاح افراد صفراوی این است که از خوردن خوراکی های گرم بدون مصلح پرهیز کنند تا بتوانند سلامتی خود را حفظ کنند.
خوراکی هایی که موجب اصلاح مزاج در افراد صفراوی می شود، عبارتند از: لیموترش، زرشک، نارنج، گریپ فروت با عسل، تَرنجبین، کاهو، کیوی، آلو بخارا، آلوچه، اسفناج، تمرهندی، لیموشیرین، پرتقال، نان جو و آش جو.

اصلاح افراد دموی مزاج
افراد دموی مزاج بهتر است برای اصلاح مزاج شان از خوراکی هایی مانند میوه جات و سبزی جات تازه، مسهل های گیاهی ( مانند خاکشیر، اِسفرزه، بارهنگ، بالنگ و تخم ریحان )، سوپ یا آش جو، آش انار، آب زرشک، خیار، مرکبات، ماست، نان جو، برگه ی زرد آلوی خیس شده هلو، انجیر و آلو بخارا استفاده کنند. همچنین نوشیدن روزانه 6 لیوان آب خنک ( نیم ساعت قبل از غذا و دو ساعت و نیم بعد از غذا )، کم کردن حجم غذا و استفاده از غذاهای سبک نیز یکی از بهترین راه های اصلاح مزاج در این افراد است.

نکته:
افراد دموی اگر همراه خوراکی های گرم از خوراکی های سرد استفاده نکنند، دچار جوش، خارش بدن و… می شوند.

اصلاح افراد سوداوی مزاج
افراد سوداوی مزاج باید از خوردن غذاهای چرب، شور، مانده و بیات به خصوص گوشت، ماهی دودی، شیرینی جات مصنوعی، ادویه جات، عدس، آلو، اسفناج، کدو تنبل و هویج فرنگی پخته، چای و نیز خوردن قرص جلوگیری از بارداری، خودداری نموده و در عوض بیشتر از مسُهل های گیاهی، نان سنگک، سالاد فصل همراه مقداری جوانه ی گندم قبل از غذا، روغن زیتون و آش جو استفاده کنند و در بین غذاها از نوشیدن مایعات به خصوص آب یخ و نوشابه های گازدار و دوغ خودداری کنند. این افراد باید از مصرف کشک و ماست نیز پرهیز کنند.
مصرف پنیر همراه با چای شیرین در وعده ی صبحانه برای افراد سوداوی مزاج بسیار زیان آور است، زیرا رسوبات خود را در این نوع افراد افزایش می دهد.
اگر چنین افرادی به فکر اصلاح طبع خود نباشند شدیداً دچار افسردگی روحی خواهند شد و روز به روز از نظر جسمی لاغرتر می شوند.
در مجموع افراد سوداوی باید از غذاهای گرم و مرطوب استفاده نمایند.
غذاهایی مثل برنج که مزاج سرد و خشک دارد برای افراد سوداوی مضر می باشد چون موجب ایجاد یبوست در آنها می شود.

مزاج خوراکی ها همراه با مصلح آن ها
در اینجا چند نمونه از خوراکی ها را به همراه مصلح آنها بیان می کنیم:

ادویه ها و چای های گیاهی

گوشت ها

حبوبات و غلات

میوه ها

سبزیجات

لبنیات

آجیل ها

روغن های گیاهی

چای های گیاهی و خواص آنها

طبع مواد غذایی
یکی از مهمترین مسائل روزمره ی زندگی انسان، استفاده از انواع غذاها برای رفع گرسنگی، پیشگیری از بیماری ها و ادامه ی زندگی است که باید به شیوه ی متعادل و مناسب تهیه شود. مثلاً بادمجان سرخ شده با روغن، به تنهایی خلط سودا را در بدن افزایش می دهد و در نتیجه ی زیاد شدن این خلط در بدن موجب بیماری های پوستی و ناراحتی های اعصاب و روان می شود. همچنین استفاده از کشک به تنهایی موجب بی خوابی در بعضی از افراد می شود؛ بنابراین با مخلوط کردن این دو به صورت کشک و بادمجان می توانیم غذایی با مزاج معتدل تهیه کنیم که سالم و مناسب طبع مان باشد و ایجاد ناراحتی نکند.

