نویسند گان :علی نقی امیری*
محمد همتی **
مهدی مبینی ***

نظام های اخلاقی عمده

اخلاق حرفه ای در تفکر سنتی، کم و بیش بر نظام ارسطویی استوار بوده است؛ اما امروزه نظام های دیگری نیز کانون توجه است. در حال حاضر، بیشتر از پنج نظام عمده اخلاقی در بیان اخلاق حرفه ای استفاده می شود. ملاک مقبولیت این پنج نظام در میان ده ها نظریه و نظام اخلاقی، توانایی آنها در بیان سیستماتیک فضایل و رذائل اخلاقی، ارائه نظام سازگار، فراگیر و کاراست. این پنج نظام اخلاقی (نظریه های عمده) عبارتند از: فایده گرایی، وظیفه گرایی، عدالت فراگیر، آزادی فردی و زیبا و خیر مطلق. چهار نظریه نخست در واقع اصول راهبردی اخلاق را ملاک نهایی می انگارند، اما در نظریه چهارم، خداوند متعال، برترین زیبایی و مشخص کننده ملاک نهایی اخلاق است. در این نظام اخلاقی که روشنی بخش دیگر نظام های اخلاقی است، تقرب به خدا و کسب رضایت و آرمان اخلاق است و دستیابی به عدالت فراگیر اجتماعی، آزادی، حرمت انسان و بیشترین سود برای بیشترین کسان نیز از اهداف زندگی اجتماعی در چهار ساحت فردی، شغلی، سازمان و جامعه است.(1) گفتنی است، همه تحقیقات در چارچوب نظام اخلاقی اسلام، بر اساس نظریه زیبا و خیر مطلق انجام می شود.

