نویسنده: عبدالله قاسمی حسین آبادی

چکیده:

امنیت درسده های قبل بعنوان یک امر مستقل ومنبع قدرت لحاظ نمی شد. اگرچه بحث از امنیت کلی از دغدغه های اندیشمندان و سیاستمداران بوده است.
امروزه با گسترش شبکه های اطلاعاتی. ایحاد جامعه شبکه ای، درهم تنیدگی بسیاری از مسائل ومباحث فردی اجتماعی. مبحث امنیت جلوه های گوناگونی پیدا کرده است.
در دوران ظهور و حاکمیت مدرنیته ما شاهد عدم حضور وفقدان بحث ارزشها و اخلاق درمتن بحث ها ونظریات بوده ایم.
اما در دوران هزاره سوم و شکل گیری اندیشه های پسامدرن ما شاهد رخنه چشمگیر ارزشها در قالب های مختلف نظریه پردازی درمباحث امنیتی هستیم.
در مسائل مربوط به امنیت ملی درایران رابطه ای عجین شده بین ارزش. اخلاق و امنیت وجود دارد. دراین مقاله در صدد بر آمدیم تا میزان تأثیر پذیری امنیت از اخلاق و تأثیر گذاری ارزشها و اخلاق را در مباحث امنیت ملی بررسی کنیم.
وبا مطرح شدن ونامگذاری امسال با عنوان اتحاد ملی، انسجام اسلامی توسط مقام معظم رهبری مد ظله العالی وارتباط آن با مباحث امنیتی اهمیت این بحث دو چندان خواهد شد.
کلید واژه ها.
امنیت ملی – اخلاق وارزشها – اتحاد ملی – امنیت اخلاقی – روح امنیت – فرهنگ اسلامی- هویت

مقدمه

ایران در آستانه دوران تاریخی جدیدی قرار دارد. فضای فرهنگی. اجتماعی جدیدی که نسلهای اول انقلاب نمی تواند این دوره را با نظریات خودشان تطبیق دهند دراین دوره اخلاقیات.شکل جدیدی به خود گرفته، ماهیت امنیتی جامعه دلالت بر نوعی مسئولیت پذیری وهمبستگی اجتماعی در قالب های ملی گرایی وبه نوعی محصول نگرش آرمان گرایی ارزشی ودرحال دگرگونی است.
ارزشهای نسل اول انقلاب که محور اصلی همبستگی مطرح بود درحال تفسیر وحکایت از طرح جدیدی از ارزشها برای نسل جدید است.
از طرفی ایران درجهان معاصر در بستر فرایند جهانی شدن به تجربه تازه ای از حیات سیاسی در روابط ملی و بین المللی دست یافته، تجربه ای که ارزشها واخلاقیات در آن به مثابه بنیاد عملی مطرح ومورد نظر است. وبا همین بنیاد نظری درتعامل با جهان و همبستگی با پیمانهای جهانی عمل می کند.
درمثال جامعه شبکه ای کاستلز درعصر اطلاعات ایران بدنبال تأثیر گذاری بر منطقه و جهان است واین تنها با تکیه بر امنیت داخلی امکان پذیر می باشد.(1)
ایران لازمه امنیتی خویش را محوری می داند که حول آن محور بتواند تمامی فرهنگها قومیتها ونژادها را با تمام خصلتها ومنافع جمع کند. لذا در امنیت ایران پایه ای مهمتر از ارزشها واخلاقیات نیست. دراین مقاله بدنبال این مسأله هستیم که امنیت ایران تا چه متأثر از ارزشها واخلاقیات است.
ودر پی سئوالات اصلی سئوالات فرعی ومطرح می شود که عبارتند از:
1. چگونه می توانیم با وجود قومیتها وفرهنگهای متنوع درایران به امنیت واحد برسیم؟
2. قوانین برچه اساسی مردم را ملزم به اجر می نماید.
3. چه راهکاری می تواند نظام اسلامی را به امنیت ثابت برساند؟
4. دربحث امنیت چه کسی باید مد نظر باشد. فرد گروه دولت یاجامعه ؟
5. چه فرد یا چه چیزی امنیت را تهدید می کند؟
ما درمسائل امنیتی مربوط به ایران با وجود قومیتها و نژادها وفرهنگهای مختلف که هر کدام بدنبال منافع خاص هستند. تنها در صورتی می توانیم به امنیت ملی و همبستگی یکپارچه دست پیدا کنیم. که دارای یک نظام ارزشی بوده وخود را ملزم به حفظ ارزشها واخلاقیاتی بدانیم که در آن سهیم هستیم.

