نویسنده: سیّدعبّاس میرى
اعلام الوری باعلام الهدی.
نوشته: امین الاسلام، ابی علی الفضل بن الحسن الطبرسى.
تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفارى.
ناشر: دارالمعرفه، بیروت.
شماره صفحه ها: 460.
امین الاسلام طبرسى، از عالمان، مفسران، مجتهدان بنام قرن پنجم و ششم هجری است.
وى، به احتمال زیاد، به سال 468، یا 469، دیده به جهان گشوده و روزگار جوانی را در مشهد مقدس، به فراگیری دانش گذراند و در رشته های علمی متداول: ادبیات عرب، حدیث، فقه، اصول، تفسیر و… اطلاعات گسترده ای اندوخت و در این دانشها، صاحب نظر شد و در سال 523 ه. ق. به شهر سبزوار رفت و تا پایان عمر، در همان جا بزیست و به نشر فرهنگ اسلامی پرداخت‏(28).
ابوالحسن علی بن زید بیهقی معاصر طبرسی درباره مقام علمی وی می نویسد:.
(در نحو، فرید بود… در علوم دیگر، به درجه افادت رسید. تصانیف بسیار است او را…(29).
مرحوم طبرسى، پس از سالها تحقیق، تألیف، تدریس، تربیت شاگردان و… به سال 548 ه. ق. در سبزوار به دیدار حق شتافت.
از وى، آثار علمی بسیار به جا مانده، از جمله: اعلام الوری بأعلام الهدى‏(30). وی در این اثر، زوایای گوناگون زندگی ائمه(ع) را با تتبع وسیع و ژرف، نمایانده و در بیان مطالب، شیوه استدلال عقلی و نقلی را به گونه بسیار عالمانه و دقیق پی گرفته و با ابتکار در خورى، مباحث را روشن و به اثبات رسانده است. مطالب کتاب، از چنان اتقانی برخوردار است که عالمان بزرگ، در نوشته های خود، فصل، یا فصلهایی را از آن، به صورت کامل نقل کرده اند.
نویسنده، کتاب را در چهار رکن اساسى، سامان داده، رکن چهارم آن، درباره امامت ائمه(ع) بویژه امامت امام زمان(ع) است. درباره امام زمان(ع)، روی مطالب زیر، انگشت گذارده است:.
اسم، کنیه، لقب، ولادت، نام مادر گرامی حضرت، کسانی که امام را در کوچکی ملاقات کرده اند، اثبات امامت امام عصر، به دلیل عقل، چگونگی غیبت، دلایل و شواهد بر غیبت، برخی توقیعات، نام کسانی که به دیدار امام توفیق یافته اند، نشانه های قیام، ایّام ظهور، سیره عملی حضرت، به هنگام قیام، روش حکومت و ویژگیهایی که در حضرت وجود دارد و…
در پایان، به پاسخ شبهات می پردازد:.
1. علت طولانی شدن غیبت.
2. اگر غیبت، سودی به حال مسلمانان نداشته باشد، چه تفاوتی بین حیات و مرگ حضرت خواهد بود.
3. حکم حدودی که بر جنایتکاران در زمان غیبت واجب می شود، چیست.
4. دلیل غیبت.
5. آیا ادله ای که برای غیبت امام عصر(عج) مورد استناد قرار گرفته، کافی است.
6. اگر شیعه پذیرفته است که پس از پیامبر(ص) نبىّ نخواهد آمد، چگونه در اخبار شیعه، آمده: مهدی شریعت را نسخ می کند، به حکم داوود حکم می کند، جزیه نمی پذیرد و… آیا اینها اثبات نبوت جدید نیست.
التذکره فی احوال الموتی وامور الاخره.
نوشته: امام الحافظ القرطبى.
تصحیح و تعلیق: احمد مُرسى.
ناشر:.
شمار صفحه ها:.
قرطبى، از مفسران بزرگ اهل سنت و پیر و مذهب مالک است. دانشمندانی که به بیوگرافی وی اشاره کرده اند، او را به اوصاف حمیده، تبحر در علوم، بویژه تفسیر، ستوده اند(31).
زرکلی می نویسد:.
(وى، مردصالح، متعبّد از اهل قرطبه است که در شرق مینه ابن خصیب (در شمال اسیوط مصر) اقامت گزید و در همان جا وفات کرد. انسان پارسا و کم مؤنه ای بوده که با یک لباس در جامعه حضور می یافته و دارای تألیفات زیادی است… از جمله: التذکره باحوال الموتی واحوال الآخره)(32).
کتاب التذکره، در دو مجلّد، در مصر چاپ شده که بخشی از جلد دوّم آن، درباره حضرت مهدى(عج) است.
مؤلف در جلد دوّم، تحت عنوان: (الخلیفه الکائن فی آخر الزمان المسمی بالمهدی وعلامه خروجه) روایاتی که صحابه از رسول خدا(ص) درباره خلیفه آخر الزمان و نشانه های ظهور او، نقل کرده اند، گرد آورده است.
در بابهای دیگر، به موضوعاتی به شرح زیر اشاره دارد:.
فتنه بین مغرب ومشرق، خروج سفیانى، جریان لشکر کشیها و…
در مورد این گونه روایات، از قول حافظ ابوالخطاب بن دحیه می آورد:.
(این گونه مسائل، از قول پیامبر(ص) مستند موثقی نداشته و از پیامبر(ص) نرسیده است و بیان آن، انسان را از عدالت ساقط می کند، مگر نقل آن از باب امانت باشد و صحت و سقم به مؤلف برگردد.).
در این کتاب، تناقضها و ناسازگاریهای بسیاری دیده می شود. مثلاً آمده: دجّال، در سال سیصد، ظهور می کند، و مسائل دیگری که نادرستی آنها آشکار است.
سپس داستان خروج سفیانی و خروج (دابّه) را که حذیفه از قول پیامبر(ص) نقل می کند، به بوته نقد گذارده و می نویسد:.
(از این خبر، بوی جعل استشمام می شود و مسأله پر از جعلیات و اسرائیلیات است که انسان از سیاه کردن کاغذ به آن ابی دارد.).
سپس روایات ساختگی و دروغ را که با عقل و فطرت سالم، ناسازگارند، مشخص می کند.
باب دیگری گشوده درباره مهدى(عج) و کسانی که زمینه حکومت وی را مهیا می سازند. در این باب، روایاتی که از على(ع)، ثوبان،عبداللّه بن الحارث بن جز الزبیدی از رسول اکرم(ص) نقل شده، گردمی آورد.
در باب دیگر، روایاتی از پیامبر(ص) درباره ویژگیهای مهدى(عج)، اسم عطایا، درنگ وى، خروج با عیسى(ع)، کشتن دجال و… نقل می کند.
آن گاه تحت عنوان: (فصل)، روایت (لامهدی اِلاّ عیسى) را نقل می کند و آن را معارض با روایات دیگر می داند و در مقام نقد، روایت را از نظر سند، ضعیف می شمرد و روایاتی که بیانگر ظهور آن حضرت هستند و وی را از عترت پیامبر(ص) و فرزند زهرا(س) می دانند،را صحیح، متواتر، نص و مقدّم بر (روایت) لا مهدی الاّ عیسی می شمارد.
