یکی از اسرارآمیزترین مسائل تاریخ اسلام که پیوسته توجه بسیاری از دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان را به خود مشغول داشته است رمز موفقیت پیامبر اسلام (ص ) در تحول جامعه جاهلی به جامعه اسلامی در کوتاه ترین مدت است . این حرکت مانند صاعقه در مدتی نه چندان طولانی همه افق های دور را نیز درنوردید و تمدن ها و فرهنگ های کهن و ریشه دار آن سوی جزیره العرب را نیز از شعاع خود بهره مند ساخت و توانست در کمترین فرصت برای تقابل و رویارویی با آنها همت نماید بی آنکه از راهکارهای ناروای سیاست مداران و زورمندان سود جوید. شیوه او انقلاب و دگرگونی فرهنگی بود. « روشی که قرآن درباره آن می فرماید : ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم یعنی باتغییر و تبدیل در اراده انسان . این اراده زمانی دگرگون می شود که از اندیشه ای نو برخوردار شود . » 2 بنابر این تا زمانی که اندیشه و نگرش جامعه ای نسبت به آنچه در گذشته به آن پایبند بوده تغییر پیدا نکند در آن جامعه تغییری پدیدار نمی شود.
پایه دعوت رسول خدا(ص ) به دستور الهی استفاده از ابزار حکومت و اندرز درست به شیوه ای پسندیده بود. این همان روشی است که امیر مومنان علی (ع ) نیز در دوره حکومت خود از آن استفاده کرد. نهضت فراگیر رسول خدا(ص ) با آن اهداف بسیار بلند در زمانی محدود تحقق نایافتنی بود و به تداوم و پی گیری نیاز داشت و حضرت بر این حقیقت آگاه بود و آن همه سفارش ها بر ادامه راه و زلال ساختن اندیشه جامعه و تمسک به قرآن و سنت برای حفظ همان نهضت انجام می گرفت 3.
امیر مومنان علی (ع ) زمانی که به حکومت رسید در پی انقلابی دیگر با همان مبانی و اصول و شیوه ای برآمد که پیامبر(ص ) در تحقق انقلاب فرهنگی اش از آن بهره جسته بود.
بدین منظور در همه زمینه ها بدون هیچ کم و کاستی بر مبنای طرح رسول خدا(ص ) گام پیش نهاد تا تمدن بنیان گذاشته آن حضرت در محدوده جزیره العرب را با گسترش دامنه حکومت اسلامی پس از فتوحات به سراسر جهان به مثابه تمدنی برتر بنمایاند و تمدن و فرهنگی ماندگار که دستخوش تغییر و تحولات سیاسی قرار نگیرد به یادگار گذارد.
آنچه برای آن حضرت در فرصت چند ساله خلافت مهم بود حضور عالمانه و جدی در صحنه فرهنگی بود. بدین سان کوفه انتخاب شد و حضرت کوشید تا اندکی از معارف و اسرار به یادگار مانده از پیامبر(ص ) را که تاکنون زمینه انتشار آن پدید نیامده بود برای افراد لایق بیان کند و چهره ای که در طول این مدت بر اثر سختگیری ها در پشت پرده ابهام مانده بود بنمایاند تابیدار دلان آن زمان و آیندگان تفاوت میان حق و باطل و حجت الهی و طاغوت را بدانند.
با آغاز خلافت امیر مومنان علی (ع ) فرصت برای فعالیت های فرهنگی فراهم شد. بدین سبب حضرت شمه ای از آن معارف الهی را که خداوند در وجود او به ودیعت نهاده بود بیان کرد و در جلسات عمومی و خصوصی 5 و نیز در گفت وگو با غیرمسلمانان حقایقی را آشکار ساخت .
گویند روزی مردی یهودی از اهالی یمن به خدمت آن حضرت رسید و گفت : ای امیرمومنان آفریدگارت را برای من چنان توصیف کن که گویی من او را می بینم و به او می نگرم .
حضرت پس از حمد و سپاس پروردگار در پاسخ وی سخنانی حکمت آمیز و عقلانی بیان فرمود.
