نگاهی به زیبایی کلام پیشوای فصاحت در نهج البلاغه
درباره ی چیستی زیبایی سخن ها بسیار رانده شده است. برخی زیبایی را تناسب و هم آهنگی اجزا با کل و هم آهنگی اجزا با یک دیگر و عده ای آن را به سودمندی یا توانایی یا لذت و یا عشق تعریف کرده اند. افلاطون در مجموعه ی آثار خود گفت وگوی سقراط با هیپیاس را بیان می کند و در این رساله به بررسی تعاریف گوناگون زیبایی می پردازد. آن گاه سقراط از هیپیاس سوفیست و حقوق دان معروف آن روزگار درباره ی چیستی زیبایی پرسش می کند و او تعاریف گوناگون مذکور در سطور بالا را بیان نموده و سقراط تک تک آن ها را نقد می کند. به هر حال تعریف این حقیقت بسیار دشوار است؛ اما بی شک زیبایی یک کیفیت نگارین نمادی است که از سه ویژگی برخوردار است و موجب انبساط روح و روان آدمی می گردد.
اولا ملازم با لذت است و اصولا انبساط روانی همان لذت است؛
ثانیا ملازم با مطلوبیت است یعنی چیز زیبا برای شخص مدرک مطلوبیت و ارزش می نماید؛
ثالثا شگفت انگیزی و تعجب آور بودن را به ارمغان می آورد.
امیر کلام و هنر درباره ی زیبایی نیز سخن فرموده است و در مقایسه انواع زیبایی ها زینت باطن را بر زینت ظاهر ترجیح می دهند. «زینت باطن ها زیباتر از زینت ظاهر است». (1) زینت به زیبایی و نیکویی صواب و حقیقت است نه به نیکویی لباس». (2)
امام علی (ع) بر این مبنا زیبایی مرد را حلم وقار حسن درونی زینت اخلاق و رفتار عبادت و خشوع صدق و راستی معرفی کرده است. زینت عبادت خشوع؛ زینت ریاست بخشش و بزرگواری؛ زینت علم حلم و بردباری و زینت حکومت عدالت است. (3) پس زیبایی در مکتب علوی به زینت های صوری و حسی محدود نمی گردد و زیبایی های معقول و فرا حسی را نیز در برمی گیرد.
گفتار و نوشتار و ادبیات زیبا جذاب و همراه با ضوابط فصاحت و بلاغت یکی دیگر از مصادیق زیبایی است که امیر بیان و پیشوای بلاغت سرچشمه ی آن است. سرآمد فصاحت در این باره می فرماید: «زیباترین و بهترین سخن آن است که نظام نیکو آن را آراسته باشد و خواص و عوام مردم آن را بفهمند.» (4)
گزیده گویی بهره مندی و عبرت آموزی از گذشتگان یادآوری مرگ و قیامت توجه به کارکردهای مثبت و منفی و جاذبه های لفظی و تعبیری از هنرهای کلامی است که مخاطبان را شیفته ی خود می سازد.
امیرمومنان در نهج البلاغه این تابلوی هنر و زیبایی از هنرهای کلامی فوق بهره جسته است. بخش پایانی نهج البلاغه به کلمات قصار اختصاص دارد که در بردارنده ی سخنان کوتاه جذاب پرمعنا و قابل فهم است.
ابن ابی الحدید شارح نهج البلاغه در وصف یکی از خطبه های نهج البلاغه (5) می نویسد: «سوگند به کسی که همه ی امت ها به او سوگند می خورند من این خطبه را در مدت پنجاه سال تاکنون بیش از هزاربار خوانده ام. هیچ بار در آن تامل نکردم مگر آن که در من خشیت و خوف و پندی ایجاد کرد و در دلم تاثیر نهاد و مرا به لرزه آورد. هیچ بار در آن تامل نکردم مگر آن که به یاد مردگان از خویشاوندان و نزدیکان و دوستانم افتادم و چنین تصور کردم که آن را که حضرت به توصیف حالش پرداخته خود من هستم. در این زمینه بسیاری از خطبا و فصحا داد سخن داده اند و من آن ها را مکرر خوانده ام ولی هیچ کدام تاثیر کلام امیرالمومنین را بر من نداشته است.» (6)
همام صحابی عابد امیرالمومنین آن گاه که از امام خواست که پارسایان را برای او توصیف کند که گویی آنان را با چشم می بیند امام (ع) فرمود: «ای همام پروای از خدا داشته باش و نیکوکاری کن که همانا خداوند با کسانی است که تقوا بورزند و اهل نیکوکاری باشند. همام به این مقدار از سخن قانع نشد و امام را سوگند داد که توصیف بیش تری بنماید. و امام اوصاف پارسایان را شرح داد تا وقتی که سخن امام (ع) بدین جا رسید که دوری اهل تقوا از سر کبر و خودبزرگ بینی و نزدیکی اش از روی مکر و خدیعت نیست در آن هنگام همام فریادی کشید که جانش در آن بود. امام فرمود: «به خدا سوگند که بر او از همین می ترسیدم. موعظه های بلیغ با اهلش چنین می کند.» (7)
ابن ابی الحدید در مقایسه خطبه ی ابن نباته ـ که از ادبای قرن چهارم بود و مردم را به جهاد برانگیخت ـ با خطبه ی 27 نهج البلاغه که متضمن دعوت مردم به جهاد است می گوید: «اگر بخواهیم از دایره ی انصاف دور نشویم باید نسبت آن دو را نسبت شمشیر چوبین با تیغ فولادین بدانیم؛ گرچه خطبه ی ابن نباته از صناعات بدیعی بهره مند است ولی کلام امیر مومنان (ع) در اوج آسمان است.» (8)
کلام علی (ع) علاوه بر بهره مندی از واژگان متناسب و بلیغ از آهنگ و موسیقی خاصی برخوردار است که در روح مخاطبان نفوذ می کند.