در پایان، این دو دسته از روایات را به این گونه خواسته جمع کند:.
(یحتمل ان یکون قوله علیه الصلاه والسلام، ولا مهدی الا عیسی ای لا مهدی کاملاً معصوماً اِلاّ عیسی وعلی هذا تجتمع الاحادیث ویرتفع التعارض.).
احتمال دارد منظور از روایت: (لا مهدی اِلاّ عیسى)، یعنی مهدی کامل و معصوم، جز عیسی نیست. بنابراین، میان روایات جمع می شود و تعارض بین روایات برطرف می گردد.
البته این جمع از دیدگاه شیعه، پذیرفته نیست و قابل مناقشه است. در بابهای دیگر، موضوعاتی به شرح زیر آمده:.
محل ظهور حضرت مهدى، نشانه های خروج مهدى(عج)، بیعت با حضرت در دو مرحله، درگیری و قتل سفیانى، سرزمینهایی که حضرت به تصرف در می آورد، چگونگی فتح قسطنطنیه، نشانه های خروج دجال، نزول حضرت عیسى(ع)، کشتن دجال، مقدمات قیام قیامت و نشانه های آن.
مؤلف، در پایان تحت عنوان: (فصل) نشانه های قیامت را از نظر علماء یاد آور شده و نشانه های پایان دنیا را بر شمرده است.
کشف الغمه فی معرفه الائمه.
نوشته: ابوالحسن علی بن عیسی بن ابی الفتح اربلى.
ناشر: دارالکتاب الاسلامى، بیروت.
شماره صفحه ها:.
اربلی از ادیبان شیعی قرن هفتم هجری است. وی در شهر اربل، در شمال عراق، چشم به دنیا گشوده و در هجوم مغول، از آن جا به موصل کوچ کرده و پس از مدتى، به اربل بازگشته است. از منابعی که شرح زندگانی او را یاد آور شده اند، بر می آید، وی در اربل، ریاست دیوان انشا را در زمان ابن الصلایا، بر عهده داشته است. در سال 660 ه. ق. به بغداد رفت و ریاست دیوان انشاء بغداد را از سوی علاء الدین صاحب دیوان پذیرفت و در سال 693 ه. ق. در همان جا به درود حیات گفت‏(33).
گرچه از تحصیل و رشد علمی او، ارباب تراجم کمتر سخن گفته اند، ولی بزرگانی چون: صاحب (امل الأمل) از وی به عظمت و بزرگی یاد کرده و درباره شخصیت علمی او نوشته است:.
(کان عالماً، فاضلاً، محدثاً، ثقه، شاعراً، ادیباً ومنشأً جامعاً للفضائل والمحاسن. له کتب منها (کشف الغمه فی معرفه الائمه(ع)…)(34).
(اربلى) دانشمند، فاضل، محدث، ثقه، شاعر، ادیب، نگارنده و مجمع فضائل و نیکیها بوده و از او نوشته های بسیارى، از جمله: کشف الغمه فی معرفه الائمه، به جا مانده است.
وى، در این اثر ارزشمند، روایاتی که درباره سیره، تاریخ حیات، فضائل، مناقب و معجزات پیامبر(ص)، حضرت زهرا(س) و ائمه (ع) رسیده، از منابع معتبر و مورد اعتماد شیعه و سنی گردآوری کرده، از جمله: تمامی دو رساله حافظ ابونعیم اصفهانی و برخی متون معتبر دیگر را بر اثر خود افزوده و چون دیده حجم کتاب زیاد می شود در هنگام نقل روایتها، اگر کلمه و جمله ای نیاز به توضیح داشته، به اختصار توضیح داده است وسندهای روایات را، حذف کرده است.
از آن جا که اربلى، از دانش بالایی برخوردار بوده و ذهن نقادی داشته است، در موارد بسیاری دیدگاهها و استدلالهای دیگران را آورده و به نقد و بررسی آن پرداخته و به برخی از اخبار نیز، به دیده نقد نگریسته است.
به خاطر ابتکاری بودن اثر و استحکام محتوا و موضع معتدل نویسنده، این اثر از جایگاه ویژه ای در میان جامعه شیعه و سنی و دوستداران اهل بیت بر خوردار شده و افراد زیادی از آن نقل کرده اند.
نویسنده، بخش آخر جزء سوم کتاب خود را به امام زمان(عج) اختصاص داده وبه مباحثی به شرح زیر پرداخته است: محل تولد حضرت مهدى(عج)، زمان تولد، نسب، پدر، مادر، اسم، کنیه، لقب.
احادیثی که از پیامبر(ص) درباره مهدى(عج) به طریق صحیح ابوداود ترمذی از ابوسعید خدری و دیگران نقل شده، گرآورده است، آن گاه شبهه ای را مطرح می کند:.
مهدی در این که، با اوصافی که در روایات بیان شده، فرزند فاطمه است، سخنی نیست، ولی بحث در این است که این روایات، دلیل نمی شود بر این که مهدى، با آن اوصاف، همان (محمد بن الحسن) باشد. زیرا اولاد فاطمه، تا قیامت بسیارند.دلیل دیگری جز این روایات لازم است تا اثبات کند مهدى، همان حجه بن الحسن العسکری است).
سپس از شبهه این گونه پاسخ می دهد:.
(پیامبر(ص)، مهدی را با اوصاف مشخص کرده و این نشانه ها و ویژگیهایی که در روایات آمده، جز بر امام زمان(عج) تطبیق نمی کند وگرنه این نشانه نخواهد بود.).
شبهه را پی می گیرد و پاسخهای محکم از آن می دهد.
سپس به برهانهای عقلی و نصوصی که برامامت امام عصر(عج) دلالت دارد، استدلال کرده و کسانی که امام عصر(عج) را زیارت کرده اند، نام می برد و…
در پایان، روایاتی که حافظ ابونعیم اصفهانی از پیامبر اکرم(ص) درباره مهدى(عج) گردآوری کرده و بخشهای عمده ای از کتاب البیان فی اخبار الزمان شیخ اباعبداللّه محمد بن یوسف بن محمد الگنجی الشافعی را در بیست و پنج باب که شامل بسیاری از مطالب مربوط به غیبت و ظهور است، نقل می کند.
فرائد السمطین، فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین.
والائمه من ذریتهم(ع)، ج‏2.
نوشته: شیخ الاسلام، صدرالدین ابوالمجامع ابراهیم بن سعد الدین.
محمدابن المؤید الجوینی الخراسان.
تحقیق و تعلیق: شیخ محمد باقر محمودى.
ناشر:مؤسسه المحمودى،بیروت.
مؤلف از بزرگان اهل سنت و حافظان حدیث است. تذکره نویسان، او را به عظمت ستوده اند.ذهبی درباره وی می نویسد:.
(الامام المحدث الاوحد الاکمل فخر الاسلام… وکان شدید الاعتنا بالروایه وتحصیل الاجزاء وعلی یده أسلم غازان الملک…)(35).
(جوینى) پیشوا، محدث، بی همتا، کامل، فخر اسلام…به روایت و تحصیل آن، بسیار عنایت داشته و با تلاش او، غازان الملک اسلام آورد.
