نویسنده: دکتر سید عیسی مسترحمی (1)

ویژگی های آسمان در قرآن
از آنچه گذشت، دانستیم که در جای جای قرآن به آسمان و برخی از ویژگی های آن اشاره شده است که بشر بعد از گذشت قرن ها با کمک علوم تجربی، برخی از آن ها را شناخته است. ما در این بخش برخی از این ویژگی ها را بیان نموده و به بررسی آن خواهیم پرداخت.
اول: آسمان در حال توسعه و گسترش
گسترش وتوسعه ی آسمان ها از جمله مسایل علمی است که با پیشرفت های نجومی در زمینه ی نورشناسی، مطرح شده و مورد کنکاش قرار گرفته است. به نظر برخی از دانشمندان و مفسران مسلمان (طباطبائی، 381/18؛ معرفت، 114/6؛ الخطیب، 269) و غیر مسلمان (بوکای، 226) قرآن (ذاریات، 47) به این نکته ی علمی که اعجازی (محمد سامی، 35؛ محمد کامل، 55؛ زغلول، السماء فی القرآن، 75) از این کتاب آسمانی است اشاره کرده است.
«والسمائ بنیناها باید و انا لموسعون» (ذاریات، 47) و آسمان را با قدرت بنایش کردیم وقطعاً ما گسترش دهنده ایم.
«اید» در لغت عرب به معنی قدرت (جوهری، 443/2) توانایی و حفظ (ابن فارس، 88/1)است ماده ی «وسع» بر گسترده شدن، زیاد کردن وجادار نمودن دلالت می کند. (راغب، 871؛ مصطفوی، 103/13) این ماده در مقابل ضیق [تنگی] به کار می رود. (ابن فارس، 631/2) درباره ی مصدر باب افعال از این ماده نوشته اند: «الایساع: الاکثار من الذهاب بالشیء فی الجهات» (طبرسی، 267/9) فزونی و گسترش دادن در جهات مختلف چیزی.

اسرار علمی گسترش جهان
دانشمندان، مدل های ریاضی گوناگونی را از جهان ارائه داده اند. برخی همچون نیوتن آن را ایستا و ساکن می دانستند و قائل بودند به زودی تحت تاثیر نیروی گرانش، شروع به انقباض خواهد کرد. (استفن ها وکینگ، 58)
مدل دیگری که از جهان ارائه شده است، جهان را در حال گسترش می داند. ملوین سلیفر (متولد 1875 م.) اولین کسی بود که با کمک یافته های علمی، این نظریه را ارائه داد. او با بررسی خطوط طیفی ستارگان به این نتیجه رسید که ستارگان در حال دور شده از ما هستند.(روسو، 739؛ نوری، 194) ژرژ لومتر، هابل و همس (الشریف، 32) از دیگر دانشمندانی هستند که با سلیفر هم عقیده گشتند. هابل، تحقیقات سلیفر را ادامه داد و در این باره قانونی را ارائه دادکه به نام «قانون هابل» مشهور است. (هوگان، 58؛ هاچ، 251)
کیهان، شناسان معتقدند پس از انفجاری بزرگ، اجزای تشکیل دهنده ی عالم، از هر سو پراکنده شدند و این حرکت در جهات مختلف ادامه دارد. (رضوی، 75؛ هوگان، 47) آنان را با تجزیه ی نور ستارگان این نظریه ی علمی را تا حد زیادی تقویت کرده اند. (جعفری، 138)