مبانی نظری اخلاق حرفه ای در اسلام

الگوهای رفتاری در سطح نهادها و سازمان های اجتماعی، وحدت بخش جامعه دینی است. تعریف کلی الگوهای اخلاقی و رفتار ارتباطی، مسئولیت پذیری در برابر حقوق افراد است. جامعه دینی از حیث تعامل سازمان ها و نهادهای اجتماعی در آن و نیز از نظر رفتار ارتباطی افراد، متضمن مسائل فراوانی است. این مسائل از تعیّن دینی چنین جوامعی سر برمی آورند و با تعیین دینی نیز باید پاسخ یابند. اخلاق، سامان دهنده رفتار ارتباطی در مقیاس فرد، سازمان، جامعه و روابط جهانی است. رفتار ارتباطی درون شخصی و برون شخصی فرد در زندگی شخصی و زندگی شغلی، از طریق اخلاق سامان و انسجام می یابد. همچنین رفتار ارتباطی سازمان با محیط و نیز تعامل نهادهای اجتماعی با یکدیگر، در دو سطح ملی و
جهانی، بر مبنای اخلاق قوام می یابد.(2) برای تعیین مؤلفه های کاربردی اخلاق حرفه ای اسلامی)، می توان از اصول راهبردی اخلاق حرفه ای در اسلام استفاده کرد؛ اصول راهبردی اصلی (در اسلام) عبارت اند از: احترام اصیل و نامشروط به انسان ها، رعایت آزادی انسان ها، برقراری عدالت در مورد انسان ها، امانت ورزی در رفتار و بینش شخصی.(3)
اخلاق حرفه ای در نظام اداری جمهوری اسلامی باید هویت اسلامی داشته باشد و مبتنی بر اخلاق اسلامی شکل بگیرد. برای داشتن هویت اسلامی اخلاق حرفه ای در کشورمان، به چهار دلیل می توان اشاره کرد: الف) از لحاظ فرهنگی به دلیل وابستگی توده مردم کشورمان به نظام عقیدتی اسلام؛(4) از لحاظ دینی به دلیل جداناپذیری اخلاق از دین در متن دین اسلام،(5) ج) نیاز به پویایی درون فرهنگ اسلامی با توجه به مواجهه آن با چالش جهانی شدن؛(6) د) از لحاظ نظام حکومتی، الزام به حکومت دین مدار در نظام حکومت دینی و از لحاظ قانونی، به تأکید قانون اساسی – در اصل هشتم- بر تصویب قوانین اسلامی در کشور.(7) نظام اخلاق اسلامی به گونه ای است که با اخلاق حرفه ای در هم آمیخته و تفکیک ناپذیر است؛ زیرا در این نظام ملاک نهایی و نهایت سعادت بشری، الله است و انسان در مقام خلیفه و جانشین الهی در زمین، محور توجهات اخلاقی است؛ بدین معنا که خشنودی انسان و خدمت به او موجب رضایت و تقرب به خداوند می شود؛ از این رو، نظام اخلاق اسلامی با توجه به ملاک نهایی، در صدد است با ارائه دستورالعمل ها و آیین نامه های اخلاقی در سطح حرفه و زندگی اجتماعی و همچنین با در نظر گرفتن پیشرفت های مادی در جهت بهبود زندگی انسان ها، زمینه سعادت و کمال حقیقی بشر را فراهم آورد.(8)
درباره مورد اخیر باید گفت در اخلاق حرفه ای اسلامی، ملاک نهایی اخلاق همانا خواست خداوند – خیر مطلق- است. مهم ترین اصول راهبردی که می توانند منشأ شکل گیری مؤلفه های کاربردی اخلاق حرفه ای (اسلامی) شوند، عبارت اند از: الف) کرامت انسانی؛ ب) آزادی فردی؛ ج) عدالت اجتماعی در مفهوم عام قرار دادن هر امری در جایگاه شایسته آن؛ د) امانت ورزی در دو سطح امانت داری و بینش امانت نگری(9) در این بین، اصل چهارم مهم ترین اصل (اصل الاصول) است.(10)
مفهوم امانت داری در کسب و کار، قابل تجزیه به سه پرسش است: 1. چه چیزی در کسب و کار مورد امانت قرار می گیرد؟ 2. مراد از امانت داری در قبال آن امور چیست؟ 3. صاحبان امانت کیستند؟ البته امانت داری در حرفه نمی تواند به معنای عدم تصرف باشد؛ زیرا تصرف و به کارگیری مقوم کسب و کار است؛ بلکه تصرف در حرفه دو گونه است: امانت دارانه و غیرامانتدارانه. در این زمینه تصرف امانت دارانه استفاده بهینه و شایسته است.(11) ضامن امانت داری در نگرش اسلامی این بینش است که عالم همه محضر خداست. با این نگاه، فرد با بصیرت ایمانی به امانت نگری در جهان هستی می رسد و همه چیز از جمله خود را امانت خداوند می داند. پس در مواجهه با همه چیز و در استفاده از همه امور، راه امانت داری را می پیماید و چنین حزم و احتیاطی تقوا است. اصول منشور اخلاقی در اسلام، در همه حرفه ها مشترک است؛ ولی تفاوت حرفه ها در فروع است. بدین ترتیب، اصولی را که از منابع اسلامی به دست می آید، می توان در تمامی حرفه ها جاری ساخت. پس باید اخلاق اداری و سازمانی جزو برنامه های آموزش در سازمان قرار گیرد.(12)

عوامل پایه ای اخلاق حرفه ای

یکی از صاحب نظران این نظریه به نام زیونتس در مقاله ای عواملی را به منزله عوامل پایه ای برای اخلاق حرفه ای بر می شمارد که عبارتند از:

الف: استقلال حرفه ای اخلاق علمی

این عامل مانند اخلاق در هر نظام حرفه ای دیگر باید منعکس کننده هنجارهای درونی حرفه و احساس تعهد اخلاقی از سوی خود حرفه ای ها و نهادهای تخصصی آنها باشد، نه آنکه در قالب بایدها و نبایدهای اخلاقی به آنها تحمیل و قبولانده یا گوشزد شود. برای مثال، یک مدیر باید در حرفه خود مسائلی مانند صداقت، دقت، قابل اعتماد بودن، گشوده بودن به فضای انتقاد و ارزیابی، پرهیز از جزمیت، احترام به زیردستان و اطرافیان، توجه به حریم خصوصی و مسئله حفظ اسرار افراد را سرلوحه خویش قرار دهد.