چگونه مزاج غذاها را تشخیص دهیم؟
اگر مزاج بیشتر مواد تشکیل دهنده ی غذا گرمی بخش بود، مزاج غذا را گرم می نامیم و اگر مزاج بیشتر مواد تشکیل دهنده ی آن سرد بود، مزاج غذا را سرد می نامیم. مثلاً برای پخت فسنجان از گردو، نمک و رب استفاده می کنیم. چون بیشترین مواد آن گردو است و گردو مزاجی گرم دارد، نمک نیز میزان گرمی آن را بیشتر می کند. از طرفی اگر ادویه که طبعی گرم دارد به آن اضافه کنیم مزاج فسنجان گرم تر می شود ولی رب انار یا گوجه فرنگی که طبع سردی دارند تأثیری در سرد نمودن مزاج فسنجان ندارند، چون بیشتر مواد استفاده شده در فسنجان گرم هستند امّا برای تهیه ی بورانی اسفناج، از ماست و اسفناج استفاده می کنیم که هر دو طبع سرد دارند ( هر چقدر ماست ترش باشد سردتر است و هر چقدر پر چرب تر باشد سردی کمتری دارد ) بنابراین چون بورانی بیشتر با مواد سرد تهیه می شود؛ یک غذای سرد است.
مزاج برخی از غذاها همراه با مصلح آنها

چگونه غذایی با مزاج معتدل تهیه کنیم؟
اگر ما مزاج مواد غذایی را بدانیم، می توانیم غذاهایی با مزاج معتدل تهیه کنیم. مثلاً وقتی که می خواهیم سوپ تهیه کنیم، اگر از جو که دارای مزاج سرد است استفاده می کنیم، می توانیم با اضافه کردن گندم که مزاج گرم دارد، طبع این غذا را معتدل کنیم یا این که به جای استفاده از روغن نباتی در این غذا، از روغن حیوانی یا روغن زیتون که دارای طبع گرم است استفاده کنیم تا غذایی با طبع معتدل تهیه نماییم.
سبزی هایی که برای سوپ استفاده می کنیم نیز می توانند مزاج آن را متعادل کنند؛ برای نمونه سبزی های تند و تلخ مانند نعناع، پونه، مرزه، جعفری، پیاز قرمز و تره سبزی های گرم هستند که می توان در تهیه ی غذاهایی که دارای مزاج سرد هستند برای متعادل نمودن آن ها استفاده نمود. ادویه جاتی مثل فلفل سیاه، زردچوبه، زیره، نمک، دارچین نیز دارای طبع گرم هستند و شما می توانید با استفاده از این ادویه های گرم، غذایتان را خوشمزه تر نموده و از سردی غذا کم کرده و به این ترتیب غذایی با مزاج معتدل تهیه نمایید.

خوراکی های مفید و مضر برای انواع مزاج ها
هر فردی باید خوراکی های متناسب با مزاج خودش میل کند. برای مثال افراد صفراوی مزاج، باید خوراکی های مرطوب و خنک و افراد سودایی مزاج، خوراکی های گرم و مرطوب میل کنند؛ در این قسمت به خوراکی های مفید و مضر برای انواع مزاج ها اشاره می کنیم:

خوراکی های مفید برای افراد دموی مزاج
نوشیدن روزی شش لیوان آب خنک نیم ساعت قبل و دو ساعت و نیم بعد از غذا، زرشک، کاهو، خیار، انار ترش، سبزیجات، سوپ، جو، لیمو ترش تازه، خوردن سالاد قبل از غذا، روغن زیتون، حبوبات و غلات جوانه زده، عسل به مقدار کم، شاه توت، کدو خورشتی، نعناع، شاهی، پیازچه، انگور، انبه، خرما، موز، سیب، گلابی، زیتون، آب زرشک و خوردن غذاهای سبک مانند سبزیجات بخار پز برای افراد دموی مزاج مفید هستند.

خوراکی های مضر برای افراد دموی مزاج
خوردن غذاهای چرب و سرخ شده، شیرینی جات، ادویه جات تند، غذاهای شور، مصرف گوشت زیاد، کره و خامه، نخود، کنجد، سیاه دانه، غذاهای نشاسته ای، نان، آب یخ، دوغ، نوشابه، تخم مرغ، نوشیدن مایعات همراه با غذا یا بلافاصله بعد از غذا، توت خشک، کشمش، سس، رب، ترشی جات، سرکه، سیر، چای، قهوه، نسکافه، ماست، بادمجان وغذاهای ساندویچی.