تردید نیست که اگر آن مرد و دیگر حاضران به ژرفای گفتار حضرت پی نمی بردند چنین گفتاری از سوی حضرت بیان نمی شد6.
امام علی (ع ) از همان آغاز حکومت کوشید تا بسیاری از حقایق اسلام و معارف آن را که پس از پیامبر مخدوش شده بود برای نسل کنونی و آینده آشکار کند و ظلمی را که بر فرهنگ اسلامی رفته بود و از آن پوسته و ظاهری بیش نمانده بود با علوم و اسرار الهی که از پیامبر آموخته بود و با پیمانی که خدا برای اعلای کلمه الله از او گرفته بود تمام اهداف و ابعادش را بازگوید و ابعاد فراموش شده قرآن را به یاد آورد و سیمای تمام نمای اسلام را ارائه گند تا همه در تمام اعصار بدانند که هر کجا نامی از اسلام و پیامبر باقی است الگوی آن پاسخگوی تمام شئون فرهنگی اجتماعی سیاسی و غیر آن است .

عصر اندیشه های گوناگون
اکنون امام علی (ع ) زمامدار مردمی است که عده ای یکتاپرست و دیندار بعضی یهودی و عده ای پیرو عیسای مسیح (ع ) و شماری رهرو ادیان ایرانی رومی و بت پرستی اند. آیین و مسلک اینان هر کدام به میزان سابقه خود از واقعیت دور و دستخوش تحریف و تغییر شده است . نیز اسلامی که در این چند ساله سخن از آن رفته و برای گسترش آن اقدام های زیادی انجام گرفته است و به مثابه یک دین جهانی در سراسر جهان پیشروی می کند دیگر آن اسلامی که قرآن و پیامبر(ص ) در پی تبلیغ آن بودند نیست . پیامبر(ص ) همواره برای روزگار پس از خود مردم را به پیروی از خاندان معصومش سفارش می کرد.
در روزگاری که پیامبر اکرم (ص ) خود در میان مسلمانان بود آنان باور نمی کردند که روزی پیامبر(ص ) از میانشان می رود و در مسائل اجتماعی و دینی از هدایت های وی محروم شوند. به همین سبب در افعال آن حضرت چندان دقت نمی کردند و به همین علت پس از رحلت پیغمبر اکرم (ص ) درباره بسیاری از افعال او اختلاف کردند و با قطع شدن رابطه آنها با اهل بیت (ع ) در همه مسایل اصلی و فرعی دین فرو ماندند; در صورتی که هر روز دامنه حکومت اسلامی گسترده تر و فوج فوج به جمعیت مسلمانان افزوده می گردید و روابط اجتماعی پیچیده تر و نیازمندی ها زیادتر می شد. رسول خدا(ص ) خود فرموده بود : « زمانی بر امت من فرامی رسد که از قرآن فقط نامی و از اسلام فقط اسمی برجای می ماند و مسلمانان دورترین افراد از قرآن می گردند » 7.

شاخصه های فعالیت های فرهنگی امام (ع )
امام (ع ) در پی تحقق انقلاب فرهنگی اش لحظه ای درنگ روانداشت و در بازسازی و زدودن پیرایه ها از دین مقدس اسلام بااستفاده از سرچشمه معارف الهی و علوم نبوی دریغ ننمود و کوشید تا آیه اکمال 8 دین را عملی سازد . آن حضرت برای نیل به این هدف عالی در مدت کوتاه حکومت خود به چند طرح مهم پرداخت که ازجمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد :
.1 معرفی جایگاه اهل بیت (ع ) در حفظ اسلام ;
.2 بیان معارف دین احکام قرآن و سنت رسول خدا(ص );
.3 آشکار ساختن بدعت ها در حد توان و ظرفیت جامعه ;
.4 پرورش شاگردانی برجسته در رشته های مختلف و اعزام آنان به مناطق اسلامی ;
.5 تشویق به بیان و نگارش حدیث ;
.6 پاسخگویی به پرسش های اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان ;
.7 تفسیر قرآن تدوین علم نحو و تربیت مفسر .