وى، احادیث بسیاری از علمای عراق، شام، حجاز و… نقل کرده و از برخی آنان اجازه روایت، دریافت داشته است.
جوینى،نوشته های بسیاری دارد، از جمله نوشته های اوست:فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والائمه من ذریتهم.
مؤلف، بخش زیادی از کتاب خود را به بیان چگونگی ظهور و قیام مهدی منتظر (عج) اختصاص داده است (از صفحه 310، تا 343، جلد دوّم).
نویسنده، در بیان و اثبات مطالب، از منابع روایی بهره می جوید و عناوین روایاتی که گردآوری کرده به شرح زیر است.
بشارت ظهور مهدى(عج)، مهدى(عج) از ذریه پیامبر(ص)، قیام برای گسترش قسط و عدل پس از پرشدن دنیا از ظلم و جور، قیام حضرت مهدی پیش از رستاخیز امری قطعی و حتمی است، مهدى، دوازدهمین امام شیعیان است و خداوند امر ظهور او را یک شبه فراهم می آورد.
امام رضا(ع) و بشارت ظهور مهدی و نورانی شدن دنیا به نور حضرت و روی آوردن سعادت دنیا و آخرت در ایّام میمون و مبارک ظهور حضرت.
شرعه التسمیه حول حرمه التسمیه.
نوشته: سید محمد باقر داماد.
تحقیق: رضا استادى.
ناشر: مهدیه میرداماد.
شماره صفحه ها: 155.
محمد باقر داماد، معروف به میر داماد، تحصیل علوم دینی را در مشهد مقدس آغاز کرد و بر اثر هوش و استعداد سرشاری که داشت، در اندک زمانی در علوم و فنون گوناگونى، بویژه فقه، حکمت و فلسفه، سر آمد دیگران گردید و به درجه اجتهاد نائل آمد و استاد فقهای عصر خویش شد.از این روى، فقهای عصر وى، فتاوای شرعی را به تصحیح وی معتبر می شمردند(36). او، افزون بر مقام فقهى، در مسائل فلسفی و کلامی تبحر خاصی داشته و در این زمینه، از وی نوشته های ارزشمندی به جای مانده است، از آن جمله، رساله: شرعه التسمیه حول حرمه التسمیه.
از جمله مباحث مربوط به امام عصر(ع) که در چندین روایت آمده و محققان درباره آن، به بحث و گفت و گو پرداخته اند، مسأله حرمت، کراهت یا جواز تصریح به اسم و کینه اصلی امام عصر(ع) در زمان غیبت است. از دانشمندان بنامی که در این موضوع به بحث و بررسی پرداخته اند، میرداماد را می توان نام برد.
وى، اثر مورد بحث را در همین باره نگاشته و در آن، این مسأله را به گونه ای عالمانه و محققانه، به نقد و تحلیل گذاشته، آن گاه، روایات مسأله را یکایک آورده و درباره آنها بحث کرده است.
این اثر ارزشمند، افزون بر تحقیق و تبیین مسأله یاد شده، آکنده از فوائد علمى، ادبی و رجالی است.
تحقیق و تصحیح این رساله، براساس چهار نسخه معتبر، با تلاش رضا استادی انجام پذیرفته است. در پانوشتها، افزون بر ضبط اختلاف نسخه ها، توضیحاتی درباره برخی روایات داده شده است.
در مقدمه کتاب، ضمن این که از نسخه های کتاب، چگونگی تصحیح، گزارش شده، شرح حالی از مؤلف آمده و فهرستی از آثار وى، ارائه شده است.
المحجه فیما نزل فی القائم الحجه(عج).
نوشته: سید هاشم بحرانی.
تحقیق و تعلیق: محمد منیر میلانى،.
شماره صفحه ها:284.
بحرانى، فقیه، مفسر، محدث و صاحب نظر در رجال بوده است‏(37).
شیخ یوسف بحرانى، درباره شخصیت او می نویسد:.
(… کان السید المذکور فاضلاً، محدثاً، جامعاً، متتبعاً للاخبار بمالم یسبق الیه سابق سوی شیخنا المجلسى(ره) وقد صنف کتباً عدیدهً تشهد بشده تتبعه واطلاعه…)(38).
سید بحرانى، فاضل، محدث، جامع و پژوهشگر در اخبار بوده است. کسی در این فن، جز مجلسى، بر او پیشی نگرفته. کتابهای زیادی تصنیف کرده که گواه تتبع و آگاهی اوست.
گذشته از مرتبه بلند علمى، امور حسبیه را نیز بر عهده داشته است. در انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ستمگران و حاکمان ستم، هیچ گونه بیم و هراسی به خود راه نداده و عمر پر برکت خویش را در راه نشر علوم اهل بیت و خدمت به بندگان خدا به پایان برده است.
وى، در سال 1107 – 1108 در قریه نعیم درگذشت و در قریه توبلى، به خاک سپرده شد.
بحرانی از بزرگانی چون: سید عبدالعظیم بن سید عباس استرآبادى، شیخ فخر الدین بن طریحی النجفى، صاحب مجمع البحرین، بهره جسته است‏(39).
از وى، نوشته های بسیاری به جا مانده، از جمله: کتاب: المحجه فیما نزل فی القائم الحجه.
موضوع مورد بحث، این اثر، آیات قرآنی است که در روایات، به حضرت مهدی تفسیر و تأویل شده. این آیات، به 120 عدد می رسند که از سوره بقره آغاز و به سوره مبارکه عصر، پایان می پذیرند مطالب کتاب، به صورت ترتیب سوره های قرآنی تنظیم شده اند.
نویسنده، در مقدمه کتاب می نویسد:.
(در این کتاب، آیاتی که در روایات معصومین(ع) به مهدى(عج) تفسیر شده اند، آورده شده و روایات مربوط به دیگر ائمه(ع) را در تفسیر برهان باید جست.).
روایات مورد استناد در تفسیر و تأویل آیات قرآن، از مصادر آنها نقل شده است.
محقق محترم، افزون بر آیاتی که مؤلف گرد آوری کرده، با جست و جوی بسیار، به دوازده آیه از قرآن دست یافته که به گونه ای به امام عصر (عج) ارتباط دارند و آنها را به صورت استدراک در پایان کتاب، تحت عنوان: (مستدرک المحجه) آورده است.
وى، با تلاش فراوان و درخور تحسین، برای تصحیح کتاب به نسخه خطی موجود در کتابخانه آیت اللّه مرعشى، که به خط خوانا در زمان مؤلف و از روی نوشته او، نسخه برداری شده، تکیه کرده و کتاب را، اصلاح کرده است.
از جمله کارهای ارزشمندمحقق، تطبیق احادیث، با مصادر اصلی آن و نمایاندن موارد اختلاف، از نظر زیادی و نقص است.
برخی روایات، که سند مشخصی نداشته اند با جست و جو و تحقیق در منابع گوناگون، از مصادر دیگری آدرس داده است.
ینابیع الموده.
نوشته: الحافظ سلیمان بن ابراهیم بن القندوزی الحنفی.
