نویسنده:محمود مهدی پور

نیاز به «اندیشه های اخلاقی» و «رفتاراخلاقی از روشن ترین نیازهای جامعه بشری است. به هر نسبت که ظلم وفقر واختلاف وجهل وبیماری های روحی و روانی بیشتر به چشم می خورد، نیاز به اندیشه ها، عادات و آداب و رفتار اخلاقی ومعنوی بیشتراحساس می شود. نیاز به اخلاق در شرائط کنونی جهان، هزاران برابر گذشته هاست. هرچه جامعه بشری نیرومندتر، صنعتی تر وارتباطات در آن زیادتر وسریع تر و نزدیک تر می شود، و امکان تأثیر گذاری مثبت ومنفی افزون تر می شود، کنترل درونی ومهار انگیزه ها واقدامات بشر، اهمیت بیشتری می یابد. این موضوع یک اصل عقلایی است که هر چه خطر گسترده تر و شدیدتر باشد، برنامه ریزی واقدام و همکاری برای مهار آن، ضرورت شدیدتری می یابد.
امروز بشر به دلیل پیشرفت تکنولوژی وابزارهای نظامی و ارتباطی، بیش از همیشه می تواند زندگی خود ودیگران ومحیط زیست را با خطر مواجه سازد ولذا تفکر وبرنامه ریزی وایجاد ساختارهای کنترل برای کاهش و پیشگیری از خطرها، اهمیت واولویت بیشتری برخوردار است.
بشر، همیشه به «اخلاق»، «معنویت» و«عدالت» نیاز داشته و دارد؛ ولی امروز این نیاز حیاتی تر، فوری تر و صدها برابر است. رعایت اصول اخلاقی درشرائط گوناگون وحتی نیست به دشمن، از شاخصه های تفکر معصومان (ع)است.
امام صادق (ع) به عبدالملک بن غالب فرمود: «ینبغی للمؤمن ان یکون فیه ثمانی خصال: وقوراً عند الهزاهز، صبوراً عند البلاء، شکوراً عند الرخاء، قانعاً بما رزقه الله، لایظلم الاعداء، ولا یتحامل للاصدقا، بدنه منه فی تعب، والناس منه فی راحه. ان العلم خلیل المؤمن، والحلم وزیره، والعقل امیر جنوده، والرفق اخوه، والبر والده؛(1)

شایسته است در مؤمن، هشت ویژگی اخلاقی باشد:

1. دربرابرموج آفرینی ها، با ثبات باشد.
2. درهنگام بلا، صابر باشد.
3. هنگام فراوانی و آسایش، شاکر باشد.
4. به آنچه خداوند روزی اش کرده، قانع باشد.
5. بردشمنانش هم ستم نکند.
6. بارش را بر دوش دوستان ینفکند (به خاطر آنان مرتکب گناه نشود.)
7. بدنش از او در رنج باشد.
8. مردم ازکار ورفتار او، در آسایش باشند.
به راستی دانش، دوست نزدیک مؤمن است. بردباری،وزیر او وعقل، فرمانده سپاه او ونرم خویی، برادر او واحسان ونیکوکاری، پدر اوست».
بخش گسترده ای از معارف قرآن و سنت نبوی و رهنمودهای پیامبران وپیشوایان معصوم(س) به تشریح فضائل اخلاقی، رذایل اخلاقی، وبیان عوامل تعالی وسقوط انسان درقلمرو اخلاق و رفتار، پرداخته است. اصولاً معارف قرآن و حدیث، شامل سه بخش است:
1. بخش اعتقادات واندیشه ها وباورها و بینش انسان نسبت به خدا، پیامبران، فرشتگان و گذشته وحال وآینده هستی.
2. بخش احکام وقوانین ودستورهای اجرائی دین در زندگی فردی- اجتماعی که شامل احکام عبادی، بهداشتی، احکام معاملات وقوانین اجتماعی وسیاسی است.
3. بخش دیگر معارف پیامبران و امامان، مربوط به تربیت اخلاقی وتکامل معنوی انسان هاست، که در هزاران آیه وحدیث ابعاد وانواع و روش ها و آثار وعوامل آن تشریح شده است.
ویژه نامه«اخلاق کاربردی» که گامی کوتاه در راستای تبیین معارف عترت (ع) شناخته می شود، بدین امید فراهم شده که به گنجینه گران بهای رهنمودهای اخلاقی اهل بیت(ع) راهی بگشاید و تشنگان کوثر را با قطراتی از این آب زلال سیراب سازد.
فرهنگ کوثر، ویژه نامه دیگری درباب «اندیشه های اخلاقی و
در برنامه دارد که امیدواریم در اصلاح نگاه ها وعواطف وخلق وخوی جامعه مؤثر باشد. ان شاء الله
تفکروتجربه واز سوی دیگر معارف آسمانی وفطرت بشری، همه وهمه بر اهمیت اخلاق ورعایت ارزش ها و آثار زیان بار فعالیت های ضد اخلاقی وغیر اخلاقی تأکید دارند، ولذا درتمام ادیان آسمانی و مکاتب برخاسته از عقل واندیشه بشری، رفتار افراد وجوامع به دو گروه ارزشی ضد ارزشی وفعالیت های فاقد برچسب اخلاقی و تقسیم می شود.