در میان شاگردان آن حضرت این افراد از امتیاز برخوردار بودند : ابن عباس کمیل بن زیاد حارث اعور رشید هجری میثم تمار حجر بن عدی اصبغ بن نباته صعصعه بن صوحان نوف بکالی ضرار بن حمزه و زید بن وهب . برخی یاران تربیت شده امام (ع ) را نزدیک به شش هزار دانسته اند9. این شاگردان روشندل به این واقعیت پی برده بودند که دیگر شخصیتی با این عظمت نخواهند یافت و در زیر این گنبد مینا سخنی به استحکام سخن او نخواهند شنید. از این رو با تمام وجود به سخنانش گوش می سپردند و پیوسته همراهش بودند. برخی شنیده ها را می نوشتند و عده ای آنها را از برمی کردند. آنان از او فراوان می پرسیدند و جوابهایی قانع کننده می شنیدند.
امام علی (ع ) برای نیل به مقصود خود طرح هایی را دنبال کرد که برخی از آنها از این قرار است :
.1 پیشگیری از بدعت و تحریف
امام صادق (ع ) از رسول خدا(ص ) نقل می فرماید که : « هر آنچه در امت های گذشته واقع شد در این امت هم مانند آن نکته به نکته رخ خواهد داد…10. حتی اگر چوبی در سوراخ موری کرده اند آیندگان هم چنین خواهند کرد11.
این پدیده با رحلت پیامبر اسلام (ص ) همان گونه که ایشان پیش بینی کرده بود به حقیقت پیوست . طولی نکشید که خفقان همه مناطق اسلامی را فراگرفت و راویان اخبار به سبب نقل و نگارش احادیث نبوی مورد بازخواست قرار گرفتند . یاد کرد فضایل خاندان رسالت جرم شناخته شد و اهانت به مقام مقدس نبوی گویا در دستور کار قرار گرفت 12. این امر بدان منظور دنبال شد که منزلت آن حضرت (ص ) در نزد افراد خدشه دار گردد و سخنانش کم ارزش پنداشته شود و راه برای اظهار نسبت های ناروا به وی هموار گردد; تا جایی که اینک در اخبار بر جای مانده از آن دوران چنین آورده اند که آن حضرت فردی فراموش کار13 کم اطلاع نسبت به امور دنیا و اجتماع دور از مقام شامخ نبوی شخصی دارای قوه اجتهاد همتراز با دیگران 14 و … بوده است 15.
به تدریج راه تحریف قرآن و تغییر سنت گشوده شد و « توجیه و تفسیر به رای » رونق یافت و مردمان عادی از منزلت پیامبر برخوردار شدند16.
اینان در این توطئه از برخی علمای یهود و نصارا نیز کمک جستند . کسانی مانند عبید بن شریه جرهمی 17 تمیم اوس داری 18 و دیگران با فراهم شدن این زمینه به میدان آمدند و نقش تخریبی خود را به درستی ایفا کردند . در همین دوره با پوشش دین از سنت های دیرینه جاهلی دفاع شد و مقابله با سنت اوج گرفت . تبعیض های اقتصادی و قومی بار دیگر رخ نمایاند; تا آنجا که فریاد اعتراض عدالت خواهان و سنت گرایان در مقابل سنت ستیزان طنین انداز شد. در چنین وضعیتی امیر مومنان (ع ) پاسدار اسلام واقعی به خلافت می رسد تا در همه شئون اجتماعی سیاسی اقتصادی و از همه مهم تر امور فرهنگی و اعتقادی تحول ایجاد کند و اسلام را از آلایش های جاهلی پالایش کند و با حرکتی حکیمانه و کارشناسانه غبار را از چهره دین بزداید و انقلابی اصیل و فرهنگی را بنیان نهد.
