امام محمد باقر علیه السلام در یک نگاه
امام محمد باقر علیه السلام در شهر مدینه، در اول رجب سال 57 ه ، روز جمعه یا سه شنبه دیده به جهان گشود . (1) او اولین فرزند در خاندان علوى بود که از نسل دو امام (حسن و حسین علیهما السلام) متولد شد . پدرش امام سجاد علیه السلام و مادرش ام عبدالله (فاطمه) دختر امام حسن علیه السلام است . (2) نامش محمد و لقبش باقر، شاکر، هادى، امین، شبیه (مانند رسول خدا صلى الله علیه و آله) است . (3) کنیه آن حضرت ابوجعفر (4) بود
آن حضرت داراى دو همسر; ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابى بکر (مادر امام صادق علیه السلام و عبدالله بن محمد) و ام حکیم دختر اسید بن ثقفى (مادر ابراهیم و عبدالله) بود و دو ام ولد هم داشت . على، زینب و ام سلمه نام دیگر فرزندان آن حضرت است . (5)
آن حضرت بعد از شهادت پدرش امام سجاد علیه السلام در سال 95 ه . ، کشتى هدایت امت را در میان طوفانهاى حوادث راهبرى کرد و به مدت 19 سال پیشوایى شیعیان را عهده‏دار شد . (محرم 95 تا ذى‏حجه 114) .

اوضاع علمى عصر امام علیه السلام
سالهاى (94 تا 114 ه . ق) زمان آغاز مشربهاى فقهى و اوج‏گیرى روایت‏حدیث در رابطه با تفسیر است . از علماى اهل سنت افرادى مثل زهرى، مکحول، قتاده، هشام بن عروه و … در زمینه نقل حدیث و ارایه فتوى فعالیت مى‏کردند و البته وابستگى اشخاصى مثل زهرى، ابراهیم نخعى، ابوالزناد، رجاء ابن حیوه و … به دستگاه حکومتى، ضرورت پرداختن امام علیه السلام به سنت واقعى پیامبر صلى الله علیه و آله را روشن مى‏کرد . امام باقر علیه السلام به خوبى این خطر را احساس مى‏کرد، در نامه‏اى به سعد الخیر، مى‏فرماید: «فاعرف اشباه الاحبار والرهبان الذین ساروا بکتمان الکتاب وتحریفه فما ربحت تجارتهم وما کانوا مهتدین; (6) همانند احبار و رهبانها را بشناس . آنان که کتاب خدا را از مردم کتمان و تحریف کرده و [با تمام این احوال] سودى از کارشان نبرده و هدایت نشده بودند .»
در این دوره اساسا فقه نزد اهل سنت وارد مرحله تدوین خود شد . فروکش کردن تنشهاى سیاسى پس از حادثه کربلا و شکست ابن زبیر و یک پارچه شدن حاکمیت‏بنى امیه بسیارى از علماء را از صحنه سیاست دور کرد و آنان به حوزه‏هاى دیگر مانند درس و حدیث روى آوردند . فرمان تدوین حدیث توسط عمر بن عبدالعزیز، در سال 100 ه . ق به ابوبکر بن حزم، (7) بهترین شاهد بر تکاپوى فرهنگى اهل سنت در آغاز قرن دوم، مقارن با دوران امامت امام باقر علیه السلام است . پیش از آن، فقه و حدیث در جامعه مورد بى‏اعتنایى کامل قرار گرفته بود و بى‏خبرى مردم زمانى به اوج خود رسید که فتوحات اسلامى آغاز شد . در طول نیمه دوم قرن اول هجرى، حتى مردم کیفیت اقامه نماز و حج را نیز نمى‏دانستند . (8)