دیدگاه های مفسران
برخی از مفسران پس از نقل برخی دیدگاه های گذشته در تفسیر آیه ی 47 سوره ی ذاریات، می نویسند: « این درست همان چیزی است که امروزه به آن رسیده اند که تمام کرات آسمانی و کهکشان ها در آغاز در مرکز واحدی جمع بوده [با وزن مخصوص فوق العاده سنگین] سپس انفجار عظیم وبی نهایت وحشتناکی در آن رخ داده است و به دنبال آن، اجزای جهان متلاشی شده و به صورت کرات درآمده و به سرعت در حال عقب نشینی توسعه است». (مکارم، نمونه، 375/22؛ سعدی، 140)
مطابقت ظاهر این آیه با یافته های اخیر کیهان، شناسی که گسترش آسمان ها را اظهار می دارد، برخی را بر آن داشته که این نظریه ی علمی رابه قرآن استناد دهند و از آنجا که این مطلب علمی، در زمان نزول و حتی تا قرون اخیر بر همگان پوشیده بود، بیان آن توسط قرآن را اعجازی علمی بدانند، ولی به نظر می رسد تا زمانی که نظریه ی توسعه ی جهان و آسمان ها، به طور قطعی به اثبات نرسد، نسبت دادن آن به قرآن صحیح نباشد، اگر چه می تواند به عنوان احتمالی در تفسیر آیه، ارائه گردد و در صورت اثبات قطعی این نظریه، می توان آن را اعجازی علمی از قرآن دانست.

دوم: در هم پیچیده شدن آسمان ها در پایان
قرآن کریم در آیات 104 انبیاء و 57 زمر، از در هم پیچیده شدن آسمان ها در آینده و بازگشت آن ها به حالت و صورت اولیه سخن می گوید و آن را به عنوان یکی از ویژگی های آسمان در آستانه ی قیامت معرفی می کند. این که مراد از در هم پیچیده شدن آسمان ها چیست و حالت اولیه ای که آسمان ها به آن برمی گردند، کدام حالت است، سوالاتی است که مفسران به دنبال پاسخ هایی برای آن هستند.
«یوم نطوی السماء کطی السجل للکتب کما بدانا اول خلق نعیده وعداً علینا انا کنا فاعلین» (انبیا، 104)
روزی که آسمان را همچون پیچیدن طومارنامه ها، در می نوردیم، همان گونه که نخستین آفرینش را آغاز کردیم آن را باز می گردانیم [این] وعده ای است بر عهده ی ما ؛ که قطعاً ما [آن را] انجام می هیم.
«و ما قدروا الله حق قدره و الارض جمیعاً قبضته یوم القیامه والسماوات مطویات بیمینه سبحان و تعالی عما یشرکون» (زمر، 67)
(و در روز رستاخیز تمام زمین در قبضه ی [قدرت] اوست و آسمان ها با دست راست [=قدرت]ش در هم پیچیده شده است.
ماده ی «طوی» در کتب لغت، به معنای جمع کردن و درهم پیچیدن آمده است؛ (جوهری، 2415/6) به صورتی که بعضی از قسمت های شی ء زیر قسمت های دیگر قرار گیرد. (ابن فارس، 81/2) این ماده در مقابل نشر و بسط به کار می رود. ( مصطفوی، 149/7)

اسرار علمی انقباض جهان
انیشتین در نظریه نسبیت خود پیش گویی کرد که انحنای فضا، زمان با چگالی جرم – انرژی عالم متناسب است. به بیان ساده تر اگر جرم- انرژی کافی در عالم وجود داشته باشد، گرانی مربوط به این جرم-انرژی سرانجام می تواند انبساط عالم را متوقف کند و اگر جرم- انرژی کافی وجود نداشته باشد، عالم برای همیشه منبسط خواهد شد. چگالی لازم برای هر مدل با کمک فرمول هایی قابل محاسبه است.
اگر برآورد ما از چگالی عالم فقط اشیای درخشانی مانند کهکشان ها، ستارگان و سحابی های روشن محدود می شد، جرم- انرژی کافی برای «بسته» بودن عالم وجود ندارد و عالم همیشه در حال انبساط است، اما به نظر می رسد اکتشافات جدیدی که از ماده ی تاریک موجود در کهکشان ها ونیز جرم سیاهچال ها به عمل آمده است، سررشته هایی از جرم- انرژی کافی برای بسته بودن عالم به دست بدهند؛ یعنی معلوم شود عالم، خود، گرانی کافی دارد تا سرانجام به انبساط خود خاتمه دهد. (دیکسون، 556)