نقش اخلاق درزندگی

بسیاری از اصول اخلاقی، ریشه در فطرت انسان دارد وبذر آن را آفریننده هستی در جان ودل فرزندان آدم (ع) نهاده است. وحی وتجربه، تأکیدی بر اهمیت آن ونوعی آبیاری وکمک به رویش و رشد این گرایش های اخلاقی است.
قلمرو اثرگذاری اخلاق، بسیار گسترده وکم نظیر است. اخلاق در انسجام واتحاد جامعه بشری، دربهبود تولید وتوزیع ومصرف و کلیه فعالیت های اقتصادی، درحفظ وعزت واستقلال کشورها، در آزادی و پیشرفت علمی، درآرامش روانی وامنیت اجتماعی، آثار روشن وبارزی دارد.
اخلاق در پیدایش و گسترش تمدن، کاهش جرائم، گسترش دین الهی، درتولید دانش و تحقیقات علمی، درمدیریت جوامع خرد وکلان، درپیروزی بر دشمن، درتحکیم پیوند خانواده وتداوم مهرورزی وعدالت اجتماعی، عالی ترین نقش را ایفا می کند.
از نگاه اسلامی، اخلاق برای تجارت وسیاست وبهداشت وامنیت نیست، بلکه اقتصاد وسیاست وبهداشت و درمان ونهادهای امنیتی باید درخدمت اخلاق ومعنویت باشد. وهمه آن امور، مقدمه ارزش های اخلاقی وتکامل معنوی انسان است.
هدف، اعلای «نظام اخلاقی اسلام»،
«معرفت»، «عبادت الهی» واستقرار«عدالت در جهان هستی» است. «قرب الهی» نقطه نهائی تربیت اجتماعی واخلاقی انسان است. علم و اقتصاد و سیاست درخدمت ایمان واخلاق و معنویت؛ یعنی شناخت خدا وبرکت بر اساس رهنمودهای او ارزش دارد.
دانش بدون «ایمان»، اقتصاد بدون «اخلاق» وسیاست بدون «عدالت» و «معنویت»، به شدت ناقص وناتمام بلکه گاهی ارزش وزیان باراست.
«علم اخلاق» به عنوان یک دانش و مجموعه ای از اطلاعات واصطلاحات مرتبط با رفتار انسان ها وتقسیم بندی ذهنی حالات و رفتار بشر در دو گروه فضائل ورذایل، مشکلی را حل نمی کند و سلامت وسعادت فرد وجامعه را پدید نمی آورد. وپاس نمی دارد. بلکه شناخت درست اصول اخلاقی وکاربرد آن در زندگی فردی واجتماعی، ضامن سلامت و سعادت وفلاح ورفاه انسان هاست.
آرایش جان وتن به فضائل وپیرایش جسم وجان از رذایل، دو حرکت ایجابی وسلبی است که در مقوله «اخلاق کاربردی» جای دارد؛ ولی یادگیری دانش و فوت و فن آرایش و پِیرایش تا وقتی به اصلاح سر وسیمای خویش نپردازیم و همیشه آن را برای تغییر واصلاح دیگران به کار گیریم، اقدامی اخلاقی محسوب نمی شود!

