نویسنده: فرض الله قلی زاده کلان

کودکان، آینه رفتار والدین هستند؛ هر آن چه مقابل این آینه حساس قرار گیرد، به همان سان آن را منعکس خواهد کرد. بدین ترتیب کودکان، رفتارهای والدین را تقلید می‏نمایند و آن را در زندگی خود اجرا می‏کنند، زیرا محیط خانواده، اوّلین محیطی است که نوزاد زندگی خود را شکل می‏دهد. در پایه‏ریزی شخصیت و چگونگی رشد عواطف انسانی، هیچ عاملی به پای محیط کوچک خانواده نمی‏رسد. تار و پود روانی اشخاص در کانون خانواده به هم تنیده می‏شود. و والدین در تکوین شخصیت سالم، توانا، باتقوا و سازنده فرزندان خود نقش انکارناپذیری دارند.
کودک در اوّلین سال‏های زندگی، قبل از این که زبان باز کند، در اثر ارتباطاتی که با اعضای خانواده دارد، تصویری از خویشتن در او ایجاد می‏شود، و هنگامی که زبان می‏گشاید درس‏های زیادی برای سازگاری بیشتر با محیط اطراف می‏آموزد. کودک به تدریج رشد می‏کند و توجه او با قضاوت دیگران درباره خود بیشتر می‏شود و خودپنداری او انعکاسی از قضاوت‏ها و ارزیابی‏هایی می‏شود که افراد و اعضای خانواده در مورد او به عمل می‏آورند.اگر این ارزیابی‏ها نادرست و ناپسند باشد و جنبه تحقیرآمیزی به خود بگیرد، کودک خود را تحقیر شده و بی‏ارزش می‏شمارد و این امر در او حس خود کم‏بینی و حقارت ایجاد می‏کند که در مراحل بعدی زندگی باعث آزارهای روحی و عقده‏های روانی می‏گردد.بر عکس، اگر کودک در رابطه خود با خانواده، از پذیرفتن و گرمی و محبّت و از احترام متقابل برخوردار باشد که در آن به شخصیت و سلامت روانی کودک ارزش قائل شوند و به اصطلاح او را آن گونه که هست بپذیرند، کودک خود را عضو باارزش و مفیدی می‏پندارد و در نتیجه فردی خوش بین و با اعتماد به نفس بار خواهد آمد.
کانون خانواده، تنها پناهگاه فرزند و تکیه‏گاه او است هر چند خانواده کوچک‏ترین واحد اجتماعی است، ولی هسته اصلی جامعه، سرچشمه اجتماع بزرگ‏تر است؛ یعنی زمانی که نوزاد چشم به جهان می‏گشاید، با افکار، احساسات، نظرها، آرزوها و انتظارات اعضای خانواده احاطه می‏شود. محیط خانواده، محلی است که کودک چگونگی زندگی کردن را یاد می‏گیرد و شیوه‏های فرهنگ را عموما و فرهنگ خانواده را خصوصا می‏آموزد. در این محیط باید عواطف و احساسات هیجانی کودک در پناه امنیت و آرامش نضج گیرد و پرورده شود. او در هر زمینه‏ای نیاز به راهنمایی دارد. در رفتارش باید توجّه کامل و مراقبت صحیح به عمل آید. باید محیط را به گونه‏ای جلوه داد تا کودک به خوبی احساس کند که در پناه حمایت والدین است. باید کودک درک کند که راهنمایی آنها بر پایه صحیح و منطقی استوار است. اگر طفل از وضع نوین و غیر منتظره‏ای احساس آشفتگی و اضطراب کند، باید با توضیح کافی و سازگار با منطق و درک او، ذهن وی را روشن کرد. اغلب عوارض و مشکلات رفتاری بزرگسالی، ریشه در زمان کودکی دارد.
هرگاه والدین در هر مرحله‏ای از رشد، به کودک مسؤولیتی در خور توانش بدهند، به تدریج درباره خود به عنوان یک فرد قابل اعتماد و شایسته می‏اندیشد. اگر والدین صادقانه به او محبّت کنند، او دوست داشتن دیگران و مورد علاقه دیگران بودن را یاد می‏گیرد؛ و بالاخره اگر والدین از اعتماد به نفس او نسبت به استقلال یافتن جلوگیری نکنند، او قادر خواهد بود در خلال دوره نوجوانی به درجه‏ای از اعتماد به نفس دست یابد و به تدریج خود را از وابستگی کودکانه رها سازد. از پیامبر گرامی اسلام(ص) روایت شده است که فرمودند: «رَحِمَ اللهُ مَنْ اَعانَ وَلدَه عَلی برّه. قال قُلْتُ کَیفَ یُعینُهُ عَلی برهّ؟ قالَ یَقْبَلُ مَیْسُورَهُ و یتجاوَزُ عن مَعسورِه و لایُرْهِقُهُ و لایَخرُقُ بِه؛ خدا رحم کند بر کسی که فرزندان خود را بر نیکی مدد رساند. شخصی می‏گوید پرسیدم: چگونه او را بر نیکی کردنش اعانت کند؟ حضرت فرمودند: کار آسانی که از او به عمل آید، قبول کند و کاری که بر او دشوار باشد و او انجام ندهد، از او درگذرد و تکلیف‏های دشوار به او معین نکند و با سفاهت و تندی با او برخورد نکند.»