اقدامات امام باقر علیه السلام
در برابر یک دوره خاموش فقه و حدیث و خیزش علمى اهل سنت در مرحله بعد، امام باقر علیه السلام به دو کار عمده دست زد:
1 . ایجاد جنبش علمى شیعى در فقه، تفسیر، حدیث، اخلاق و … .
2 . تلاش براى زدودن تحریفهاى ناشى از اقدامات علمى اهل سنت . (9)
درخشش امام علیه السلام در هر دو جبهه احیاى ارزشهاى نبوى، به گونه‏اى بود که عبدالله بن عطاء مکى مى‏گفت: «ما رایت العلماء عند احد قط اصغر منهم عند ابى جعفر ولقد رایت الحکم بن عیینه مع جلالته فى القوم بین یدیه کانه صبى بین یدى معلمه; (10) علماء را در محضر هیچ کس کوچکتر از آنها در حضور ابوجعفر علیه السلام ندیدم . حکم بن عیینه با تمام عظمت علمى‏اش در میان مردم، در برابر او، مانند بچه‏اى مقابل معلم خود بود .»
و ابوزهره مى‏نویسد: «امام باقر علیه السلام وارث امام سجاد علیه السلام در امامت و هدایت مردم بود . از اینرو علماى تمام بلاد اسلامى از هر سو به محضر او مى‏شتافتند و کسى از مدینه دیدن نمى‏کرد، مگر اینکه به خدمت او شرفیاب شده و از علوم بى‏پایانش بهره‏ها مى‏گرفت .» (11)
الف) ایجاد جنبش علمى
در مورد ایجاد جنبش عظیم علمى امام، همین قدر کافى است که بدانیم امام باقر علیه السلام و فرزندش امام صادق علیه السلام در سایه بحرانهاى درونى نظام اموى که آنها را مشغول خود ساخته بود، به تاسیس حوزه‏هاى بزرگ درسى و علمى موفق شدند و بیشترین آراى فقهى، تفسیرى و اخلاقى را از خود در کتب مربوطه به جاى گذاشتند، به گونه‏اى که تنها یکى از شاگردان امام باقر علیه السلام یعنى محمد بن مسلم، 30 هزار روایت از حضرت نقل مى‏کند و شخصى مانند جابر جعفى هفتاد هزار روایت و شیخ طوسى شاگردان حضرت را 462 نفر مى‏داند . (12)
ب) مبارزه با انحرافات
براى روشن شدن مبارزه حضرت با انحرافات علمى و فقهى بوجود آمده در آن عصر تنها به بیان نمونه هایى از این مبارزات بسنده مى‏کنیم .

1 . مبارزه با اندیشه خوارج
فردى از خوارج مدعى بود که على علیه السلام در جنگ نهروان به خاطر کشتن خوارج گرفتار ظلم شده است . وى مى‏گفت: اگر بدانم کسى هست که براى من ظالم نبودن على علیه السلام را اثبات کند به سویش مى‏روم . امام باقر علیه السلام را به او معرفى کردند . او هم گروهى از یارانش را جمع کرد و به حضور امام رسید . بعد از سخنان امام و برشمردن فضائل حضرت على علیه السلام توسط یاران امام، آن مرد برخاست و گفت: من بیش از این جمع به فضائل على آگاهم، ولى اینها مربوط به زمانى است که حکمیت رانپذیرفته بود، و بعد از حکمیت کافر شد .
سخن در فضائل على علیه السلام به حدیث ‏خیبر رسید که پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: «فردا پرچم را به فردى خواهم داد که خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند . بر دشمن مى‏تازد و هرگز از میدان نبرد نمى‏گریزد …» امام باقر علیه السلام فرمود: درباره این حدیث چه مى‏گویى؟ گفت: حدیث درست است ولى کفر على بعد از این بود . امام فرمودند: آیا آن روز که خدا على را دوست مى‏داشت، مى‏دانست که او در آینده اهل نهروان را خواهد کشت‏یا نه؟ مرد گفت: اگر بگویم نمى‏دانست کافر مى‏شوم، پس مى‏دانست . حضرت فرمودند: آیا محبت‏خدا به على علیه السلام از آن جهت‏بود که وى در خط اطاعت‏خدا حرکت مى‏کرد یا به خاطر عصیان بود؟ مرد گفت: روشن است که دوستى خدا به خاطر بندگى و اطاعت على بود . امام باقر علیه السلام فرمودند: اکنون تو در میدان مناظره مغلوب شدى، از جاى برخیز و مجلس را ترک کن . زیرا محبت‏خدا به على نشان مى‏دهد که على تا پایان عمر در راه اطاعت‏خدا گام برمى‏دارد و از مسیر رضاى او خارج نمى‏شود و آنچه کرده طبق وظیفه الهى‏اش بوده است .»
مرداز جاى برخاست و گفت: «الله اعلم حیث‏یجعل رسالته; (13) خدا داناتر است که رسالت‏خویش را در کجا قرار دهد .»