ب) خودفهمی حرفه ای

پایه و اساس اخلاق، خودفهمی حرفه ای است. افراد تنها با فهمی از کار و فعالیت حرفه ای خود، فلسفه آن و نسبتش با زندگی مردم است که به درک اخلاقی از آن نائل می آیند و در
نتیجه، در مناسبات خود با طبیعت و جهان پیرامون خود، نوعی احساس درونی از تعهد به آن ارزش ها پیدا می کنند.

ج: عینیت گرایی، بی طرفی و عدم جانب داری

از مهم ترین اصول اساسی که در اغلب اسناد و مباحث مربوط به اخلاق حرفه ای علمی مورد تأیید قرار می گیرد، رعایت عینیت گرایی و بی طرفی است. فردی که اخلاق حرفه ای را در زندگی شغلی اش به کار می گیرد، نباید جانب داری غیرعقلانی نسبت به منبعی که دارای صفات غیراخلاقی است نشان دهد.

د) فراتر رفتن از مفهوم معیشتی

تا زمانی که فردی درگیر مسائل فیزیولوژیکی باشد، توجه به مسائل دیگر کم رنگ تر خواهد بود معنای اخلاق حرفه ای با عبور از مفهوم معیشتی آن به عرصه ظهور می رسد. زمانی که افراد در فعالیت و کسب و کار حرفه ای خود از سطح گذران زندگی مادی فراتر می آیند، دست کم سه سطح دیگر از فعالیت های علم و فناوری برای آنها معنا می یابد: 1. احساس کارآیی، اثربخشی و تولید کیفیت به عنوان ارزش افزوده؛ 2. احساس خدمت به مردم و مفید واقع شدن؛ 3. احساس رهاسازی از طریق باز توزیع فرصت ها و نقد قدرت.(13)

پی‌نوشت‌ها:

*استادیار دانشکده مدیریت پردیس دانشگاه تهران در قم.
**دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی دانشگاه تهران.
***کارشناسی ارشد برنامه ریزی آموزشی از دانشگاه علامه طباطبایی.
1. احد فرامرز قراملکی، «جامعه دینی، جامعه ای هماهنگ»، اندیشه حوزه، ش 56، ص 38-29.
2. ر.ک: منیژه، عاملی، بررسی مبانی نظری اخلاق حرفه ای در اسلامی
3. همان.
4. ر.ک: احد فرامرز قراملکی، اخلاق حرفه ای.
5. ر.ک: ج. جزنی، اخلاق تجاری و بازاریابی در اقتصاد اسلام.
6. ر.ک: ب. رشیدی، عصر اطلاعات و مدیریت اسلامی، چالش ها و راهکارها.
7. ر.ک: م. حمیدی، «فلسفه و ساز و کار پاسخگویی در نظام جمهوری اسلامی»، اندیشه حوزه.
8. ر.ک: منیژه، عاملی، بررسی مبانی نظری اخلاق حرفه ای در اسلام.
9. همان.
10. ر.ک: احد فرامرز قراملکی، «روش شناسی مسئولیت پذیری در سازمان».
11. احد فرامرز قراملکی، اخلاق حرفه ای.
12. ن. میر سپاسی، مدیریت استراتژیک منابع انسانی و روابط کار.
13. C.f: Zionts, T, L, Professional Standards of Educational Manageres: Their Importance and Ease of Implementation. Retrieved from Proquest.com

منبع: نشریه معرفت اخلاقی، شماره 4.
ادامه دارد…