جرج جرداق در این زمینه می نگارد: «علی بن ابی طالب از ذوق سرشار هنر و بیان زیبای سخن آن چنان بهره ای دارد که او را در روزگاران از دیگران ممتاز ساخته است. شکل سخن با مفهوم آن به هم آمیخته است؛ بمانند گرمی با آتش و نور با خورشید و هوا با جو؛ و تو در برابر این سخن چنانی که گویی در برابر سیل خروشانی که می جوشد و دریایی که می توفد و تندبادی که می وزد و چون از روشنی هستی و زیبایی آفرینش سخن می گوید چنان است که گویی بر صفحه ی جانت با قلم هایی از اختران آسمان می نگارد. گفتارش چون شراره ی برق و خنده ی آسمان در شب های تاریک زمستان است.» (9)
امام علی (ع) در کلام خود از صناعات ادبی زیبایی ها و شگفتی طبیعت بهره می گرفت. (10) با استفاده از تمثیل موضوعات و مباحث عقلی را تفهیم می کرد و با تشبیه معقول به محسوس مردم عوام را نیز به حقیقت نزدیک می ساخت. (11) شعر ابزار دیگری است که امام (ع) در توصیف حقایق از آن استفاده می کرد. امام در پاسخ به این پرسش که سرآمد همه ی شاعران کیست فرمود: «هر چند شاعران همه در یک وادی راه نپیموده اند که بتوان پیش تاز راه را شناخت لیکن اگر از تعیین شاعرترین شاعران چاره ای نباشد سرآمد آنان آن پادشاه گم راه (یعنی امرالقیس) است.» (12)
شعر مطلوب علی (ع) سروده ای است که از نظر محتوا و نظر و فکر ارزش مند و صحیح و حق باشد و عقیده ی مردم را به انحراف نکشاند.
زیبایی عبارات نهج البلاغه از جهت ترکیب لفظی و سبک ادبی برجستگی هائی دارد:
1 ـ در انواع کلمات مفرد جمع مذکر مونث حقیقت و مجاز سرمایه ای غنی برای فرهنگ الفاظ عربی است.
2 ـ مجازها و کنایه ها در قالب جالب و نوی آمده است.
3 ـ ایجاز و اطناب (کوتاه گویی و به درازا سخن گفتن) در جای مناسب خود به کار رفته و ما این مطلب را در خطبه ها و نامه های طولانی و گاه متوسط و یا کوتاه آن حضرت به روشنی مشاهده می کنیم.
4 ـ محسنات و نوآوری های لفظی از «جناس» تا «ترصیع» و «قلب» و «عکس» (13) در موارد مناسب به کار گرفته شده است.
5 ـ آهنگ طبیعی و عبارات جذاب که اهل فن به خوبی آن را درک می کنند و مردم از شنیدن آن به هیجان می آیند….
6 ـ امام یحیی یمنی نویسنده کتاب «الطراز» می نویسد:
از معانی گوارا و شیوای سخن او (علی ـ علیه السلام ـ) هر خطیبی سیراب شده و هر گوینده ای لباس سخنوری پوشیده است؛ زیرا علی علیه السلام ـ جایگاه و زادگاه بلاغت و ابر پربار فصاحت است چنانکه خود فرمود: «ما فرمانروایان کشور سخنیم سخنوری در وجود ما ریشه کرده و شاخه های آن بر ما سایه گسترده است.» (14).