چارچوب نظری

چارچوب نظری که برای این تحقیق در نظر گرفتم از میان سه مکتب نظریه پرداز مسائل امنیتی (جامعه شناسان امریکایی – مکتب انگلیسی – مکتب کپنهاگ) واز میان نظریات نظریه پردازان جامعه گرایان که میان فرد ودولت. امنیت جامعه را لحاظ می کردند ونظریه فرد گرایان که بر نقش فرد درتأمین امنیت ملی در سیاست گذاری امنیت توجه می کردند. وبه امنیت انسانی در بعد فردی human security توجه داشتند.
نظریه ای را انتخاب کردم که الهام گرفته از مفاهیم امنیتی در قرآن کریم است امنیت سیال که در تمام جوانب فردی رسوخ- از فرد شروع ودرجامعه منشأ اثر خواهد بود آمیزه ای از فرد وجامعه.
امنیتی که از بعد ذهنی فرد نشأت می گیرد. به بعد عینی می رسد. ذهنی همان امنیت پنهان، عدم ترس ودلهره مثل روحی برای بدن در امنیت ذهنی احساس فرد به امنیت وعدم تهدید وامنیت عینی به معنای تهدید نکردن است. دراین نظریه امنیت روحی وامنیت فیزیکی هر دو به شکل یک واحد کل با امنیت اجتماعی پیوند می خورد.
بیان مطلب

مفهوم امنیت ملی

مفهوم امنیت از دیر زمان در اذهان بشر و فیلسوفان مطرح بوده است. اما امروزه فرایند امنیت ازمحدودیت تک ساحتی وتک سطحی زمانه قبل بدر آمده ومفاهیم نو در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی وزیست محیطی علاوه بر بعد سنتی (نظامی) بدان افزوده شده است. ودر بحث سطح تحلیل افزون بر دولت محوری سطوح فردی( امنیت انسانی) وسطوح جهانی را فرا گرفته است.
باری بوزان از پژوهشگران بنام این حوزه مطالعاتی، با اشاره به «وند» بودن امنیت چشم انداز تازه ای درمطالعات امنیت گشود که طرح تعاریف متعدد از امنیت نخستین ثمره آن است. وی با تأمل در دوازده تعریف از امنیت براین نکته اساسی تکیه می کند که تعریف واحدی از مفهوم امنیت وجود ندارد.
این نکته را می توان دلیلی بر سیال بودن مفهوم امنیت گرفت واین سیالیت معنایی، امروزه با ایجاد گفتمانهای مختلف پیچیده تر شده است. با این حال اگر چه نمی توان مفهومی واحد از امنیت یافت. اما شاید بتوان بصورت کلی برمفهوم سنتی آن بسنده کرد. که به معنای عدم تهدید بیان شده است.(2)

تاریخچه مفهوم امنیت در ایران

درخصوص مطالعات نظری و تحلیل های علمی و روش های تحلیل امنیت.
باید اذعان کرد تا دهه 70 درایران مطالعه وتلاش قابل توجه دراین زمینه صورت نگرفته بود. با نگاهی به تاریخ مشاهده می کنیم منظور ازامنیت در دهه های اخیر جنبه نظامی گری آن مطرح بوده است. ودربهترین نظریه علمی ازآن به نبود تهدید نظامی تعبیر می کردند.
سطح تحلیل آن هم یک سطح عمومی ودرحد شناخت عرف جامعه از مفهوم امنیت بود. در چند دهه اخیر با گسترش مفاهیم و ابعاد امنیت درجامعه، جامعه علمی کشور نیز به این مساله حساس شده وحوزه پژوهش براساس حوزه مطالعات نظری امنیت درایران شروع به کار کرده است ونگاهی علمی تحلیلی بر مسأله شده است. درپژوهشکده ها کتابها و مباحث خوبی مطرح شده، اما با اینجال باید اذعان کرد که چه در حوزه تحلیل نظری. چه درحوزه روشی وراهبردی.
هنوز نتوانسته ایم گامهای بلندی برداریم. وازطرفی وابستگی خود را به مفاهیم نظری وروشی غرب درمباحث امنیت حفظ کرده ایم واین عاملی شده که ابعاد درونی امنیت ملی هنوز برای ما شناخته شده نیست که امیدواریم با تلاش مسئولان، پژوهشگران واندیشمندان زمینه امنیت پژوهی بومی درجامعه فراهم گردد.