تصحیح و تدقیق: دارالکتب العراقیه.
ناشر: بصیرتى، قم.
شمار صفحه ها: 527.
قندوزى، در سال 1220 ه. ق. دیده به جهان گشوده در بلخ، به فراگیری دانش پرداخت.برای ادامه تحصیل، به بخارا رفت. سپس به هند و افغانستان رفت و با بزرگان طریقت، همراه گشت و در سیر و سلوک و تفقه در دین، به درجات عالی نائل آمد، آن گاه، به قندوز بازگشت. مدت زمانی در آن جا اقامت گزید و به نشر دانش و هدایت و ارشاد خلق همّت گماشت. از آن جا که شوق زیستن در جوار بیت اللّه الحرام را در سر داشت، در سال 1269 ه. ق روانه بیت اللّه شد. به قونیه که رسید، سه سال و شش ماه، در آن جا ماند. کتابهای شیخ محی الدین بن عربی حاتمی را از روی نسخه دست نوشته وى، یادداشت کرد. تا این که از سوی سلطان وقت، به مسند مشیخه تکیه شیخ مراد بخاری مأمور شد و در آن جا به ارشاد مردم و نشر علم حدیث و تفسیر پرداخت و در سال 1294ه. ق. در قسطنطنیه دیده از جهان فرو بست‏(40).
از جمله آثاری که از وی به جای مانده، کتاب: ینابیع الموده است.
این اثر، بار اول و بار دوّم، در سال 1302ه.ق در استنابول، پس از گذشت هشت سال از فوت مؤلف، از سوی مهدی ملک التجار، در 527 صفحه، به چاپ رسیده است.
بار سوّم، در مشهد، به سال 1308 ه. ق. در دو جزء، در 455صفحه، به گونه سنگى، به تصحیح محمد شفیع اعتماد الدوله.
بار چهارم، در بمبئ، به سال 1311 ه. ق. به اهتمام شیخ علی محلاتى، در 448 صفحه، به گونه سنگى. در پایان این چاپ، ترجمه مؤلف آمده است.
بار پنجم، در تهران، به سال 1312 ه. ق. با مفاتیح المحجه، در 614 صفحه. بار ششم، در بیروت، در سه جزء.
بار هفتم، در نجف اشرف، به سال 1384 ه. ق. با تصحیح، چاپخانه حیدریه.
آنچه در دست داریم، چاپ هشتم کتاب است.
مؤلف در این کتاب، فضائل پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) را با استناد به کتابهای مورد اعتماد، مانند: صحاح ستّ و… در یک مقدمه و صدباب، گرد می آورد.
از باب هفتاد و یک به بعد، مباحثی در باره غیبت امام زمان (عج)، با استفاده از کتابهای گوناگون مطرح می کند: از جمله:.
آیاتی که براساس روایات اهل بیت، به حضرت مهدی (عج) تفسیر شده، از کتاب: المحجه فیما نزل فى القائم الحجه نقل می کند.
روایاتی که بیانگر نشانه ها و شرطهای برپایی رستاخیزند، از جواهر العقدین می آورد.
درباره ویژگیهای حضرت مهدى(عج) و این که او از اهل بیت است و فرزند زهرا(س) روایاتی از کتابهای اهل سنت مانند: کنوز الدقائق، مسامره الاخیار، سنن ترمزى، مناقب لابن المغازلی الشافعی واسعاف الراغبین درباره حضرت مهدى(عج) نقل کرده است.
سخنان حضرت امیر(ع) را درباره شأن و منزلت مهدى(عج) از نهج البلاغه می آورد.
از پیامبر(ص) و ائمه(ع) درباره گرفتاریهای اهل بیت، تا پیش از ظهور، روایاتی را می آورد.
روایات بیانگر نام و شمار ائمه(ع) ظهور حضرت، دجّال و حدیث: (بعدی اثنا عشر خلیفه) را از کتاب فرائد السمطین، یادآور می شود.
زمان ولادت حضرت، کرامات حضرت، ویژگیهاى، آنان که توفیق دیدار او را یافته اند، سخنان اهل اللّه، از اصحاب کشف و شهود، تفسیر آیه شریفه: (یوم ندعوا کل اناس بامامهم) و… از موضوعاتی است که به آنها می پردازد.
یکی از مستشرقان، ینابیع الموده را این گونه معرفی می کند:.
(ینابیع الموده وهی شمائل النبى(ص) وآل بیت فیها اقتباسات کثیره من المصنفات القدیمه ولذا لها فائده کبری وهی مرغوبه فی بلاد عجم…)(41).
ینابیع الموده، سیره و سیرت پیامبر(ص) و اهل بیت را در بر دارد و در آن از کتابهای زیادی از علمای پیشین استفاده شده و دارای فوائد بزرگ و بسیاری است و در بلاد و سرزمین غیر عرب رواج دارد.
این اثر، نه تنها در مناطق شیعه نشین مورد توجه بوده و هست، بلکه در دیگر شهرهای اسلامی نیز، از ارزش و اهمیت شایانی برخوردار است.
نور الابصار.
نوشته: سید مؤمن بن حسن بن مؤمن الشبلنجی.
ناشر: دارالکتب العلمیه، بیروت.
شماره صفحه ها: 248.
وى، در قریه شبلبخ از قرای مصر پرورش یافت و در ده سالگی تمام قرآن را حفظ کرد و وارد دانشگاه الازهر مصر شد و نزد دانشمندان بزرگی چون: شیخ محمد خضرى، میاطى، شیخ محمد الاشمونى، شیخ محمد الانبابى، شیخ ابراهیم شرقاوی شیخ محمد مرصفى، کسب دانش کرد و در علوم و فنون گوناگون، بویژه علم حدیث، ادب و تاریخ به درجات عالی نائل آمد و آثار ارزشمندى، عرضه داشت از جمله نوشته های وى، کتاب: نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار است‏(42).
بخشی از این اثر، اختصاص به حضرت مهدی دارد که تحت عنوان: (فصل فی ذکر مناقب محمدبن الحسن الخالص…) آمده است. ذیل این فصل، به بحث درباره : ولادت، کنیه، القاب، اوصاف و نایبان حضرت، چگونگی غیبت، سال غیبت، طول عمر، زمان و مکانی که حضرت غائب شده، حیات وی پس از غیبت، محال نبودن غیبت طولانی و… می پردازد.
آن گاه، دیدگاه کسانی را که بر این باروند: مهدی منتظر، محمدبن حنفیه است و باز خواهد گشت و هم اکنون در جبل رضوى، اطراف مدینه می زید، به شدت رد می کند و می نویسد:.
(وهذه کلها اقوال فاسده… فان محمد بن حنفیه رضی اللّه عنه توفی بالمدینه المنوره وقیل بالطائف.)(43).
این گفتارها تمام فاسد است… محمد بن حنفیه، در مدینه منوره و برخی گفته اند در طایف وفات کرده است.
سپس تحت عنوان: (تتمه) سخن را درباره اخبار مهدى(عج) پی می گیرد ابتدا اشاره دارد به اختلاف بین علماء، درباره این که آیا حضرت مهدى(عج)، از اولاد امام حسن است یا امام حسین(ع) و نظر می دهد که حضرت مهدى، از اولاد امام حسین(ع) است و دیدگاه صاحب (یواقبت الجواهر) را برای تایید نظر خود، می آورد:.