برگرفته از : خاستگاه فرهنگی نهج البلاغه نوشته محمدحسن نارم

پی نوشتها:

1 ـ سوره رعد آیه .11
2 ـ سنت های تاریخ در قرآن ص .170
3 ـ معجم احادیث الامام المهدی ج 1 ص .44
.5 یعقوبی اصحابی را که از آن حضرت استفاده علمی شایان می نمودند این گونه معرفی می کند : « حارث اعور ابوالطفیل عامربن وائله حبه العرنی رشید الهجری حویزه بن مسمر اصبغ بن نباته میثم تمار حسن بن علی و حسین بن علی (ع ) (تاریخ ج 2 ص 214 ) البته شاگردان مکتب آن حضرت در این چند نفر خلاصه نمی شدند و کتاب الغدیر ج 9 ص 37 به بعد و موسوعه الامام علی (ع ) عده زیادی از آنها را نام برده اند .
.6 مستدرک نهج البلاغه . ص .12
.7 ثواب الاعمال ص 301 بحارالانوار ج 52 ص .190
.8 « الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی : امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را برایتان تمام گردانیدم . » مائده آیه .3
.9 رجال ابن داود حلی ص 3 ـ.7
.10 اکمال الدین ص 576 بحارالانوار ج 8 ص 3 ; مجمع البیان ج 10 ص 462 تفسیر برهان ج 4 ص 444 ; تفسیر صافی ج 2 ص 802 به نقل از نقش ائمه در احیا دین .
.11 مسند احمد ج 3 ص 84 و 94 ; صحیح مسلم شرح نووی ج 16 ص 219 ; صحیح بخاری ج 2 ص 171 ; کنزالعمال ج 11 ص 123 نقل از همان .
.12 صحیح مسلم کتاب 45 باب 25 حدیث 8 ص 24 ; و باب « من لعنه النبی او سبه و جعله الله زکاه و طهورا » مسند احمد ج 6 ص 52 107 225 758 ; کنزالعمال ج 2 ص 124 حدیث 3025 ; به نقل از همان .
.13 صحیح بخاری کتاب فضائل القرآن . باب 33 ج 6 ص 113 و کتاب الصلاه باب 88 ج 1 ص 66 و کتاب السهو باب 3 ج 1 ص 147 و کتاب الغسل باب 17 ج 1 ص 42 نقل از همان ; صحیح مسلم کتاب صلاه المسافرین باب الامر بتعهد القرآن ج 2 ص 190 ; مسند احمد ج 6 ص 62 و ج 2 ص 334 ; مجمع البیان ج 10 ص 475 ; تفسیر الکشاف ج 4 ص 590 ; تفسیرالمیزان ج 20 ص 390 ; تفسیر نورالثقلین ج 5 ص .555
.14 مقدمه مرآه العقول ; بدایه المجتهد ج 2 ص 141 ; زاد المعاد ج 2 ص 205 ; ابن المغنی قدامه ج 7 ص 525 ; المحلی ج 7 ص .107
.15 شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 1 ص 463 ; مروج الذهب ج 3 ص 454 ; الاخبار الموفقیات ص 576 ; صحیح بخاری ج 2 ص 225 ; صحیح مسلم کتاب صلاه العیدین باب الرخصه فی اللعب الذی لامعصیه له ج 3 ص 148 حدیث 19 ; صحیح بخاری کتاب النکاح باب قیام المراه علی الرجال فی العرس و خدمتهم بالنفس ج 7 ص 26 و باب النسوه اللاتی یهدین المراه الی زوجها ج 7 ص 22 ; سنن ابن ماجه کتاب النکاح باب الغنا و الدف ج 1 ص 613 ; مسند احمد ج 4 ص 78 و ج 3 ص 91 نقل از همان
.16 در این باره ر . ک : نقش ائمه در احیا دین ج 5 ص 100 و ج 6 سراسر کتاب .
.17 او از افراد داستان سرایی بود که معاویه آنها را به کار گرفت . (المفصل ج 1 ص .83 )
.18 وی مسیحی بود و در سال نهم هجری به ظاهر مسلمان شد (کنزالعمال ج 10 ص 281 ; الاصابه ج 1 ص .180 )
منبع:روزنامه جمهوری اسلامی