امنیت از منظر قرآن کریم

ریشه لغوی امنیت
امنیت در ادبیات از باب ثلاثی مجرد ازامن یامن و با مشتقاتی مانند ایمان، استیمان وایمنی بیان شده است. که درمجموع با مشتقات آن 879 بار در قرآن بکار رفته است. که 358 بار آن در آیات مکی و 521 مرتبه در آیات مدنی.(3)
ما از دو حیث می توانیم به امنیت نگاه کنیم.
الف) حیثیت ایجابی، که عبارت از اطمینان وآرامش فکری روحی است.
ب) حیثیت سلبی، که عبارت ازفقدان تهدید، دلهره ونگرانی است.

ابعاد امنیت در قرآن

قرآن به دو بعد امنیت توجه نموده است.
الف) امنیت معنوی(سرچشمه اصلی امنیت را ایمان می داند)
سوره فتح آیه چهارم.
هوالذی انزل السکینه فی قلوب المومنین لیزدا دوا ایماناً مع ایمانهم.
سوره رعد آیه 28. اوست که در دل های مومنان آرامش را فرو فرستاد – تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند الذین امنوا وتطمئن قلوبهم بذکرالله – الا بذکرالله تطمئن القلوب.
علامه در تفسیر این آیه وآیات قبل امنیت درتمام ابعاد و من جمله بعد معنوی را در حاصل ایمان می دانند – هر نفس متحیر ومضطربی با یاد خدا اطمینان وتسکین می یابد واحساس نشاط سلامت وعافیت می کند.
قرآن امنیت دنیا را نسبی می داند وامنیت واقعی را در امنیت اخلاقی و روحی معرفی می نماید. که سرچشمه آن ایمان به خداست. سکینه واطمینان درگرو رخنه ایمان در قلوب مومنان به خداست.
ب) امنیت فردی واجتماعی
آیات سوره بقره 24- مومنون 14- اسراء 36/ 70- احزاب 72- انسان 3 والذین یتوفون منکم ویذرون ازواجاً وصیه لازواجهم متاعاً الی الحون غیر اخراج درآیات قرآن اشاره به سرنوشت انسان و اطمینان فرد از آسیب های جانی ومالی روحی وجسمی لحاظ شده است. درامنیت اجتماعی تأکید برعوامل اجتماعی – حفظ امنیت وموقعیت شخص از عوامل اجتماعی است.
با توجه به تفاسیر صورت گرفته می توان عمق توجه قرآن کریم را به ایندو بعد بدست. (امین مثنوی – فردی اجتماعی) آورد- همچنین قرآن کریم از سه عامل تهدید امنیت نام می برد.

عوامل تهیه کننده امنیت

الف) ظلم.
قرآن کریم از ظلم به عنوان نمود دشمن فردی واجتماعی نام می برد. به سوره بقره آیه 193 توجه نمائید. وقاتلوهم حتی لاتکون فتنه ویکون الدین لله – فان انتهوا فلاعدوان الا علی الظالمین.
ب) تجاوز وتعدی به حریم وحقوق دیگران.
تعددی وتجاوز به حریم دیگران را قرآن کریم از مصادیق ناامنی برمی شمارد.
نساء آیه 30- ومن یفعل ذالک عدواناً وظلماً فسوف نصلیه ناراً وکان ذلک علی الله یسیر.
ج) ایجاد فساد، بی نظمی در روابط اجتماعی.
انعام آیه 82. الذین امنوا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الا من وهم مهتدون مائده 33. انما جزاء الذین یحاربون الله ورسوله و یسعون فی الارض فساداً ان یقتلو او یصلبوا او تقطع ایدیهم وارجلهم من خلاف اوینفوا من الارض.
قرآن ایمان به خدا را به همراهی تعدی وظلم نکردن به حقوق دیگران قرار می دهد. ایندو لازم و ملزوم یکدیگرند. وثمره چنین عملکردی را امنیت وهدایت ورستگاری می داند. و همچنین به کسانی که در فکر توطئه. اندیشه ومکر سوء برهم زدن نظر نظم اجتماعی هستند. هشدار می دهد. وآنها را از دایره امنیت خارج می کند.

تأمین جنبه های امنیت در استخلاف صالحان

خداوند متعال در سوره نور آیه 55 از جمله هدفهای اساسی استقرار حاکمیت خدا واستخلاف صالحان وطرح کلی امامت در زمین را امنیت در تمامی جنبه های (فردی، اجتماعی، سیاسی – فرهنگی- حقوق قضایی- وزیست محیطی) برای مردم معرفی می نماید.
امنیت فردی که همراه با ایمان به خدا حاصل می شود. موجب ایجاد زیست جمعی وامنیت اجتماعی است. واز طرفی حاکمیت برخاسته از قوانین الهی وحکومت صالحان ضامن حقوق سیاسی مردم. مشارکت وهمکاری و ایجاد محیط امن اجتماعی وفرهنگی است. که تعمیم عدالت درجامعه از اهداف اساسی آنست. واین نعمتی است که خداوند به بندگان ارزانی نموده است. النعمتان مکفورتان الحصه والامنیه.
قرآن برای امنیت یک سیر مشخص کرده است.
امنیت روحی روانی در پرتواخلاق – امنیت عینی در پرتو عدم تعدی و ظلم به دیگران – امنیت اجتماعی درتمامی جنبه ها – اطمینان ورستگاری.

