«سوره حجرات» مشهور به سوره «آداب اجتماعی» است و در مسیر «اخلاق اجتماعی» بسیار راهگشا می باشد.
یکی از نکات بارز سوره تکرار ندای مبارک «یَا أَیُّها الَّذیِنَ آمَنُوا» در ابتدای پنج آیه (1و2و6و11و12) است، اولین کاربرد این عبارت، آیه 104 بقره است و در 84 مورد دیگر تا آخر قرآن این خطاب دیده می شود که حاکی از اهمیت این سبک بیان است و می توان نتیجه گرفت که شارع از این طرز بیان مقصودی را دنبال می کرده است.

مراد از «اَلَّذیِنَ آمِنُوا» در قرآن و تفاوت آن با مومنین چیست؟

«اَلَّذیِنَ آمِنُوا» تعبیر محترمانه ای است که قرآن، آن را به امت رسول خدا (ص) اختصاص داده و سیاق این آیات نشان از برتری و شرافت طبقه مشمول این آیات بر طبقه دیگر دارد. (1) این شیوه خاص از تخاطب، در مخاطب نوعی شوق ایجاد می کند و او را تشویق به انجام دستورات آیه می نماید. تشویق یک روش مهم تربیتی است که خداوند برای ترغیب مسلمانان به اطاعت از دستوراتش در برخی آیات از این روش استفاده می کند. روانشناسان رفتارگرا (2)نیز شکل گیری هر رفتاری را به تقویتها و تشویقهای محیطی نسبت می دهند و معتقدند که اگر رفتاری منجر به دریافت پاداشی از محیط بشود تکرار می شود و این همان یادگیری است.

جایگاه های تشویق در قرآن

رسیدن به مقام قرب الهی، مستلزم سعی و تلاش است. انسان نفس خویش را به زحمت می افکند و تلاش می کند، به شرطی که نتیجه و پیامد خوشایندی در پی این تلاش باشد. قرآن نتیجه صبر، پاداش مجاهدان فی سبیل الله، برکات شکر، آثار امر به معروف و نهی از منکر و مواردی از این قبیل را که همه در جهت قرب خدا هستند، به نمایش می گذارد.
به صالحان وعده بهشت می دهد «وَاَدخِلَ الَّذینَ آمِنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جَناتٍ تَجری مِن تَحتَهَا الانهارُ» (ابراهیم/23) و به شاکرین، وعده ازدیاد نعمت «لَئِن شَکَرتُم لأزِیدَنَّکُم» (ابراهیم/7)، و مستغفرین را به غفران مژده می دهد «فَمَن تَابَ مِن بَعدِ ظُلمِهِ وَ أَصلَحَ فَاِنَّ اللهَ یَتُوبُ عَلَیهِ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ». این چنین فضاسازیها، توصیفها و حتی امدادهای غیبی و گشایشها در زندگی دنیا انسان را به حرکت و تلاش وامی دارد و در او شوقی ایجاد می کند. هر آیه ای که در درون انسان شوق به انجام عمل یا ترک فعلی پدید می آورد، در حقیقت انسان را به انجام آن عمل یا ترک آن فعل تشویق می کند. صبر(3)، توکل(4)، اخلاص (5) و بسیاری موارد دیگر، مواضعی هستند که قرآن نسبت به آنها ترغیب و تشویق می کند.