(… المهدی من ولد الامام الحسن العسکری بن الحسین ومولده النصف من شعبان…)(44).
آن گاه به موضوعات زیر می پردازد.
ویژگیهای ظاهری امام: قد و قامت، رنگ، سیما و…
زمان و مکان ظهور.
چگونگی قیام.
سرزمین کشته شدن سفیانی.
چگونگی برخورد با مردم.
و…
الاذاعه لما کان ومایکون بین یدی الساعه.
نوشته: سید محمد صدیق حسن.
ناشر: مؤسسه سعودی مصر.
شماره صفحه ها:.
مؤلف، در قنوج هند، چشم به هستی گشود، در دهلی به کسب دانش پرداخت، سپس برای امرار معاش، به (بهوبال) سفر کرد و با تلاش و پشتکار، ثروت فراوان، به دست آورد و با ملکه (بهوبال)، ازدواج کرد.
با حضور در صحنه افکار جدید و اصلاح طلبانه و در شمار شخصیتهای دوره نوین نهضت اسلامی قرار گرفت. از وی آثار ارزشمندی در علوم و معارف اسلامی به زبانهاى: عربى، فارسی و هندی به یادگار مانده است‏(45).
از جمله کتاب: (الاذاعه لما کان ومایکون بین یدی الساعه).
این اثر، همان گونه که از نامش پیدا است، ملاحم و فتن پیش از قیامت را در بر دارد. نویسنده، ابتداء احادیثی که در باب حضرت مهدی و مسأله غیبت در منابع روایی چون: سنن، معاجم، مسانید و… آمده و از آنها استفاده تواتر می شود، گرد می آورد.
پس از اثبات تواتر احادیث، به شبهات و خرده گیریهایی که از سوی ابن خلدون و…
در مورد احتجاج به احادیث حضرت مهدی شده می پردازد و به ابن خلدون که می نویسد:.
(احادیث مربوط به غیبت مهدى، برخی با برخ دیگر معارض است و راویان بعضی احادیث، چون حافظه و ضبط قوی نداشته اند، مورد طعن و جرح قرار گرفته اند. تنها به روایاتی که از سوی محققان از محدثان رسیده، می شود عمل کرد.).
پاسخ می دهد:.
اولاً، در کتابهای صحیح نیز، راویان مورد طعن و جرح وجود دارد. افزون بر این، احادیث مربوط به مهدی را محدثان مورد اعتمادى، چون: ترمذى، ابی داود، ابن ماجه، حاکم، طبرانی و ابی یعلی الموصلی به اسناد جماعتی از صحابه نقل کرده اند.
ثانیاً، احادیث مربوط به مهدى، برخی صحیح و بعضی حسن و ضعیف هستند. از آن جا که برخی احادیث، به برخ دیگر یاری می رسانند و به شواهدی نیز، تقویت می شوند، می شود بر آنها اعتماد کرد.
ثالثاً، مسأله امام زمان(عج) و ظهور وى، مشهور بین همه مسلمانان و اهل اسلام است و در طول عصرها و قرنها، زبان به زبان منتقل شده و همه بر آن بوده و هستند که ناچار در آخر الزمان، فردی از اهل بیت پیامبر(ص) ظهور می کند و دین را تایید و عدل را ظاهر می سازد و مسلمانان از وی پیروی می کنند و بر بلاد اسلامی مسلط می شود. این شخص مهدی نامیده می شود.
آن گاه می نویسد: خروج دجال و فرود آمدن عیسی و وقایع پس از آن، از نشانه های رستاخیزند و روایات صحیح و در حدّ تواتر، بر آنها دلالت می کنند و جایی برای انکار آنها نیست و برای تأیید دیدگاه خود، سخن شوکانی را گواه می آورد:.
(قال: والاحادیث الوارده فی المهدی التی امکن الوقوف علیها منها خمسون حدیثاً فیها الصحیح والحسن والضعیف المنجبر وهی متواتره بلا شک ولاشبهه، بل یصدق وصف التواتر علی ما هودونها علی جمیع الاصلاحات المحرره فی الاصول وامّا الآثار عن الصحابه المصرحه بالمهدی فهی کثیره ایضاً…)(46).
احادیثی که درباره حضرت مهدى(عج) رسیده و امکان دسترسی به آنها وجود دارد، از جمله پنجاه حدیث است که در بین آنها، صحیح، حسن، ضعیف و منجبر وجود دارد و اینها متواترند، بدون شک و شبهه، بلکه کمتر از اینها بنا بر همه اصطلاحاتی که در اصول بدان اشاره شده، تواتر صدق می کند. امّا آثار صحابه که در آنها تصریح به مهدی شده نیز، زیاد است.
در این جا اشاره ای دارد به کتاب سید علامه بدرالمله المنیر محمدبن اسماعیل الیمانی و روایاتی که وی گرد آوری کرده درباره: ظهور مهدی از آل محمد در آخر الزمان، مشخص نبودن زمان ظهور و اشاره به روایتی که می گوید: (پیش از ظهور مهدی دجّال خروج می کند).
آن گاه، احادیث رسیده درباره حضرت مهدی را این گونه دسته بندی می کند:.
1. درباره اسم، نسب، مولد، بیعت کنندگان، هجرت کنندگان باوى، سیره و صفات وى.
2. برشمارندگان ویژگیها حضرت و نشانه های ظهور.
3. درباره فتنه ها و حادثه هایی که پیش از ظهور پدید می آید.
4. ملاحمی که در زمان حضور حضرت، واقع می شوند و نشانه نزدیکی رستاخیزند.
نویسنده در ذیل هر حدیثی که می آورد، نکاتی را درباره حدیث و راویان آن، یادآوری می شود. از باب نمونه، در ذیل روایت طلحه بن عبداللّه می نویسد:.
اخرجه الطبرانی فی الأوسط وفیه مثنی بن الصباح وهومتروک وضعیف جداً ووثقه ابن معین فی روایه وضعّفه ایضاً ولیس فی الحدیث تصریح بذکر المهدى…)(47).
طبرانی در الاوسط، روایت را آورده است. در سند روایت، مثنی بن الصباح، که کنار گذاشته شده و جداًضعیف شمرده شده، وجود دارد. در روایتى، ابن معین، او را توثیق کرده و ضعیف نیز دانسته است. در حدیث، تصریح به نام مهدی نشده است.
به دیدگاههای متصوفه و شیخیه اشاره می کند و ابراز می دارد:.
(آنان دیدگاه درستی نسبت به مسأله مهدی ندارند و مبنای سخنان خود را از اصول واهی گرفته اند.).
می نویسد:.
(ما، در اعتقادات و دیدگاههای مذهبی خویش، جز به قرآن و احادیث تمسک نمی جوییم و دین را جز از این دو راه اثبات نمی کنیم.).
در مورد ردّ کسانی که استدلال به این روایات را درباره مهدى، نادرست می پندارد، بویژه ابن خلدون، افزون بر آنچه یادآور شده می نویسد:.