خوراکی های مفید برای افراد صفراوی مزاج
انواع مرکبات ( پرتقال ، لیمو شیرین، نارنگی و… )، انار، شاه توت، خیار، سیب، گلابی، آلبالو، گیلاس، آلو، گوجه سبز، زرشک، هندوانه، گرمک، کدو خورشتی، هویج، روغن زیتون، سوپ جو، سبزیجات مانند اسفناج و گشنیز، لیمو ترش تازه، انبه، به، نارگیل، زیتون، شاه دانه، شنبلیله، فندق، پسته، جو، نخود، لپه، گوشت گنجشک، خاکشیر، اسفرزه، تخم ریحان، تخم مَرو، بارهنگ، ترشی جات طبیعی، مغز فلوس، ترنجبین، عسل به مقدار کم و همراه با لیمو ترش تازه، انگور، کاهو، تخم خیار، تخم کدو خام، تخم هندوانه، گوشت شتر، مرغابی، پیاز، کرفس، ترب، پونه، مرزه، کنگر، نعناع، شوید، شنبلیله، ریحان، روغن گردو، روغن تخم کتان، روغن شاه دانه، روغن مرزنجوش، روغن سوسن، پیاز، زعفران، زیره، زنیان، سیاه دانه، سیب زمینی بخار پز، دارچین، قارچ، بامیه، برگه ی هلو، برگه ی زردآلو، مغز بادام خام تازه، برنج سفید با روغن زیتون، کدو حلوایی، نخود فرنگی، عدس، ماش و لیمو عمانی برای افراد صفراوی مزاج بسیار مفید است.

خوراکی های مضر برای افراد صفراوی مزاج
چای، قهوه، نسکافه، لبنیات، تخم مرغ، غذاهای فریز شده و سرخ شده، سس و رب، غذاهای چرب، ماکارونی، آش رشته، سیر، خوراکی های گرم، نوشابه، ادویه جات تند، آب یخ، نوشیدن مایعات همراه با غذا یا بلافاصله بعد از آن، شیرینی جات قنادی و مصنوعی، آجیل شور، گوشت قرمز، موز، غذاهای ساندویچی، خربزه و طالبی.

خوراکی های مفید برای افراد بلغمی مزاج
گوشت شتر، گوسفند، کبوتر، سار، گنجشک، بوقلمون کباب شده، هل، دارچین، زنجبیل، زعفران، جوز هندی، انواع فلفل، دانه ی خردل، سیر و موسیر، ریشه ی چغندر، شلغم، هویج، کلم قمری، ترب سیاه و سفید، انواع کلم، کرفس، نعناع، ریحان، جعفری، مرزه، ترخون، تره و شوید، نخود، گندم، لوبیا چیتی، لپه، زیره ی سیاه، زیره ی سبز، تخم ریحان، قدومه ی شیرازی، خاکشیر، بارهنگ، بادام، گردو، قندق، پسته، کنجد، ارده، عسل و شیره ی خرما.

خوراکی های مضر برای افراد بلغمی مزاج
خوردن مواد لبنی مانند شیر، ماست، دوغ، کره، پنیر، سرشیر، خامه و کشک، بدون استفاده از مصلح برای افراد بلغمی مزاج مضر است.
مصرف خوراکی هایی مثل: ترشی جات، کاهو، گشنیز، شاتره، خُرفه، کاسنی، اسفناج، خیار، گوجه فرنگی، گوجه سبز، آلو، توت فرنگی، زرشک، هندوانه، کدو، ترشک، زالزالک، لیموترش، گریپ فروت، جو، لوبیا سفید، لوبیا چشم بلبلی، عدس، ماش، اسفرزه، تخم خیار، تخم کدو، بذر کتان، شیر گاو ( هر قدر شیر پر چرب تر باشد گرم تر است )، پنیر تازه، گوشت ماهی، گوشت اردک، غاز، گوشت و تخم مرغ ماشینی، گوشت و تخم پرندگان آبی، سرکه، انواع شور، برنج سفید، عدس، سیب زمینی، آب یخ، انواع نوشابه های گازدار، سوپ جو، آش جو، نارنگی، کیوی، گرمک، خیار پوست کنده، قارچ، ماش، جو، سس، رب گوجه فرنگی، کدو خورشتی، آش رشته، ماکارونی، پفک، شکلات، آدامس، بیسکویت، چیپس و… بدون استفاده از مصلح آن ها برای افراد بلغمی مضر می باشد.

خوراکی های مفید برای افراد سوداوی مزاج
توت سفید، کشمش، انجیر، خرما، هل، دارچین، زنجبیل، زعفران، گوشت شتر، گوشت کبوتر، گوشت گنجشک و سار، زیره، گل گاو زبان و استفاده از ملین ها مثل قدومه ی شیرازی و… .

