بر اساس روایات قطعی امام زمان (عج) دو نوع غیبت داشتند که عبارتند از غیبت صغری و غیبت کبری.

غیبت صغری
امام حسن عسکری (ع) در هشتم ربیع الاول سال 260 ق؛ یعنی در زمانی که حضرت مهدی (عج) پنج سال بیشتر نداشت، به دست معتمد، خلیفه عباسی به شهادت رسید و امام عصر (عج) بر پیکر پدر بزرگوار خویش نماز گزارد.

از این پس، دوره جدیدی از زندگی امام مهدی (عج)، که به غیبت صغری معروف است، آغاز شد. بنا به گفته بسیاری از صاحب نظران، دوران غیبت کوتاه مدت آن امام که از آن به «غیبت صغری» تعبیر می شود، از همین زمان؛ یعنی سال 260 قمری آغاز گردید. برخی از اهل تحقیق بر آن اند که غیبت صغری از همان زمان تولد حضرت، یعنی سال 255 آغاز شده است. دوران غیبت صغری تا سال 329 ادامه داشت که بدین ترتیب، بنابر دیدگاه اول، طول این دوران، 69 سال و بنا بر دیدگاه دوم، طول این دوران 74 سال خواهد بود.

حضرت در هر دوره یک نایب داشتند که عبارت بودند از عثمان بن سعید عمری، محمد بن عثمان عمری، حسین بن روح نوبختی و علی بن محمد سمری و امام زمان (عج) از طریق آنان با مردم در ارتباط بودند. چون در این مدت که قریب به 70 سال بود و به صورت کلی در غیبت نبودند و بعضی از مردم با حضرت از طریق وکلا دیدار داشتند، به غیبت صغری نامگذاری شده است. حضرت به آخرین علی بن محمد سمری دستور دادند که دیگر برای خود وکیلی تعیین نکند و بدین وسیله غیبت کبری شروع شد.

در زمان غیبت صغری افراد زیادی با واسطه وکلا به محضر امام زمان مشرف می شدند؛ حضرت را زیارت می کردند و خواسته هایشان را امام برآورده می فرمود. این دوران برای مشاهده و اطلاع از وجود نورانی حضرت و آمادگی مردم برای مواجهه با دوران غیبت کبری بود؛ تا کسی شایعه نکند که ایشان متولد نشده اند.

نامه امام زمان (عج) به آخرین وکیل
از حسن بن احمد مکتب روایت شده که وی گفت: «من در مدینه السلام (بغداد) بودم، چند روز قبل از این که علی بن محمد سمری وفات کند، در میان مردم ظاهر شد و توقیعی را هم که در دست داشت برای مردم بیرون آورد و نسخه توقیع از این قرار بود:

«بِسم اللَّه الرحمنِ الرِحیم ای علی بن محمد سمری خداوند تو را جزای خیر دهد و اجر دوستانت را درباره تو زیاد گرداند، تو تا شش روز دیگر بیشتر زنده نیستی، اکنون خود را آماده مرگ کن و کسی را هم وصی خود قرار نده؛ زیرا غیبت تامه رسید و دیگر تا مشیت خداوند قرار نگیرد، برای من ظهوری نخواهد بود و ظهور من بسیار به طول خواهد انجامید تا آن گاه که دل ها قساوت بگیرد و زمین از جور و فساد پر گردد. پس از من شیعیانم خواهند آمد و مدعی رؤیت خواهند شد. هر کس قبل از خروج سفیانی و صیحه آسمانی مدعی رؤیت گردد، مفتری است و لاحول و لاقوه الا باللَّه العلی العظیم».

نواب خاص امام عصر
در طول دوران 69 ساله یا 74 ساله غیبت صغرا، چهار تن از بزرگان شیعه عهده دار مقام نیابت یا سفارت خاص امام عصر (عج) بودند که نام آنها بدین قرار است:

ابو عمرو، عثمان بن سعید
از سن یازده سالگی در حضور ائمه قبلی مشغول خدمت بوده است و از اصحاب مورد اعتماد امام هادی (ع) و امام عسکری (ع) محسوب می شوند. وی از سال 260 تا 267 منصب نیابت امام زمان (عج) را عهده دار بود.

ابوجعفر محمد بن عثمان
وی فرزند نائب اول امام عصر (عج) است که از سال 267 تا 305 عهده دار منصب نیابت خاص بود.

ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی
این عالم بزرگوار از سال 305 تا 326 یعنی حدود 21 سال نیابت امام عصر (عج) را عهده دار بود.

ابوالحسن علی بن محمد سیمری
وی حدود سه سال یعنی از سال 326 تا 329 به عنوان نایب خاص امام (عج) به انجام وظیفه مشغول بود.

غیبت کبری
در سال 329 و به دنبال رحلت چهارمین نائب خاص امام زمان (عج) دوره غیبت صغری به پایان رسید و از این پس دوره غیبت کبری، که در آن نائب خاصی از سوی امام تعیین نشده است، آغاز گشت. این دوره یکی از برهه های سخت زندگی شیعیان است. اولا، طول مدت این دوره بر کسی مشخص نیست. به علاوه، در این دوره وقایع بسیار سخت و دشواری به وقوع پیوست که حفظ اعتقادات و پایبندی به احکام و مقررات دینی را مشکل ساخت. در این دوره از تاریخ حیات بشری، فقهای عظام از سوی ائمه اطهار (ع) و از جمله امام مهدی (عج) به عنوان نائبان عام مسؤولیت رهبری سیاسی و پاسخگویی به مسائل فکری و اعتقادی مردم را عهده دار هستند و همین مساله منشاء و ریشه «ولایت فقیه» در نظام سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی محسوب می شود.

علت اصلی غیبت امام زمان (عج)
همان گونه که هیچ امری در نظام هستی بدون علت نیست، غیبت امام زمان هم برای خود علل و ادله ای دارد و برای آن چندین دلیل در روایات ذکر شده است. از جمله:

امتحان و آزمایش مردم
حفظ وجود امام (عج) از خطرات که او را تهدید می کرد
فراهم شدن زمینه آمادگی فکری و فرهنگی و روانی در مردم برای تشکیل حکومت جهانی
و…

علاوه بر این، اگر به حقیقت معنای امامت در جهان بینی مکتب اهل بیت (ع) توجه شود، به خوبی این نکته روشن خواهد شد که امام علاوه بر وظیفه راهنمایی و ارشاد و رهبری مردم، در حفظ نظام هستی نیز مؤثر است. در روایت آمده است که اگر لحظه ای زمین از امام و حجت الهی خالی بماند، اهلش را در کام خود فرو می برد. امام سجاد (ع) در این باره فرمودند: همان گونه که ستارگان و سیارات وسیله حفظ نظام کیهانی هستند، ما هم وسیله حفظ اهل زمین هستیم. به برکت وجود ماست که آسمان بر زمین فرود نمی آید. اگر ما نبودیم زمین اهلش را فرو می برد… آن گاه در ضمن یک تشبیه بسیار زیبا می فرمایند: استفاده مردم از امام غائب همانند استفاده آنان از خورشید در پشت ابر است…

منبع: سایت ستاره