موانع تکامل و تربیت اخلاقی

حرکت واقدام اخلاقی، ترکیبی از بینش اخلاقی، دانش اخلاقی، کوشش اخلاقی وروش اخلاقی است وهر کدام از این ارکان چهارگانه که وجود نداشته باشد، تربیت وتکامل اخلاقی آغاز نمی شود.
عقاید واندیشه های شرک آلود و کفرآمیز،نشناختن قوانین واحکام و دستورهای الهی (واجب، مستحب، حرام، مکروه ومباح)، نداشتن چشم انداز الهی درزندگی فردی واجتماعی، حاکمیت غرائز حیوانی وسلطه عشق دنیوی وحب جاه و ثروت وقدرت وخور وخواب وخشم وشهوت، از موانع بزرگ پیشرفت اخلاقی و عرفانی انسان است.
غفلت از مبدأ ومقصد، غفلت از وظیفه وراه، غفلت از خطرها و نعمت ها، وغفلت از رهنمودهای انبیا واولیای الهی، از بزرگ ترین موانع پیشرفت اخلاقی است.
ضعف اراده و توان تصیم گیری وانواع اعتیادهای زیان بار برای جسم وجان انسان ها، از موانع بزرگ حرمت اخلاقی است.
سه عامل بزرگ وتأثیر گذار: وراثت، محیط وتربیت، هر کدام می تواند در صعود اخلاقی ومعنوی ویا سقوط معنوی و تربیتی انسان، نقشی حساس ایفا کند.
محیط ناسالم، غذای حرام، دوستان ناباب، آلودگی لباس وغذا وحضور در فضای نامناسب و اماکن آلوده، زمینه سلامت وسعادت انسان را تباه می سازد واز پیشرفت معنوی واخلاقی باز می دارد.
شناخت بیماری های روحی و راهکار درمان آن و آشنایی با فضائل ورذایل اخلاقی، می تواند درپاسداری از «سلامت وسعادت» کمک کند.
سه بیماری بزرگ خودبرتربینی، آزمندی و حسادت، مثلث سقوط انسان در روابط اجتماعی است. تکبر، شیطان را به عصیان و سرکشی واداشت؛ آزمندی، عامل هبوط آدم از بهشت برین شد وحسادت، قابیل را به قتل برادر و وادار کرد.
گوش دادن به تبلیغات دشمن و خوردن غذای ناسالم فکری، زود باوری در برابر تبلیغات شیطانی، دوستی با شیطان وعناصر شیطانی، حضور در مجالس شراب و قمار ومفاسد اخلاقی، محرومیت از نیازهای اولیه، بی عدالتی و توزیع امکانات عمومی، اسراف وتبذیر درنعمت های الهی، از موانع تکامل معنوی و اخلاقی است وسد راه فضیلت وعبادت ومعرفت شناخته می شود.