2 . مبارزه با دروغ پردازان و غالیان
در روایتى از امام صادق علیه السلام، هفت نفر به عنوان افراد فرصت طلب و دروغگو معرفى شده‏اند . (مغیره بن سعید، بیان، صائد، حمزه بن عماره بربرى، حارث شامى، عبدالله بن عمر بن حارث، و ابوالخطاب) (14) امام باقر علیه السلام به افشاگرى علیه آنان و لعن و نفرینشان مى‏پرداخت . امام علیه السلام مى‏فرمودند: «مغیره مانند بلعم است که خداوند در حق او فرمود: «الذى آتیناه آیاتنا فانسلخ منها فاتبعه الشیطان فکان من الغاوین‏» ; (15) مغیره قائل به جسم بودن خدا بود و سخنان غلوآمیز درباره امام على علیه السلام مى‏گفت .» همچنین امام باقر علیه السلام درباره بیان فرمودند: «خداوند لعنت کند بیان را; زیرا برپدرم دروغ مى‏بست …» (16)
وى به الوهیت امام على و حسن و حسین علیهم السلام و محمد بن حنفیه و ابوهاشم (فرزند محمد بن حنفیه) قائل بود و خود را مصداق آیه «هذا بیان للناس‏» مى‏دانست . (17)
ابومنصور عجلى، از دیگر غالیان بود که پیروانى گردآورد و امام باقر علیه السلام به طور رسمى او را طرد کرد . پیروان او با نام «منصوریه‏» یا «کسفیه‏» مشهور شدند . پس از وفات آن حضرت، وى ادعا کرد امامت‏به او منتقل شده است . (18)

3 . مبارزه با بدعت گذاران
امام باقر علیه السلام مى‏فرمود: کسى که با گناه و ارتکاب کبائر به مبارزه با خدا برخاسته و از خود جرات نشان دهد، کافر است . کسى که روشى غیر از دین خدا پى نهد مشرک است .» (19) آن حضرت همواره با بدعتها مبارزه مى‏کرد که نمونه‏اى را مرور مى‏کنیم .
جواز یا حرمت متعه
عبدالله معمر لیثى به امام باقر علیه السلام گفت: شنیده‏ام متعه را جایز مى‏دانید . امام فرمودند: بلى! خداوند آن را جایز شمرده و سنت رسول خدا هم بر آن بوده و اصحاب هم عمل مى‏کردند . عبدالله گفت: ولى عمربن خطاب آن را ممنوع کرد . حضرت فرمودند: بنابراین تو بر سخن رفیقت‏باش، من هم بر سخن و راى رسول خدا صلى الله علیه و آله استوار خواهم ماند .
عبدالله گفت: آیا شما خشنود مى‏شوى وقتى ببینى شخصى با زنى از بستگان و خانواده شما چنین عملى را انجام دهد؟ امام علیه السلام فرمودند: اى بى‏خرد! چرا سخن از زنان به میان مى‏آورى؟ آن خدایى که ازدواج موقت را حلال کرد، از تو و همه کسانى که به تکلف و اجبار متعه را حرام شمرده‏اند، غیرتمندتر است . آیا دوست دارى که زنى از خانواده تو به همسرى مردى درآید که تهیدست است؟ …
عبدالله گفت: خیر .
امام علیه السلام فرمودند: چرا تو حلال خدا را حرام مى‏شمارى؟
عبدالله گفت: من حلال خدا را حرام نمى‏شمارم، ولى معتقدم مرد فقیر و بافنده تهیدست کفو و هم سطح ما نیست .
امام علیه السلام فرمودند: ولى برنامه خدا غیر از این است، زیرا اعمال نیک همین مرد را مى‏پذیرد و حوریان بهشتى را به ازدواج او در مى‏آورد، ولى تو از روى کبر و نخوت از خویشاوندى با مؤمنى که شایسته همسرى حوریان بهشتى است، ناخشنود هستى .
عبدالله تسلیم شد و خندید و گفت: به راستى که سینه‏هاى شما محل رویش درختان تناور دانش است . میوه‏هاى درخت دانش از آن شماست و برگهایش در اختیار مردم . (20)