(این احادیث، کمتر از احادیثی که در باب احکام شرعی مورد استناد قرار می گیرند، نیست و معمول است که فقها، به اینگونه روایات استدلال می کنند و آنچه راجع به جرح و تعدیل راویان گفته شده، در سایر سندهای روایات نیز، وجود دارد.
بنابراین، مسأله مهدی جای شک و شبهه ندارد و با وجود دلیلهای بسیار، انکار آن ایستادگی در برابر نصوص مستفیضه ای است که به حد تواتر نیز می رسد.).
سپس استناد می کند به دیدگاه شیخ علامه محمد بن احمد السفارینی حنبلی که مجموع احادیث را موجب علم قطعی دانسته و ایمان به خروج حضرت را واجب شمرده است.
(…ما یفید مجموعه العلم القطعی فالایمان بخروج المهدی واجب کما هو مقرر عند اهل العلم ومدون فی عقائد أهل سنه والجماعه.)(48).
مجموع احادیث، مفید علم قطعی به وجود قیام مهدی است . از این روى، ایمان به قیام مهدى، واجب است همان گونه که نزد اهل دانش ثابت شده و در عقاید اهل سنت و جماعت تدوین شده است.
سخن آخر را به حوادثی که پیش از خروج حضرت مهدى، رخ خواهد داد و نشانه ظهور و… اختصاص می دهد.
نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب (عج).
نوشته: میرزا حسین نوری طبرسى.
ناشر: جعفرى، مشهد.
شماره صفحه ها: 587.
محدث نورى، در یکی از قرای نور، در سال 1254 ه. ق. دیده به جهان گشود. در تهران از محضر شیخ عبدالرحیم بروجردى، مایه علمی گرفت و در سال 1278 ه. ق. برای کسب دانش بیشتر، به عراق هجرت کرد و از خرمن پرفیض شیخ عبدالحسین تهرانى، شیخ اعظم انصاری بهره جست، سپس به هنگام مهاجرت میرزا حسن شیرازی به سامرا، باوی مهاجرت کرد. چند سال در سامراء بود و آن گاه به نجف اشرف، بازگشت و در آن جا، اقامت گزید و در همان جا، به سال 1320 ه. ق دیده از جهان فرو بست. وی آثار بسیار دارد(49). از جمله: نجم الثاقب فی احوال الامام الغائب(عج)، به زبان فارسى.
شیخ عباس قمى، درباره شخصیت علمی وی می نویسد:.
(… اما علمه فاحسن فنه الحدیث ومعرفه الرجال والاحاطه بالاقوال والاطلاع بدقایق الآیات ونکات الأخبار بحیث یتحیر العقول عن کیفیته استخراجه جواهر الاخبار عن کنوزها وترجع الابصار حاسره عن ادراک طریقته فی استنباط اشاراتها ورموزها.(50).
اما آگاهی وی به فن حدیث، رجال، احاطه به دیدگاههای دیگران، شناخت دقایق آیات و نکات روایات، به گونه ای بوده که خردها از چگونگی برداشت او از گنجینه های اخبار در شگفتی فرو رفته و نسبت به درک، فهم و شیوه استنباط و کشف اشارت و رموز به دیده حیرت می نگریسته اند.
این اثر، مزیّن است به تقریظ مرحوم میرزای شیرازی بزرگ.
درباره انگیزه خود از تألیف این اثر می نویسد:.
(در سال 1303 ه. ق. در خدمت میزرای بزرگ بودم.
میرزا فرمود: خوب است، کتابی مستقل درباره حضرت مهدى(عج) به زبان فارسی نگاشته شود. و شما شایستگی انجام این مهم رادارید.
عرض کردم: مقدمات امر فراهم نیست، ولی از آن جا که در سال گذشته، رساله ای درباره کسانی که در غیبت کبرى، به زیارت حضرت مهدى(عج) مشرف شده اند، تحت عنوان: جنه المأوی نگاشته ام، اگر مصلحت باشد، همان رساله را، با افزودن مطالبی بر آن ترجمه کنم.
پیشنهاد پذیرفته شد. لکن میرزا فرمود: شمه ای از حالات حضرت مهدى، هر چند به اختصار بر آن افزوده شود. حسب الامر مطاع میرزا، به انجام این اثر اقدام شد و در نهایت یأس با استمداد از عسکریین، بحمداللّه در اندک زمانی این خدمت به انجام رسید.).
کتاب حاضر در دوازده باب، به شرح زیر تنظیم شده است:.
باب اول، چگونگی ولادت، شمه ای از احوال شخصی حکیمه خاتون.
باب دوّم و سوّم، اسامى، القاب و کنیه ها، شمایل و توجهات الهی به حضرت.
باب چهارم، اختلاف مسلمانان نسبت به امر غیبت، پس از اتفاق بر درستی صدور اخباری که از پیامبر(ص) بر آمدن حضرت مهدی رسیده، کتابهایی که عالمان اهل سنت، در باب حضرت مهدی موعود، تألیف کرده اند، مطالب مورد اختلاف: نسب، اسم پدر تشخیص و تعیین آن حضرت و دیدگاههای علمای فرق اسلامی در مورد هر یک از مباحث فوق و نقد و بررسی هر یک و ارائه دیدگاه صواب.
باب پنجم و ششم: بحث و استدلال درباره این که حضرت مهدی موعود، فرزند امام حسن عسکرى(ع) است.
باب هفتم و هشتم: سخن درباره کسانی است که در عصر غیبت کبرى، به محضر حضرت، شرفیاب شده اند، یا بر معجزات حضرت آگاهی یافته اند و جمع بینِ روایاتی که می فرماید:.
(مدعی دیدار با حضرت را باید دروغگو خواند) و داستانهایی که بیانگر دیدار بزرگان و اولیاء با حضرت هستند و…).
باب نهم، درباره این که برای هر حاجت، به امامی خاص باید توسل جست و اثبات این نکته که یکی از مناصب خاصه امام زمان (عج) پناه دل سوختگان است.
باب دهم، در بیان گوشه ای از تکالیف و آداب مسلمانان، نسبت به آن جناب.
باب یازدهم، روزهای ویژه آن حضرت و تکلیف پیروان حضرت در آن روزها.
ناگفته نماند، مطالب سست، بی اساس و بی پایه در کتابهایی که درباره حضرت مهدی نگاشته شده بسیار است، باید با دقت به آنها نگریست و هر مطلبی را از آنها بی درنگ و بی مطالعه همه جانبه و بدون مراجعه به اهل فن، نپذیرفت.
از جمله نوشته هایی که مطالب واهى، بی پایه و به دور از خرد بسیار دارند، نوشته های محدث نوری است که باید اهل نظر و محققان و نویسندگان تیز نگر، واهی بودن اینها رابه همه شیفتگان مهدی و اهل مطالعه بنمایانند.
اعیان الشیعه، جلد 4.
نوشته: محسن امین.
ناشر: دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.