خوراکی های مضر برای افراد سوداوی مزاج
گشنیز، کلم، تره، باقلا، عدس، تمشک، غوره ی خشک، خرمالوی کال، پوست هندوانه، هندوانه ی کال، گوشت گاو گوساله ی فریز شده، گوشت ماهی سرخ شده، غذای مانده، گوشت قورمه، گوشت نیم پز و فریز شده، سوسیس، کالباس، انواع کنسرو، بادمجان، آش دوغ، آش سماق، ماست ترش، کشک، کاسنی، ترشک، انار ترش، زیتون، سماق، عدس، شاه دانه، جوی سیاه، چای، نسکافه، قهوه، قره قورت، رب انار، رب گوجه فرنگی، نوشابه های گازدار، آب جو، سرکه، آبغوره، روغن بنفشه، روغن بید، روغن نیلوفر، ماهی دودی، ماهی شور، خیار شور، نمک زیاد، پنیر شور، گوشت حیوانات پیر، همچنین پنیر، چای شیرین، شیرینی جات، تخم مرغ، ترشی جات، سرکه و… .

خوراکی های معتدل
خوراکی های معتدل، خوراکی هایی هستند که مقدار گرمی آن ها به حدی نیست که موجب افزایش بلغم شود و برای همه ی انواع مزاج ها مناسب می باشند.
نمونه ای از خوراکی های معتدل عبارتند از: روغن حیوانی، روغن زیتون، روغن کنجد، کره ی حیوانی، روغن هسته ی انگور، خرما، کشمش، بادام شیرین، روغن بنفشه، شفتالو، زردآلوی شیرین، کاسنی، خرفه، بید، توت، نان سبوس دار ( سنگک و نان جو )، عسل و نبات به جای شکر، سبزی، سیر، پیاز خام، زیتون، کرفس، آب گوشت، خاکشیر، خوردن شیر سرد یا آلوی خیس کرده قبل از خواب، سماق همراه تمام غذاها، نان همراه با پنیر و گردو، انار یا رب انار همراه غذا، عناب، آب زرشک روزی یک تا دو لیوان، کاهو، سنکنجبین، شیره ی انگور، سیاه دانه، سرکه، آبلیمو و یا آبغوره همراه غذا، لبنیات محلی تازه، گل بنفشه و پودر سنجد.

خوراکی های ناسازگار با یکدیگر
ماست و ترب، انار و حلیم، ماست و ترشی، ماست و ماهی، سرکه و حلیم، خربزه و عسل، خربزه و مویز، کله پاچه و انگور، خربزه و انبه، خربزه و انگور، پنیر و بادام، ماهی تازه و شیر، خوردن غذاهایی که دارای طبیعت سرد هستند با یکدیگر، خوردن غذاهایی که دارای طبیعت گرم هستند با یکدیگر، خوردن سرکه بعد از برنج، نوشیدن آب بعد از خوردن غذاهای ترش، خوردن ترشی بعد از شیرینی، خوردن خربزه و هندوانه بعد از خوردن آبگوشت و… .

تغذیه با توجه به طبع در دوران پیری
در دوران پیری به علت سردی طبع، امکان بروز یبوست، ضعف قوای جسمانی و سیستم ایمنی بدن، افزایش خلط بلغم و سودا، سنگ کلیه و مثانه، آسم و ناتوانی در اندام ها وجود دارد که برای کاهش این مشکلات روغن مالی بدن با روغن های گرم مثل روغن بادام یا کنجد، بسیار مفید است.
همچنین افراد پیر باید از خوردن خوراکی های بلغم زا و سودازا مثل بادمجان سرخ کرده، هندوانه، خیار، جگر سفید، ماهی ساردین و قهوه بدون استفاده از مصلح آن ها خودداری کنند.
خوردن میوه هایی مثل انجیر و آلو در فصل تابستان و انجیر خشک پخته شده در آب و شیره برای افراد پیر در فصل زمستان مفید است.

ورزش مناسب هر مزاج
هر فرد بسته به نوع مزاج و محیط جغرافیایی که در آن زندگی می کند، توانایی های خاصی در انجام یک رشته ی ورزشی دارد.
افراد سوداوی یا صفراوی مزاج برای رشته هایی مثل دو، ژیمناستیک، بسکتبال، ایروبیک، ووشو، تکواندو و در مجموع ورزش های سرعتی مناسب می باشند.
افراد دموی برای ورزش هایی مانند وزنه برداری، جودو، کُشتی و ورزش های سنگین مناسب می باشند.
افراد بلغمی مزاج بیشتر می توانند به ورزش های آبی مانند شنا بپردازند. این افراد استثناثاً اگر تمرینات و تغذیه ی درستی داشته باشند می توانند در بعضی ورزش های قدرتی مانند وزنه برداری وکُشتی نیز فعالیت کنند.
منبع مقاله :
حبیب اللهی، احمد، حبیب اللهی، مسعود؛ (1393)، آشنایی با انواع طبع و مزاج به انضمام تغذیه گروه های خونی، قم: نشر ابتکار دانش، چاپ بیستم