4 . مبارزه با انحرافات علماء
در این دوره فقها به شدت فعال بودند و همین امر لزوم هوشیارى امام را مى‏طلبید . حضرت در برابر فقهایى مثل ابوحنیفه به شدت ایستادگى مى‏کرد . (21)
از جمله درباره اهل قیاس به زراره فرمودند: «یا زراره ایاک واصحاب القیاس فى الدین فانهم ترکوا علم ما وکلوا به وتکلفوا ما قد کفوه یتاولون الاخبار ویکذبون على الله عزوجل; (22)
اى زراره! از کسانى که در کار دین قیاس مى‏کنند، بپرهیز; زیرا آنان علمى را که مکلف به آن بودند کنار گذاشته و به چیزى پرداخته‏اند که به آنها سپرده نشده است . خبرها را [به ذوق خود] تفسیر کرده و بر خداى بزرگ دروغ مى‏بندند .
محمد بن طیار از اصحاب امام باقر علیه السلام مى‏گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمودند: آیا با مردم بحث مى‏کنى؟ گفتم: آرى . فرمودند: آیا هرچه مى‏پرسند تو به هر حال پاسخى مى‏دهى؟ گفتم آرى! فرمودند: پس در چه زمینه سکوت کرده و علم و دانش واقعى را به اهلش ارجاع مى‏دهى؟
امام علیه السلام با این سؤال به او فهماند که نحوه پاسخگویى او به پرسشهاى مردم غلط است و در مسائل دینى باید به مرجع اصلى آن که ائمه اطهار علیهم السلام هستند مراجعه کرد .
همچنین ابوحمزه ثمالى از گفتگوى امام با قتاده چنین یاد مى‏کند: امام رو به آن مرد کرد و پرسید: تو کیستى؟ گفت: قتاده بن دعامه بصرى . فرمود: تو فقیه اهل بصره‏اى؟ گفت: آرى . فرمود: واى بر تو اى قتاده! خداوند بندگان شایسته‏اى را آفریده است تا حجت‏بر دیگران باشند . آنان اوتاد زمین و برپادارنده امر الهى و نخبگان علم خدایند، آنان را قبل از آفرینش دیگر بندگان برگزیده است .
قتاده پس از سکوتى طولانى گفت: به خدا سوگند من تا کنون در برابر فقیهان بسیار و نیز پیش روى ابن عباس نشسته‏ام ولى آن گونه که در برابر شما مضطرب شده‏ام، در مقابل هیچ یک از آنان، اضطراب مرا فرا نگرفت . امام فرمود: تو مى‏دانى کجا نشسته‏اى؟ در مقابل خاندانى هستى که خدا درباره‏اش فرموده است: «فى بیوت اذن‏الله ان ترفع ویذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو والآصال‏» (23) و فرموده است «رجال لا تلهیهم تجاره ولا بیع عن ذکر الله واقام الصلاه وایتاء الزکاه‏» (24) پس جایگاه تو آن جاست که خود مى‏دانى و ما آن خاندانیم که خدا توصیف کرده است . (25)

5 . پاسخ به پرسشها و شبهات
از مسئولیتهاى مهم امام باقر علیه السلام در راستاى وظیفه پاسدارى از ارزشها، رد شبهات فکرى بود . آن حضرت این مسئولیت را در قالب نامه، سخنرانى، مناظره و … انجام مى‏داد . نمونه‏هایى را در ذیل مى‏خوانیم .
× از امام باقر علیه السلام سؤال شد: آیا درست است واژه شى‏ء برخدا اطلاق شود؟ فرمودند: بلى! اطلاق لفظ شى‏ء بر خدا درست است، چون این اطلاق او را از حد تعطیل و تشبیه بیرون مى‏آورد . (26) (یعنى واژه شى‏ء بر هر چیزى اطلاق مى‏شود که وجود دارد و اگر این واژه را به کار نبریم، لازم مى‏آید درباره‏اش همیشه سکوت کنیم و راه اندیشه را تعطیل کنیم).
فردى به امام باقر علیه السلام گفت: خدا از چه زمانى وجود داشت؟ آن حضرت فرمودند: واى بر تو! زمان براى موجودى است که سابقه نیستى دارد، اما خدا داراى وجود همیشگى است . (27)
از آن حضرت درباره تفسیر آیه «یا ابلیس ما منعک ان تسجد لما خلقت‏بیدى‏» (28) سؤال شد . آن حضرت فرمودند: «ید» در کلام عرب به معناى قوت و عظمت است . خداوند مى‏فرماید: «والسماء بنیناها باید» (29) ; آسمان را با قدرت و نیرو افراشتیم .»
مردى از خوارج به امام باقر علیه السلام گفت: چه چیز را مى‏پرستى؟ فرمود: خداى متعال را . گفت: آیا او را دیده‏اى؟ فرمود: «چشمها با مشاهده حسى او را ندیده‏اند، ولى قلبها به حقیقت ایمان خدا را یافته‏اند . خدا را به وسیله مقایسه نمى‏توان شناخت و با حواس نمى‏توان درک کرد و شباهتى با آدمیان ندارد . خدا به وسیله نشانه‏ها و آیاتش، وصف و شناخته مى‏شود و در حکم و داورى‏اش هرگز ستم نمى‏کند . این همان خدایى است که جز او معبودى نیست . (30)