راهکارهای اصلاح اخلاقی

اصلاحات اخلاقی با اصلاحات عقیدتی، علمی واصلاح محیط وفضای زندگی آغاز می شود. اصلاح عادت ها در سایه تقویت اراده وتمرین وتدریج امکان پذیر است. دیدار با صالحان، حضور در مساجد ومراکز مقدس زیارتی، همنشینی با نیازمندان و انسان های قانع وشاکر، کنترل چشم و گوش وزبان در برابر انواع گناهان، مراقبت ونظارت بر کم و کیف خوردنی ها ونوشیدنی ها، مطالعه حوادث تلخ وشیرین زندگی دیگران، تقویت ارتباط و رفت وآمد با بندگان شایسته واهل ایمان وعبادت، از دیگر راهکارهای «اصلاح اخلاقی » است.
یاد خدا ونماز، روزه گرفتن وتقویت اراده، افزایش آگاهی ها درباره آثار دنیوی واخروی گناهان، عبرت گیری از سرنوشت شوم گناهکاران، تلاوت قرآن ودعاهای مستحبی، استمداد از خداوند و ارواح بندگان مقرب الهی، یاد مرگ وقیامت وتوبه واستغفار از محضر پروردگار، از روش های عمومی مؤثر درخودسازی وتهذیب اخلاق است.
هر بیماری اخلاقی، عوامل خاص وروش ویژه ای برای درمان واصلاح دارد، که کارشناسان واستادان اخلاق اسلامی در کتب حدیثی اخلاق وعرفان ومنابعی مثل: المحجه البیضاء، جامع السعادات، معراج السعاده، المقالات العلیه، الاخلاق شبر، اخلاق ناصری واوصاف الاشراف، به ارائه راهکار ودرمان رذایل ودست یابی به اخلاق برتر پرداخته اند.
آثار اخلاقی آیات بزرگواری همچون: جوادی آملی،مصباح یزدی، سید مجتبی موسوی لاری، شهید مرتضی مطهری، مشکینی، مکارم شیرازی، مظاهری، مهدوی کنی، حائری شیرازی و خطیب پرآوازه مرحوم محمد تقی فلسفی، مجموعه ای گران بها در زمینه مطالعات اخلاقی است.
استادان و پژوهشگران مسائل اخلاقی، در زمینه تدریس و پژوهش وتربیت اخلاقی، روش ها وشیوه های فراوانی را به کار گرفته اند وهر کدام به گونه ای خاص و برای مخاطبی ویژه سخن گفته اند؛ عناوینی مثل:
1. خودسازی،2. تهذیب نفس، 3. تربیت اخلاقی،4. اخلاق اجتماعی، 5. اخلاق الهی، 6. جهاد اکبر، 7. پرورش روح، 8. تعلیم وتربیت، 9. تزکیه، 10. مراقبات ومحاسبه النفس، 11. فضائل ورذایل، 12. اخلاق معاشرت، 13. منازل السائرین، 14. آداب سیر و سلوک، هر یک به روش خاص برپایه نگاهی متفاوت، به بیان اندیشه های اخلاقی وتشریح راهکار اصلاح اخلاق جامعه پرداخته اند. ولی با همه تفاوت اندیشه ها وسلیقه ها، متفکران وفقیهان وعالمان دنیای اسلام براین نکته تأکید می ورزند که بدون شناخت قرآن وسنت و پیروی از اهل بیت (ع) رسول اعظم (ص) هیچکس نمی تواند، به مرزهای اخلاق وعرفان اسلامی نزدیک شود.
داشتن عقاید اسلامی، ورعایت فقه وحقوق اسلامی پیش نیاز زندگی بر اساس اسلام و قرآن
است.اخلاق وعرفان، مراحل پس از دست یابی به اسلام و ایمان والتزام به قوانین الهی است.
قرار گرفتن درقلمرو جاذبه الهی وعشق خدا
واولیای خدا، مهم ترین موتور محرکه، درحرکت اخلاقی است.بدون شناخت خدا وهماهنگی عواطف ورفتار با ودوستان او و اعلام برائت از دشمنان او، دست یابی به عرفان واخلاق، خواب وخیالی بیش نیست. امام صادق(ع) فرموده است:
«من احب الله وابغض الله واعطی لله فهو ممن کمل ایمانه؛(2) کسی که برای خدا مهرورزی کند وبرای خدا خشم گیرد ودر راه خدا ببخشد، او از کسانی است که ایمانشان کامل شده است».
درحدیث دیگر چنین آمده است که رسول خدا (ص) از اصحاب پرسید: محکم ترین دستگیره های ایمان، کدام است؟ برخی گفتند: خدا ورسول او داناترند. برخی گفتند: نماز. برخی گفتند: زکات. برخی از روزه نام آوردند، برخی حج وعمره را مطمئن ترین دستگیره ایمان وبعضی هم جهاد را مهم تر دانستند حضرت فرمود:
هر یک از آنچه برشمردید، ارزشی وفضیلتی دارد ولی در آن حد نیست . سپس فرمود:
«ولکن اوثق عری الایمان الحب فی الله و
البغض فی الله وتوالی اولیاء الله و التبری من اعداء الله؛ (3) ولی برترین دستاویز ایمان، دوستی برای خدا ودشمنی برای خدا و پیوند وپیروی از اولیای او وبیزاری از دشمنان خداست.»
با سازش با کفار ومنافقان و پیوند با آنان، بدون محبت خدا و اولیای الهی وبدون اعلام نفرت از کفر و شرک ونفاق، نمی توان از اخلاق اسلامی وعرفان دینی سخن گفت. زیر بنای «اخلاق اسلامی» ایمان واخلاق وپیروی از فقاهت و ولایت دینی است. شناخت خدا، نفی غیر خدا، پیروی ازاحکام خدا، و اطاعت از حکومت مشروع اسلامی، مهم ترین راهکار زندگی اسلامی ودست یابی به اخلاق الهی است. والسلام.

پی نوشت ها :

1. اصول کافی، ج3، ص 78، علمیه اسلامیه، تهران، چ3.
2. همان، ص 188.
3. همان، ص 190.

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره83.