7 ـ استاد دکتر سید جعفر شهیدی استاد دانشگاه و مترجم موفق نهج البلاغه در مقدمه ترجمه خویش می نویسند:
از سال ها پیش چون فرصتی دست می داد برخی از ترجمه های فارسی نهج البلاغه را با متن مقابله می کردم. ضمن این بررسی دیدم مترجمان ـ که خدمتشان در پیشگاه مولای متقیان ـ علیه السلام ـ پذیرفته باد ـ هر چند در کار خود موفق بوده اند کم و بیش در این ترجمه ها یک نکته را چنانکه باید رعایت نکردند و آن این است که سخنان مولا چنانکه می بینیم در عین علو معنی به زیورهای لفظی نیز آراسته است: استعاره تشبیه جناس موازنه سجع و مراعات النظیر. مخصوصا صنعت سجع که در سرتاسر کتاب دیده می شود و امیر مومنان ـ علیه السلام ـ به سجع گویی شناخته بوده است.
هنگامی که زینب کبری (س) در پاسخ پسر زیاد گفت: مهتر ما را کشتی از خویشانم کسی را نهشتی نهال ما را شکستی ریشه ما را از هم گسستی اگر درمان تو این است آری چنین است (15)
پسر زیاد گفت: سخن به سجع می گوید: پدرش نیز سخنان مسجع می گفت.
بدین رو کوشیدم تا در حد توانایی خویش ضمن برگردان عبارت عربی به فارسی ـ چندان که ممکن است ـ صنعت های لفظی را نیز رعایت کنم. (16)
ده ها نمونه از سخنان صاحب نظران دیگر هست که در مورد ابعاد فصاحت و بلاغت و محسنات لفظی و معنوی نهج البلاغه ابراز داشته اند که از یادآوری آن صرف نظر می کنیم.

پی نوشتها:

(1) غررالحکم و نیز نهج البلاغه حکمت.65
(2) همان.
(3) همان.
(4) غررالحکم.
(5) نهج البلاغه تحقیق صبحی صالح خطبه ی 221 و شرح ابن ابی الحدید خطبه ی.216
(6) شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 11 ص.153
(7) نهج البلاغه خطبه ی.193
(8) شرح ابن ابی الحدید ص 84 ـ.82
(9) جرج جرداق روائع نهج البلاغه (شگفتی های نهج البلاغه) ترجمه فخرالدین حجازی صص 170 به بعد.
(10) نهج البلاغه خطبه ی 90 234 164 165.155
(11) همان خطبه ی 119 100.187
(12) نهج البلاغه تحقیق صبحی صالح حکمت.455
(13) جناس در اصطلاح فن بدیع: آوردن دو کلمه است که از نظر لفظی شبیه هم هستند ولی در معنا متفاوتند: دو جمله یا دو مصراع است که با اینکه در برابر هم هستند وزن و سجع کلماتش مطابق هم باشد. مانند:
هوا شد تیره و گریان بسان دیده وامق زمین شد تازه و خندان بسان چهره عذرا قلب و عکس: مقدم و موخر نمودن لفظ است. خداوند زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می آورد.
(14) محمد امین النواوی پیشین ص 99 ـ 104 و انا لامرا الکلام و فینا تنشبت عروقه و علینا تهدلت غصونه. نهج البلاغه خ.233
(15) لقد قتلت کهلی و ابرت اهلی و اجتثثت اصلی فان یشفک هذا فقد اشفیت.
(16) نهج البلاغه ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی «مقدمه». به نظر نگارنده آنچه جناب دکتر شهیدی در ترجمه نهج البلاغه خویش به آن عنایت فرموده اند و ترجمه خود را با زیبایی سجع و محسنات لفظی آراسته اند تلاشی بسیار ارزشمند و در خور توجه است؛ که بدون رعایت آن نمی توان ترجمه را بازگردان نهج البلاغه نامید و این کاری است که هم در ترجمه روایات و هم در ترجمه زیارات و ادعیه و هم در ترجمه قرآن کریم که از وزن و سجع ویژه ای برخوردار است لازم است مورد توجه قرار گیرد.
نگارنده نیز در ترجمه برخی از ادعیه ـ که تحت عنوان «در معبد عشق» به چاپ رسیده ـ و نیز در ترجمه دو جز آخر قرآن کریم ـ که با عنوان «آوای قرآن» منتشر شده ـ رعایت وزن و سجع و محسنات لفظی و معنوی را ـ در حد امکان ـ مورد توجه قرار داده است.
منبع: روزنامه جمهوری اسلامی