دیدگاه مفسران
در این آیات، پایان یافتن عمر آسمان به در هم پیچیدن طومار عالم هستی تشبیه شده است. در حال حاضر این طومار گشوده شده و تمام نقوش و خطوط آن خوانده می شود و هر یک در جایی قرار دارند، اما هنگامی که فرمان رستاخیز فرا رسد، این طومار عظیم با تمام خطوط و نقوشش در هم پیچیده خواهد شد. به نظر بسیاری از دانشمندان مراد از «طی السماء» را بازگشت اسمان به حالت رتق اولیه (سمیر، 16؛سعدی، 46)، یعنی دخان و گاز می دانند (مکارم، نمونه، 513/13؛ صادقی، ستارگان از دیدگاه قرآن، 326)و روایتی از تفسیرعلی بن ابراهیم را شاهد می آورند که می گوید: «معنای طی آسمان ها، فنائ صورت کنونی آن هاست که به حالت گازی برگشت داده می شوند». ( بحرانی 75/3) برخی نیز قایلند اشاره ی قرآن به این نکته ی علمی معجزه ای از معجزات علمی قرآن است. (ذغلول، 181؛ الشریف، 36؛ مخلص، 31)

بررسی
1. این که برخی از نویسندگان و مفسران این آیات را بیان کننده ی این نظریه ی علمی می دانند که کهکشانها در آینده به سوی هم جذب خواهند شد و همچون طوماری در هم پیچیده می شوند، در صورتی صحیح است که اولاً نظریه ی Big Crunch که از جمع شدن کهکشان ها در یک محل سخن می گوید، به طور قطعی در علم ثابت شود. ثانیاً از آنجایی که در این آیات درباره ی آغاز قیامت هستند، باید اثبات شود که جذب کهکشان ها به یکدیگر و جمع شدن جهان در یک نقطه، در پایان عمر این دنیا صورت می گیرد.
2. عبارت«کما بدانا اول خلق نعیده» نیز از قدرت خداوند بر برگرداندن آسمان به حالت اولیه اش خبر می دهد که با توجه به آیه ی 10 سوره ی دخان که می فرماید در روز قیامت دودی فراگیر آسمان را فرا خواهد گرفت؛ می توان آیه ی 104 سوره ی انبیا را اشاره به بازگشت آسمان به حالت گازی شکل اولیه دانست که آیه ی شریفه ی 11 سوره ی فصلت آن را بیان می کند و می فرماید: «آسمان در ابتدای خلقت در حالتی دودی (وگازی) شکل دانست».
سوم: خیمه ای برافراشته شده بدون ستون های مرئی
آسمان و اجرام آسمانی همانند سقفی، بالای سرزمین قرار گرفته اند. اما چرا این سقف با عظمت که ستونی برای آن دیده نمی شود، بر زمین سقوط نمی کند و فرو نمی ریزد؟ آیا این سقف اصلاً پایه و ستونی ندارد و یا ستونی هست، ولی ما نمی بینیم؟ مفسران و دانشمندان قرآنی، جواب این سوال را در آیات سوره ی رعد و لقمان یافته اند و قائلند خداوند متعال در این آیات به آن جواب داده است.
«خلق السماوات بغیر عمدٍترونها والقی فی الارض رواسی ان تمید بکم وبث فیها من کل دابهٍ و انزلنا من السماء ماءً فانبتنا فیها من کل زوجٍ کریمٍ» (لقمان، 10) [خدا] آسمان ها را بدون ستون هایی که آنها را ببینید آفریده است.
«الله الذی رفع السماوات بغیر عمدٍ ترونها ثم استوی علی العرش و سخر الشمس القمر کل یجری لاجلٍ مسمی یدبر الامر یفصل لآیات لعلکم بلقاء ربکم توقنون» ( رعد، 2) خدا کسی است که آسمان ها را، بدون ستون هایی که آن ها را ببینید برافراشت.
«رفع» در لغت به معنای برافراشتن، بلند کردن (جوهری، 221/3) و برداشتن (راغب، 360) است و در مقابل وضع (ابن فارس،479/1) و خفض (مصطفوی، 183/4) به کار می رود. «عمد» بر وزن صمد جمع عمود (فیومی، 428) و به معنی ستون ها و هر شیء طولانی، مانند قطعات چوب و آهن است که بر آن تکیه می شود. (ابن فارس، 173/2؛ راغب، 585)