نگرش‏ها و رفتار والدین می‏تواند تسهیل کننده و یا مانع جریان رشد و تکامل کودک باشد. والدین سخت‏گیر و خشن، مانع می‏شوند فرزندانشان از روابط مثبت و سازنده با همسالان خویش که برای استقلال آنان بسیار مهم است، بهره گیرند.توقعات و محدودیت‏های والدین، اغلب فرآیند رشد را در کودکان و نوجوانان دشوار می‏سازد. نتیجه رفتار والدین، بستگی تام به این دارد که کودک چگونه رفتار والدین را مشاهده و معنای آن را چگونه درک می‏کند.خانواده باید ضمن حمایت از کودک فرصت‏هایی برای او فراهم آورد که بتواند به روش خود و با توجه به رشد و توانایی‏های خویش، مهارت‏هایی را فرا گیرد و با مسائل خود به طور نسبی دست و پنجه نرم کند. کودک بدین ترتیب احساس خودارزشی و اعتماد به نفس می‏کند، ولی حمایت بیش از اندازه و یا عدم حمایت،موجب می‏شود کودک در توانایی‏های خود شک کند و نتواند استعدادهای خود را بشناسد.
والدین باید در محیط خانواده به احساسات کودکان توجّه کنند و بی‏تفاوت نباشند. پدر و مادری که به احساسات کودکان خود و حتی احساسات سایر مردم بی‏تفاوت‏اند، به احتمال زیاد بازتاب همان ویژگی را در خصوصیات بزرگسالی فرزندانشان خواهند دید. والدینی که آرای دیگران را برنمی‏تابند و پیوسته از دیگران انتقاد و ثروت خود را بیهوده صرف می‏کنند، یا در گفت و گوهای خود از مذهب، درستی و مهربانی و سایر ارزش‏های اخلاقی با بدی و بی‏ارزشی یاد می‏کنند، بی‏تردید الگوهای ناصوابی برای فرزندانشان خواهند بود. امام سجاد(ع) در این زمینه می‏فرمایند: «فاعْمَلْ فی أَمرِه عَمَلَ المُتزَیَّن بِحُسْنِ اثره علیه فی عاجل الدُّنیا؛1 با فرزندت آن‏چنان رفتار کن که اثر نیکوی تربیت تو مایه زیبایی و جمال اجتماعی او شود، او را* کودکان، آینه رفتار والدین هستند؛ هر آن چه مقابل این آینه حساس قرار گیرد، به همان سان آن را منعکس خواهد کرد. بدین ترتیب کودکان، رفتارهای والدین را تقلید می‏نمایند و آن را در زندگی خود اجرا می‏کنند.
چنان بار بیاور که بتواند در شؤون مختلف، دنیای خود را با عزّت و آبرومندی زندگی کند و مایه زیبایی و جمال تو باشد.»
بطور کلی، خانواده مطلوب و ایده‏آل، خانواده‏ای است که امنیت عاطفی، احساس ارزشمندی، احساس تعلّق و عشق و علاقه را تأمین می‏کند. هنگامی که کودکی مورد علاقه و احترام خانواده‏اش باشد، امکان و فرصت بیشتری برای نیل به استقلال و مسؤولیت خواهد داشت و برای برنامه‏ریزی و انتخاب امور مربوط به خود در چارچوب معیارهای اخلاقی، از تشویق لازم برخوردار خواهد شد. کودک و نوجوان در خانواده‏ای که همخوانی و عدم تعارض در ارزش‏ها، گرمی، ثبات و اعتماد و احترام لازم و متقابل در آن حاکم است، به سهولت با زندگی همساز می‏شود.
از حضرت امام سجاد(ع) روایت شده است که فرمودند: «و امّا حقَّ وَلدکَ فاَنْ تَعلَمَ انَّهُ مِنْکَ و مُضافٌ الیکَ فی عاجِل الدّنیا بِخَیره و شَرَّه و انَّکَ مَسؤوُلٌ عَمّا وَلَّیتهُ به من حُسن الادَبِ و لدلاله علی ربَّهُ عَزَّوجَل والمَعُونَه له علی طاعَتِه فاعْمَلْ فی امْره عَمَلَ مَنْ یَعْلَمُ انَّهُ مُثابٌ علیَ الاحسان الیه مُعاقبٌ علی الاسائهِ الَیه؛2 و امّا حق فرزندت بر تو این است که بدانی وجود او از تو است و نیک و بدهای او در این دنیا وابسته به تو می‏باشد، بدانی که در حکومت پدری و سرپرستی او مسؤولی، موظفی فرزندت را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهی،
* محیط خانواده، محلی است که کودک چگونگی زندگی کردن را یاد می‏گیرد و شیوه‏های فرهنگ را عموما و فرهنگ خانواده را خصوصا می‏آموزد. در این محیط باید عواطف و احساسات هیجانی کودک در پناه امنیت و آرامش نضج گیرد و پرورده شود.
او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگارت یاری‏اش نمایی، به رفتار خود در تربیت فرزندت توجه کنی، پدری باشی که به مسؤولیت خویش آگاه است، می‏داند. اگر نسبت به فرزند خود نیکی نماید، در پیشگاه خداوند متعال اجر و پاداش دارد، و اگر درباره او بدی کند، مستحق مجازات و کیفر خواهد بود.»

منبع:www.seraj.ir