مواضع تشویق در سوره حجرات

سوره با ندای «یَا اَیُّهَا اَلَّذیِنَ آمِنُوا» آغاز شده و با این تعبیر مخاطبان خود را به عدم پیشی گرفتن از حکم خدا و رسول (ص) و تقوای الهی ترغیب می کند [حجرات/1].
هنگام سخن گفتن با پیامبر صدای خود را بالا نبرید «لاَ تَرفَعُوا اَصوَاتَکُم فَوقَ صَوتِ النَّبیِّ» [حجرات/2]، تشویق این موضع، از نحوه تخاطب «یَا اَیُّهَا اَلَّذیِنَ آمِنُوا» بر می آید.
آمرزش و پاداش عظیمی در انتظار کسانی است که صدای خود را نزد رسول خدا- از روی ادب-پایین می آورند «لَهُم مَغفِرَهٌ وَ أَجرٍ عَظیمٌ» [حجرات/3]. این نتایج شوقی برای پایین آوردن صدا از روی ادب ایجاد می کنند. البته این نکته محدود به محضر رسول خدا نیست. می توان پیام آیه را به زمینه های اجتماعی دیگر تعمیم داد.(6)
با یادآوری غفور و رحیم بودن ترغیب کرد. خدا غفور و رحیم است [حجرات/4و5]. پس بی ادبی های گذشته را می بخشد.
ندای «یَا اَیُّهَا اَلَّذیِنَ آمِنُوا» نشان دهنده احترام به مخاطب است. احترام زمینه لازم برای پذیرش دستور آیه را فراهم کرده و انسان را به طاعت بر می انگیزد. دستور آیه بررسی خبری است که فاسق می آورد «فَتَبَیَّنُوا» [حجرات/6](7)
ارزشی بالاتر از این نیست که خدا کسی را دوست بدارد و خدا مقسطین را دوست دارد «إِنَّ اللهَ یُحِبُّ المُقسِطین» [همان/9]. پس ای انسان اگر مشتاق هستی خدا تو را دوست بدارد قسط را برپا کن.
صلح و صفا مقدمه دریافت رحمت الهی است «فَاَصلِحُوا…تُرحَمُون» [همان/10].(8)
مشمول رحمت خدا شدن، انسان را تشویق می کند که به اصلاح روابط اجتماعی خود بپردازد.
ایمان ایجاب می کند از تمسخر، عیب جویی و بدنام بردن دیگران بپرهیزید «لاَ یَسخَر قَومٌ مِّن قَومِ…» اجتناب از این معاصی، نشانه ایمان است. موضع تشویقی آیه 11 همین جا است.
اهل سوءظن، تجسس و غیبت را به ترک این معاصی تشویق کنید، زیرا «اِنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ» [حجرات/12].
«لاَ یَلتِکُم مِّن أَعمالِکُم شَیئاً» [حجرات/14] خدا ذره ای از اعمال شما را کم نمی کند. این نکته انسان را ترغیب به انجام عمل صالح و اجتناب از محرمات می کند؛ زیرا خدا ذره ای از آنها کم نمی کند، چه خوب و چه بد.
موضعی که آن را بیشتر تحلیل می کنیم تشویق آیه سوم سوره است:
«اِنَّ الَّذینَ یَغُضُّونَ اَصوَاتَهُم عِندَ رَسولِ اللهِ اُولَئِکَ الَّذینَ امتَحَنَ اللهُ قُلُوبَهُم لِلتَّقوی لَهُم مَّغفِرَهٌ وَ اَجرٌ عَظیمٌ»
همانا کسانی که نزد پیامبر (به خاطر ادب و احترام) صداهایشان را پایین می آورند، همانها کسانی هستند که خداوند دلهایشان را برای تقوی آزمایش کرد. و آمرزش و پاداش بزرگ متعلق به آنهاست.
باید توجه داشت هر کلامی دو بعد دارد: یکی ظاهر و آهنگ کلام است و دیگری محتوای کلام. (9) بحث ما مربوط به قسمت ظاهر کلام است.