امنیت اخلاقی درایران

ایران از دهه های قبل تا زمان معاصر همواره با چالش های امنیتی چه داخلی و چه خارجی روبرو بوده است. وبا مراجعه به تاریخ تحولات ایران ریشه های این ناامنی ها وجدایی طلبی -های را می توان در چند چیز خلاصه کرد.
الف) تنوع قومی و فرهنگی درایران.
ب) همسایگی وهم مرزی قومیتها با اقوام وفرهنگهای مشابه درکشورهای مجاور.
ج) توطئه ودسیسه کشورهای خارجی.
د) منفعت طلبی ها وتعارض ها با حکومت مرکزی.
در رابطه با مسأله امنیت ملی این سئوال مطرح می شود که راهکار مناسب امنیتی برای کشور ما چه می تواند باشد؟
دراین ارتباط ما ابتدا چهار رویکرد امنیتی را بیان می کنیم.
الف) امنیت تک تک شهروندان فارغ از قوم ونژاد.
ب) امنیت ملی درقالب ملت.
ج) امنیت رژیم سیاسی کشور.
د) امنیت دولت.
رویکرد امنیتی ما باید شامل فرد وجامعه باشد. وهم مردم در تعیین آن با رژیم ودولت تعامل داشته باشند. واین در درک وشناخت کلیه فرهنگ ها. ارزشهای حاکم بر جامعه وخواست ها ونیازهای متقابل مردم ودولت استوار است. که با تلفیقی از ظرفیت استراتژی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران که عبارت اند از:
1- مصالح دینی.
2- منافع ملی
3- علائق جزئی – که شامل علائق خاص گروهها وفرهنگ ها است.حاصل خواهد شد.