پی نوشت ها

1) اعلام الورى، ص‏264; مناقب ابن شهر آشوب، ج‏4، ص‏227 . در سال تولد حضرت چهار نظریه وجود دارد: سال 56 و 57 (اصول کافى، ج‏2، ص‏372 و . .). ، سال 58 (اثبات الوصیه، ص‏150 – 153)، سال 59 (بحارالانوار، ج‏46، ص‏217)، و سال 57 که با روایاتى که حضور امام را در سه سالگى در کربلا نشان مى‏دهد، سازگارتر است .
در ماه تولد هم 4 نظر وجود دارد: سوم و پنجم صفر، جمعه اول رجب; دوشنبه یا شنبه اول رجب .
2) اصول کافى، ج‏2، ص‏372 .
3) دلایل الامامه، ص‏940; تاج الموالید، ص‏39; کشف الغمه، ج‏2، ص‏318; تذکره الخواص، ج‏5، ص‏302; احقاق الحق، ج‏12، ص‏165; تاریخ یعقوبى، ج‏2، ص‏302 .
4) سیر اعلام النبلاء، ج‏4، ص‏401 .
5) فصول المهمه، ص‏221; ارشاد مفید، ج‏2، ص‏172; طبقات ابن سعد، ج‏5، ص‏236; تذکره الخواص، ص‏306 . برخى زینب و ام سلمه را نام یک نفر مى‏دانند (اعلام الورى، ص‏265)
6) کافى، الروضه، ص‏77 .
7) المصنف، عبدالرزاق، ج‏9، ص‏337 .
8) کشف القناع عن حجیه الاجماع، ص‏56، ضحى الاسلام، ج‏1، ص‏386 .
9) ر . ک . به: حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه، رسول جعفریان، ص‏208 تا 214 .
10) ارشاد مفید، ص‏280 .
11) الامام الصادق، ابوزهره، ص‏22 .
12) ائمتنا، ج‏1، ص‏332 .
13) کافى، ج‏8، ص‏349; بحارالانوار، ج‏21، ص‏26 .
14) اختیار معرفه الرجال، جزء 4، ص‏302، ح‏543 .
15) اعراف/175; بحارالانوار، ج‏46، ص‏322 . (ترجمه آیه: آن کسى که آیات خود را به او دادیم; ولى خود را از آن تهى ساخت و شیطان در پى او افتاد، و از گمراهان شد .»
16) اختیار معرفه الرجال، ص‏301 .
17) طبرى، ج‏5، ص‏457; الکامل فى التاریخ، ج‏4، ص‏209 .
18) فرق الشیعه، ص‏38 .
19) بحارالانوار، ج‏72، ص‏222 .
20) کشف الغمه، ج‏2، ص‏362; بحارالانوار، ج‏46، ص‏356 .
21) المجالس المفیده، ص‏39; وسایل الشیعه، ج‏18، ص‏39 .
22) بحارالانوار، ج‏2، ص‏304 و 308; وسائل الشیعه، ج‏27، ص‏59 و امالى مفید، ص‏51 .
23) نور/36 . «[این چراغ پرفروغ] در خانه‏هایى قرار دارد که خداوند اذن فرموده آن را بالا برند; خانه هایى که نام خدا در آنها برده مى‏شود و صبح و شام در آنها تسبیح او مى‏گویند .»
24) نور/37 . «مردانى که نه تجارت و نه معامله‏اى آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و اداى زکات غافل نمى‏کند .»
25) اصول کافى، ج‏6، ص‏256; بحارالانوار، ج‏46، ص‏358 .
26) اصول کافى، باب اطلاق القول بانه شى‏ء، ج‏7 .
27) همان، باب الکون والمکان، ج‏3 .
28) ص/75 . «اى ابلیس! چه چیزى تو را مانع شده است از اینکه براى آنچه با دست‏خود آفریدم، سجده کنى؟»
29) سیره الائمه الاثنى عشر، ج‏3، ص‏213 .
30) الاحتجاج، ص‏321 .
منبع:موسسه جهانی سبطین