سید محسن امین عاملى، در سال 1283 ه.ق. در قریه شقره جبل عامل، متولد شد و علوم مقدماتی را در همان جا به پایان رساند و برای تحصیل علوم عالی به عراق هجرت کرد و در نجف اشرف، رحل اقامت افکند و از محضر بزرگان آن حوزه بهره برد و به مقام عالی اجتهاد نائل آمد، سپس به دمشق رفت و در آن جا اقامت گزید و مرجع شیعیان شد.
وى، آثار بسیار دارد، از جمله آنها، اثر ارزشمند اعیان الشیعه است‏(51).
مؤلف بزرگوار، در این اثر با عظمت که در حقیقت، دائره المعارف پیشوایان دین، رجال علم و ادب و فرهنگ است، در مورد حضرت مهدى(عج) سنگ تمام گذاشته و بیش از 150 صفحه از کتاب را به آن حضرت اختصاص داده است.
شیوه بیان مطالب، بیشتر بر مبنای نقل اخبار و اقوال بزرگان و دانشمندان است. در هر موضوع، پیش از ورود در اصل بحث، مقدمه ای می نگارد، سپس به مطالب اصلی می پردازد. درباره حضرت مهدى(عج) موضوعات زیر را به بحث گذارده:.
زمان ولادت، ویژگیهای شخصى، پوشش، غیبت و سفراء، امامت حضرت، وجود حضرت در شهرها، ولی غایب از دیدگان، اخباری که از طریق اهل سنت درباره ظهور حضرت رسیده، برخی مطالبی که شیعیان در اثبات امامت، غیبت و… از قرآن احادیث پیامبر(ص) فاطمه(ع) و سایر ائمه(ع) بدانها تمسک می جویند، غیبتهای انبیاء: صالح، ابراهیم، یوسف، موسى، اوصیاء و حجج پس از موسی تا زمان مسیح، معجزات حضرت و نشانه های اثبات آن طرح یازده شبهه در مورد مهدى(عج) و پاسخ آن با دلیلها و برهانهای عقلی و نقلى، یادآوری نام دانشمندان و علمای اهل سنت که در وجود حضرت مهدى، با شیعه هم عقیده اند، بحث درباره نشانه های ظهور با استفاده از منابع گوناگون و شمارش 69 نشانه، سال، روز و مکان ظهور حضرت، آنچه پس از ظهور توسط حضرت مهدی انجام می پذیرد، محل اقامت مدت حکومت سیره و سیمای وی به هنگام قیام و طریقه اجراء احکام، نشانه هایی که در آن عصر، خداوند ظاهر می سازد، شمار یاران مهدى، نام شهرها و چگونگی گرد آمدن آنان و…
المهدی.
نوشته: سید صدر الدین صدر.
ناشر: دارالزهراء، بیروت.
شمار ه صفحه ها: 255.
سید صدر الدین صدر، از زعمای شیعه است. وى، در سال 1299 ه. ق. در کاظمین، دیده به جهان گشود و در مهد تربیت پدر بالید و تحصیلات ابتدایی و سطوح را در سامراء و کربلا، نزد اساتید بزرگى، چون: شیخ حسن کربلایى، آقا ضیاء الدین عراقی و… فرا گرفت. در سال 1329 ه. ق. به سفارش پدر، به نجف اشرف هجرت کرد و در آن جا، مدتها از محضر درس آخوند خراسانی و میرزای نائینی بهره برد.
در سال 1349 ه. ق. به مشهد مشرف شد و در آن جا اقامت گزید و به تدریس و رسیدگی به امور مردم و… پرداخت.
پس از مدتى، به درخواست، مؤسس حوزه علمیه قم، شیخ عبدالکریم حائرى، به قم مشرف شد و در حوزه علمیه قم، جایگاه رفیعی یافت.
ایشان آثار فراوانی دارد(52). از جمله آنها کتاب ارزشمند المهدی است.
مؤلف، به منابع اصلی حدیث و تاریخ که معروف به وثاقت و مورد اطمینان و اعتمادند، تکیه دارد و بحث دقیق و عمیقی را پی می گیرد و به بسیاری از شبهات پاسخ می گوید.
کتاب، در یک مقدمه و هشت فصل و خاتمه، تنظیم شده است.
وی درباره انگیزه تألیف کتاب می نگارد:.
(در مجلس دوستانه اى، از مهدی منتظر(عج) و آنچه شیعه امامیه اثناعشریه، در این باب، بدان معتقدند، سخن به میان آمد.
برخی از حاضران در مجلس، اظهار داشتند، برادران اهل سنت، در این موضوع، چه عقیده ای دارند. آیا از طریق آنان، احادیثی که موافق احادیث شیعه باشد، وارد شده و دانشمندان آنان، نوشته ای دارند، یا خیر.
در پاسخ گفتم: از طریق اهل سنت، احادیث مستفیضه، بلکه متواتره وارد شده و علمای آنان در این باب تألیفات زیادی دارند. البته بعضی مناقشات و استبعاداتی نیز دارند که از گذشتگان خود گرفته اند و میان آنان، رواج یافته و به تألیفات آنان، با اختلاف در تعبیر، سرایت کرده است.
بعضی از حاضران در مجلس گفتند: برای شما امکان دارد در این موضوع کتابی بنویسید گفتم: پرداختن به این مسأله، سبب جریحه دار شدن عواطف می شود و این را نمی پسندم، بویژه مثل این زمان که ما، نیاز شدید به وحدت کلمه داریم. گفتند: بحث علمى، با حفظ آداب مناظره و خارج نشدن از آداب و اخلاق اسلامى، اشکال ندارد.
از این روی پذیرفتم در این باب، کتابی بنگارم.
آن گاه پس از مطالعه کتابهایی که در دسترس بود، احادیث مربوط به موضوع را ذیل عنوان مناسب، گردآوری کردم. اگر حدیثى، بر چند عنوان دلالت داشت، آن را زیر هر یک از عناوین، آوردم.
در نقل روایات، بر کتابهایی که در چاپخانه های اهل سنت به طبع رسیده بود، یا آثار مخطوطی که اعتبار آنها مسلّم بود، اکتفا کردیم و جز اندکی از کتابهای چاپ شده در ایران، نقل نکردم. عنایت داشتم، مطالبی را گرد آورم که از کتابهای اهل سنت و مورد اعتماد آنان باشد. از علمای شیعه و منابع شیعی که احادیث نبوی را از طریق اهل سنت نقل کرده اند، حدیث نقل نکردم، مگر مقداری از کتاب: الدر الموسویه فی شرح العقاید الجعفریه، تألیف حسن صدر کاظمى، به خاطر ادای بعض حقوق و تأیید مطالب.).
در پایان مقدمه می نویسد:.
(خدا را شاهد می گیرم، من، به دیده انصاف به احادیث و سخنان سلف صالح نگریستم و بر آن رویه مشی کردم که اعتقاد خود را با دلیل منطبق سازم، نه این که دلیل را بر اعتقاد منطبق سازم.).
تحت عنوان نظره اجمالیه، به کتابهایی که بزرگان اهل سنت، درباره مهدى(عج) نگاشته اند، اشاره می کند و مستفیض و متواتر بودن روایات پیامبر(ص) درباره حضرت مهدی از دیدگاه اهل سنت می نمایاند:.