اسرار علمی جاذبه ی عمومی
بر طبق قانون جاذبه ی عمومی نیوتن، کلیه اجسام، همدیگر را جذب می کنند و این کشش به دو عامل بستگی دارد: 1- جرم 2- فاصله.
نیوتن اظهار داشت دو جسم به طور مستقیم حاصلضرب جرم های خود به نسبت عکس مجزور فاصله ی بین این دو جسم، یکدیگر را جذب می کنند؛ یعنی اگر شما یکی از جرم ها را دو برابر کنید، نیروی جذب این دو جسم به اندازه ی یک چهارم و اگر فاصله را سه برابر کنید به اندازه ی یک نهم کم می شود. (برانلی، 128؛ جعفری، 267)
قانون دیگری که نیوتن ارائه داد «قانون گریز از مرکز» بود که بر طبق آن، هر جسمی که بر گرد مرکزی حرکت کند در آن جسم طبعاً کششی به وجود می آید که می خواهد از آن مرکز دور شود، مانند آتش گردانه ای که در حال چرخیدن است. (مدرسه ی ستاره شناسی،40) نیوتن با ترکیب دو نیروی جاذبه و گریز از مرکز، حرکت زمین، سیارات، قمرها و دیگر اجرام آسمانی در مدارهای خود (مدرسه ی ستاره شناسی، 261) و گرد یکدیگر را توجیه کرد و نیز به علت عدم تصادم و سقوط آن ها پی برد. سقوط آزاد اجسام، جزر و مد اقیانوس ها و تقدیم اعتدالین از مسایل مهمی بودند که پس از کشف جاذبه، به علت آن ها پی برده شد. (مایردگانی، 190؛ زمانی112)

دیدگاه و نظریات مفسران
در برخی آیات قرآن از برافراشته شدن آسمان سخن به میان آمده است.(نازعات، 28؛ رحمن، 7؛ طور، 5؛ غایشه، 18 و…) و وجود عبارت «بغیر عمدٍ ترونها» در برخی از این آیات (رعد، 2، لقمان، 10) توجه مفسران را جلب کرده و دیدگاه ها و نظریات متفاوتی را به دنبال داشته است.
گروهی (نابلسی، 55؛ حنفی، 247؛ نیازمند، 174؛ رضایی، 1، 154) جمله ی «ترونها» را صفت برای عمد می دانند و آیه را این گونه ترجمه می کنند: (آسمان ها را بدون ستونی که دیدنی باشد برافراشتیم.) واین، وجود ستون های نامرئی را برای آسمان اثبات می کند. آنان با نقل روایتی (بحرانی، 278/2) از امام رضا (ع)در این باره می نویسد: «آیا توجیه یا تفسیری برای این سخن امام، غیر از ستونی که ما امروز آن را «توازن جاذبه و دافعه» می نامیم وجود دارد» (مکارم، پیام قرآن، 146/8؛ همو، تفسیر، 17/ 29 و 110/11)
گروهی «طوسی، 273/8؛ ابن کثیر، 1874/4؛ عبدالکریم بن صالح، 149) نیز «بغیر عمدٍ» را متعلق به جمله ی ترونها میدانند که در این صورت آیه می گوید: «همان طور که می بینید آسمان بدون ستون است». (مکارم، پیام قرآن، 146/8)
آنچه می تواند به عنوان موید تفسیر اول آیه باشد، روایتی از امام رضا (ع) است که ایشان، آیه را دال بر وجود ستون هایی نامرئی برای آسمان می دانند. (بحرانی، 278/2)
آیات 25 سره ی روم و 41 سوره ی فاطر نیز از آیاتی هستند که به پا داشتن آسمان ها به اذن و امر خداوند و نیز جلوگیری از زوال آن ها را بیان می کنند و می تواند به نوعی اشاره به وجود عواملی همچون جذبه باشد.

پی نوشت ها :

1- دکترای علوم قران و حدیث و عضو هیات علمی جامعه المصطفی العالمیه
نشانی الکترونیکی:mostarhami@yahoo.com
*تاریخ دریافت مقاله: 88/8/10
*تاریخ پذیرش مقاله: 88/9/11
منبع: علوم و معارف قرآن کریم شماره 4