نکات

کلمه غض به معنای از بالا به پایین آمدن و کوتاه آمدن است. آهسته سخن گفتن نشانه ادب، تواضع، وقار و آرامش و مهر و عشق است.(10)
کلمه إمتحن را بعضی از باب تفسیر، به معنی آزمایش گرفته اند، اما این معنا اشکالی را وارد می کند؛ کسی امتحان می کند که از حقیقت آگاه نیست، اما خدا عالم مطلق است.(11) مراد از امتحان الهی در آیات و روایات، انجام و سرزدن عملی از انسان است تا پس از آن به کیفر یا پاداشی برسد نه اینکه حقیقت برای خدا آشکار شود.(12)
نکره به کار رفتن مغفره ی، توصیف اجر به عظیم و تقدم مغفرت به اجر هر کدام پیامی در بردارند.(13) نکره بودن مغفره برای آن است که نشان دهد آمرزش بسیار عظیمی مدنظر است. نتیجه آن بار تشویقی بیشتر است. توصیف اجر، به صفت عظیم مشوق را قویتر می کند. تقدم آمرزش بر اجر نشان می دهد که انسان به هر مرتبه ای برسد باز هم امکان تشویق او به مرتبه بالاتر وجود دارد. نتایجی که آیه بر می شمرد انسان را به رعایت ادب و آرام و متین سخن گفتن در محضر رسول خدا و در شکل تعمیم یافته والدین، استاد و… تشویق می کند.

تشویق به سخن گفتن آرام

«واقصد فی مشیک واغضض من صوتک ان أَنکَرَ الاَصوَاتِ لَصَوتُ الحَمیرِ» [لقمان/19] (پسرم) در راه رفتن اعتدال را رعایت کن؛ از صدای خود بکاه و (و هرگز فریاد مزن) که زشت ترین صداها صدای خران است.
لقمان حکیم فرزندش را به رعایت اعتدال در سخن گفتن، آرام سخن گفتن و در حقیقت اجتناب از خودپسندی اندرز می دهد. (14) تعبیر «یا بُنَیّ» که در آیه 17 آمده بار عاطفی و احساسی دارد. وقتی کسی انسان را مورد عطوفت قرار می دهد، معلوم می شود او خیرخواه انسان بوده و توصیه هایش در جهت رشد و تعالی انسان است. در ساز و کار تربیتی تشویق اشاره کردیم که انسان فطرتاً تعالی خواه است. استمداد از عواطف برای تشویق به رشد بیشتر می تواند شور و نشاط بیشتری برای حرکت در مسیر کمال فراهم کند.
آهسته سخن گفتن بر وقار می افزاید و نفوذ سخن را در مغز شنونده مستحکم می کند، این نتیجه عملی، خود می تواند بهترین مشوق باشد. آهسته سخن گفتن نشانه آرامش روانی، تسلط بر اعصاب و قدرت روح است. آهسته سخن گفتن، از بزرگ عظمتی است فوق العاده و از کوچک ادبی جالب و زیبا.(15)

پی نوشت ها :

1) تفسیر المیزان،ج1، صص 372-375.
2) رفتارگرایی.
3) «إِنَما یُوَفی الصَّابِرُون أَجرَهُم بِغَیر حِسابِ»؛ زمر/10.
4) «وَمَن یَتَوَکَّل عَلَی الله فَهُوَ حَسبُهُ» طلاق/3.
5) «إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَاصلِحُوا وَاعتَصِمُوا بِالله وَ اَخلَصُوا دینَهُمُ فَاُولَئِکَ مَعَ المُومِنین وَ سَوفَ یُوتِ اللهُ الموُمِنینَ أَجراً عَظیماً»؛ نساء/146.
6) تفسیر سوره حجرات، ص40.
7) همان/ص51.
8) تفسیر نمونه، ج22،ص169.
9) تفسیر سوره حجرات، ص36.
10) تفسیر سوره حجرات، ص40.
11) تفسیر سوره حجرات، ص43.
12)تفسیر سوره حجرات، ص41.
13) اخلاق و عرفان در سوره حجرات، ص32.
14) تفسیر المیزان، ج16، ص327.
15) تفسیر سوره حجرات، ص48.

منبع: ماهنامه راه قرآن، شماره35.