(… قال ابن حجر فی (الصواعق) قال ابوالحسین الابری قد تواترت الاخبار واستفاضت بکثره رواتها عن المصطفى(ع) بخروج المهدی وانه من اهل البیت.(53).
ابن حجر، در الصواعق، از ابوالحسین الابری نقل می کند: روایات متواتر و مستفیض در بسیاری راویان از پیامبر(ص) بر ظهور مهدى(عج) و این که از اهل بیت است، رسیده.
(… قال الشبلنجی فی (نوالابصار) تواتر الاخبار عن النبى(ص) ان المهدی من اهل بیت وانه یملاء الارض عدلاً.)(54).
شبلنجی در نور الابصار، گفته است: اخبار نقل شده از پیامبر(ص)، مبنی بر این که مهدى، از اهل بیت و زمین را پر از عدل می کند، متواتر است.
آن گاه، سخنان دیگری که بر تواتر و استفاضه اخبار مهدى(عج) دلالت دارد، می آورد و می نویسد: اگر از سخنان صریح این گواهان چشم بپوشیم و به احادیث از حیث سند و دلالت نظر افکنیم، روایات، سه دسته اند:.
1. روایات صحیح از نظر سند و بی اشکال از نظر دلالت. ائمه حدیث و بزرگان حفّاظ بر صحت و حسن بودن آنها تصریح کرده اند. در وجوب عمل و اخذ این دسته از روایات، تردیدی نیست.
2. روایاتی که از نظر سند، صحیح نیستند، ولی دلالت آنها روشن است و قواعد مقرر در علم رجال، این دسته از روایات را، از آن جهت که به واسطه دسته اول جبران می شوند و اجماع بر مضمون آنهاست، معتبر می شمارند.
3 . روایات صحیح و ضعیفی هستند که مخالف عموم احادیث متواتر و مستفیضه اند که اگر تأویل آنها، ممکن نباشد، طرح و اعراض از آنها لازم است. مثل روایاتی که دلالت می کنند که اسم مهدى، احمد است و اسم پدرش، عبداللّه. یا این که از اولاد ابی محمد الحسن زکی است. مطالب هشت فصل کتاب، بدین شرح است:.
فصل اوّل، درباره بشارتهایی که بر ظهور مهدى(عج) در کتاب خدا، سنت پیامبر(ص)، سخنان على(ع) و بزرگان و اعلام، در قالب نظم، یا نثر وارد شده است.
فصل دوّم، مهدی منتظر عرب و از امت پیامبر(ص) است و بیت شریف و خانواده وى، مشخص بوده و شواهد بسیاری بر این ، دلالت دارند.
فصل سوّم: ویژگیهای ظاهری و باطنى، ملکات فاضله، دانش، قضاوت، بیعت، حکومت، اصلاحات و…
فصل چهارم، مقام و منزلت حضرت نزد خداوند و…
فصل پنجم، ولادت، تعیین اسم، لقب، کنیه، نام پدر، مادر، طول عمر شریف و…
فصل ششم، چگونگی غیبت، محل غیبت، علت غیبت، چگونگی بهره مندی مردم از حضرت در زمان غیبت و…
فصل هفتم، نشانه های آسمانی و زمینی ظهور، جوّ عمومی جهان، خروج سفیانی و…
فصل هشتم، فضیلت انتظار فرج، نهی از تعیین زمان ظهور، محل ظهور، بیعت، شمار یاران و…
کتاب الغیبه.
نوشته: محمد ابراهیم نعمانى.
از بزرگان قرن چهارم، این اثر شامل 26 فصل؛ درباره امامت و حمایت ائمه(ع)، علائم ظهور، مدعیان امامت، زمین بدون حجت نیست، صبر و انتظار فرج و….
در پایان کتاب، فهرستی ارائه شده از کتابهایی که نویسنده محترم، از آنها نقل روایت کرده است.

پی نوشتها:
28. (روضات الجنات)، خوانسارى. ج‏357/5؛ (امل الآمل)، حر عاملى، تحقیق سید احمد حسینى، ج‏216/2، دارالکتاب الاسلامى؛ (معجم المؤلفین)، عمر رضاکحاله، ج‏66/8، داراحیاء التراث العربى؛ (اعیان الشیعه)، ج‏399/8.
29. (مفاخر اسلام)، علی دوانى، ج‏410/3؛ (تاریخ بیهق)، 243 – 242، ابن فندق.
30. (روضات الجنات)، ج‏357/5.
31. (الجامع لاحکام القرآن) قرطبى، ج‏1، مقدمه، داراحیاء التراث العربى، بیروت.
32. (الاعلام)، زرکلى، ج‏322/5، دارالعلم للملایین؛ (معجم المؤلفین) ج‏239/8.
33. (الحوادث الجامعه)/341؛ مجله (مشکواه)، شماره 273/47.
34. (امل الآمل)، ج‏195/2.
35. (تذکره الحفّاظ)، ذهبى، ج‏1505/4. داراحیاء التراث العربى.
36. (امل الآمل) حرّ عاملى، ج‏249/2.
(قصص العلماء)، میرزا محمد تنکابنی /333. علمیه اسلامیه، تهران.
37. (ریحانه الادب)، میرزا محمد علی مُدرّس ج‏233/1.
(المحجه فیما نزل فی القائم الحجه، سید هاشم بحرانى، تحقیق و تعلیق، محمد منیر میلانى، مقدمه.
38. (ریحانه الادب)، میرزا محمد علی مُدرّس ج‏233/1.
39. (ریحانه الادب)، میرزا محمد علی مُدرّس ج‏233/1.
(المحجه فیما نزل فی القائم الحجه، سید هاشم بحرانى، تحقیق و تعلیق، محمد منیر میلانى، مقدمه.
40. (ینابیع الموده)، سلیمان بن ابراهیم القندوزى، مقدمه، بصیرتى، قم.
(الاعلام) زرکلى، ج‏186/3.
41. (همان مدرک)؛ ینابیع الموده)، مقدمه.
42. (معجم المؤلفین)، عمر رضا کحّاله، ج‏288/4.
(نورالابصار)، شبلنجى، مقدمه، دارالکتاب العلمیه، بیروت.
43. (نورالابصار)/169.
44. (همان مدرک)/170.
45. (الاعلام)، زرکلى، ج‏167/6؛ (معجم المؤلفین)، ج‏90/10.
46. (موسوعه الامام المهدى)، /391، کتابخانه امیرالمؤمنین(ع) اصفهان.
47. (همان مدرک)/404.
48. (همان مدرک)/424.
49. (فوائد الرضویه)، شیخ عباس قمى/149، 150، 152.
50. (همان مدرک)/149.
51. (ریحانه الادب)، ج‏183/1، (آثار الحجه)، محمد شریف رازى/79، دارالکتاب، قم.
52. (الذریعه)، آقا بزرگ تهرانى، ج‏232/3؛ (ریحانه الادب)، ج‏427/3؛ (آثار الحجه)/201.
53. (المهدى)، سید صدرالدین صدر/17، دارالزهراء، بیروت.
54. (المهدى)، سید صدرالدین صدر/17، دارالزهراء، بیروت.
منبع:سایت بلاغ الف