روح امنیت

مسأله ای که نظریه پردازان سیاسی را به تأمل وا می دارد. نوع رابطه دولت وشهروند آزادی فردی -اقتدار دولت- نظم وامنیت ملی وعلائق جزئی است.
نظریه پردازان سیاسی بدنبال تعادل وتعامل درست، بدنبال انضباط خود ساخته دولت برای شهروند ونه شهروند برای دولت. ودرمجموع بدنبال تأمین امنیت وعدالتند.
زمانی که در رمز بقاء لیبرالیسم غربی با همه تنوعات آن درجامعه تأمل می کنیم. به این نکته پی می بریم، که راز بقاء لیبرالیسم غربی وآنچه این نحله فکری را پا برجا می کند.
برخلاف تصور عامیانه ارزشهای اخلاقی است که همانند روح در آن نفوذ کرده وآن را با عمل سیاسی پیوند می زند. لایه هایی مختلف از عقلانیت یونانی، باورهای تساوی خواهانه مسیحیت و نظریه قرار دارد اجتماعی هابز را می توان در آن مشاهده کردکه ارزشهای اخلاقی همه را پیوند زده است.
می توان ثمرات نفوذ اخلاق را در موارد زیر مشاهده کرد.
الف) محیط
ب) درک فرصت ها وتهدیدات
ج) هویت سازی
د) فرایند تصمیم سازی
درایران اسلامی که متأثر از باورها وارزشهای اخلاقی است. بهترین فرصت برای ایجاد یک همبستگی که و ایجاد هویت توسط خود کنشگران اجتماعی برمبنای اصول پذیرفته شده اخلاقی ومصالح فرهنگی است. که نهادهای کشور موظفند آن را به یک هویت بنرامهدار سوق داد. وامنیت ثابتی را براین اصول پایه ریزی کنند. وبا این بیان می توان از قول پروفسور کلگلی (Kegley) بیان کرده که «ارزشها نه تنها در شناخت شرایط واوضاع گوناگون تأثیر دارند بلکه درتعیین اولویت ها واهداف سیاستگذاران وتشخیص ودستیابی به مفاهیم و شیوه های جایگزین دیگر وگزینش بهترین روش در رسیدن به هدفهای تعیین شده تأثیرگذارنده »
اخلاقی کردن امنیت ملی در یک فرایند
1- هویت سازی – بکارگیری شیوه ها، روش ها، وابزارهای ارزشی -اخلاقی
2- تعیین اولویت ها -هدف ها وبرنامه ها ودخالت دادن معیارهای اخلاقی در آن.
3- دخالت دادن ارزشها واخلاق در تشخیص تهدیدها – درنظر گرفتن معیارهای اخلاقی درمعرفی دشمن ودشمن شناسی درکلیه زمینه ها.
4- ارزشی کردن سیاست دفاعی برای رویا رویی با تهدیدها.
نتیجه
با توجه به رویکرد خاص ارزشی واخلاقی به مسأله امنیت درایران، وبا رهنمود گرفتن از آیات وروایات باید بیان کرد که در فرهنگ اسلام خانواده کوچکترین واحد اجتماعی واجتماع محصولی ازمجموع خانواده هاست. خانواده در اسلام بنیاد اساسی واز ارکان اصلی اجتماع ودارای اهمیت فوق العاده ای است. زیر ساخت های اجتماعی – امنیتی درداخل خانواده مشاهده می شود.
به همین علت است که در فرهنگ اسلامی اعضاء خانوده نسبت به تمامی فرهنگ های موجود ازحقوق وتکالیف زیادی نسبت به هم برخوردارند. حقوق مباحث همچون تعداد همسران برای زوج که از حقوق مسلم برای مرداست با بحث عدالت پیوند خورده تا امنیت خانواده و امنیت اجتماعی به تبع آن متزلزل نشود.
هرجا وهر زمانی که اخلاق برجامعه در طول تاریخ حکمفرما بوده ضریب امنیتی جامعه بالا رفته است. مصداق عینی آن را درطول تاریخ – وماههایی که بعلت مذهبی سطح اخلاقیات نسبی جامعه افزایش می یابد می توان مشاهده کرد.
براین اساس امنیت در ابعاد مختلف ( اجتماعی- سیاسی – فرهنگی- اقتصادی) زمانی حاصل می شود که روحیه ارزش گرایی درهویت های مقاومت فرهنگی قومیت ها به هویت برنامه دار ارزشی تبدیل تا امنیت وانسجام اسلامی با عدالت اجتماعی استحکام یابد.
جهاد اکبر پیامبر اکرم (ص) که آن را بالاتر از جهاد اصغر می دانستند به این دلیل بود که تهدید درجهاد اصغر یک جنبه امنیت ولی تهدید در جهاد اکبر با وسعت زیاد تهدید زیر ساخت امنیت بود که جنبه های زندگی و بالاتر انسانیت را تهدید می کرد.
پس روح امنیت – روح اتحاد وانسجام ملی ریشه دراخلاقیت و ارزشها دارد.
زیر بنای تمامی امور فرهنگ است. وامنیتی که مبنای فرهنگی داشته باشد. می تواند حافظ اقتصاد واجتماع و محیط زیست باشد.
با جمله ای ازامام راحل ره مقاله را به پایان می بریم که توجه به امام ره به زیر ساخت را می رساند امنیت اقتصادی است. بزرگترین تحولی که باید بشود در فرهنگ باید بشود. برای اینکه بزرگترین موسسه ای است که ملت را به تباهی می کشاند یا به اوج عظمت و قدرت می کشد.
«اگر یک ملتی اینطور فرهنگی تربیت شود این فرهنگ، فرهنگ غنی اسلامی است ومملکت یک مملکت آرام مترقی خواهد بود».

پی نوشت ها :

1- افتخاری، اصغر، 1381، مراحل بنیادین اندیشه در مطالعات امنیت ملی (گرد آوری ترجمه) تهران، پژوهشکده راهبردی.
2- امینی، علی 1386- امنیت ملی مفهومی درحال تکوین، نشریه اطلاعات سیاسی اقتصادی 197- 198.
3- روحانی، محمود، 1368، المعجم الاحصایی لاالفاظ القرآن الکریم، مشهد، آستان مقدس رضوی.
4- مقصود لو، منوچهر، 1382، اندیشه سیاسی در غرب، تهران سنجش3.
5- نخعی، هادی، توافق وتزاحم منافع ملی ومصالح اسلامی، تهران و وزارت امور خارجه موسسه چاپ وانتشارات.
6- کاستلز، مانوئل، ترجمه احمد علیقلیان، افشین خاکباز، حسن چاوشیان 1380، عصر اطلاعات. تهران طرح نو.
7- طباطبایی، محمد حسین 1368، قم انتشارات اسلامی.
8- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه – قم دارالکتب الاسلامیه.
9- صحیفه نور، ج7، ص180.
10- بیانات امام ره درمورد تمدن بزرگ واصلاحات ارضی 11/ 8 / 57.

منبع : راسخون