شناخت فضائل و رذائل اخلاقی در حدیث جنود عقل و جهل:
در اصول کافی سماعه روایت می کند که با عده ای از دوستان امام ششم که در محضرشان حضور داشتیم درباره عقل و جهل صحبت به میان آمد آن حضرت فرمود لشکریان عقل و جهل و فضائل و رذائل اخلاقی را بشناسید تا آگاه شوید چه صفاتی فضائل اخلاقی و چه صفاتی رذائل اخلاقی است، تا صفات رذائل را که همان لشکر جهل است، از خود دور ساخته و صفات فضائل اخلاقی را که همان لشکر عقل است، در خود ایجاد نمائید و هدایت شوید. سماعه عرض کرد: یابن رسول الله فدایت شوم غیر از آنچه از شما استفاده کرده ایم چیزی نمی دانیم شما بیان فرمائید لشکر عقل و لشکر جهل کدامند. آن حضرت فرمود: خداوند عقل را از نور خود آفرید و او اولین مخلوق روحانی است و از سمت راست عرش آفریده شده است. سپس به او فرمان داد دور شو، دور شد پیش بیا پیش آمد خداوند فرمود تو را با عظمت نور خود آفریدم و بر تمام خلق خود گرامیت داشتم سپس جهل را از دریائی شور و ظلمانی آفرید و به او دستور داد دور شو دور نشد، پیش بیا نیامد، فرمود: خودپرستی و خودخواهی کردی نفرین بر تو باد سپس خداوند برای عقل هفتاد و پنج لشکر که همان صفات و فضائل اخلاقی است و در سرشت و فطرت انسانی است قرار داد و چون جهل آنچه را خداوند به عقل کرامت کرده بود، مشاهده کرد، دشمنی او را در دل گرفت و عرض کرد خداوندا عقل هم مخلوقی است چون من که او را آفریدی و کرامت بخشیدی و تقویت نمودی و من نقطه مقابل و ضد او هستم و در برابر او قوت و نیروئی ندارم. خداوند همان اندازه لشکری که به عقل داده بود، به جهل نیز عطا کرد. و فرمود اگر معصیت مرا بنمائی تو را از رحمت خود دور سازم. اینگونه بود که خداوند هفتاد و پنج لشکر به عقل مرحمت فرمود و هفتاد و پنج لشکر به جهل و فهرست هرکدام از لشکر عقل و جهل را بیان فرمود:
جدول هفتاد و پنج لشکر عقل و هفتاد و پنج لشکر جهل که پیشوای ششم امام صادق (ع) بیان فرموده، به قرار زیر است:

لشکریان عقل یا فضائل اخلاقی انسان
1- نیکوکاری و خیرخواهی وزیر عقل
2- ایمان به خدا و آرامش روح
3- تصدیق حق و حقیقت
4- امیدواری به حق
5- عدل و داد
6- رضا و خوشبینی
7- شکر و سپاسگزاری
8- آرزوی ترقی و تکامل
9- توکل به خدا
10- محبت و رحمت
11- علم و دانش
12- رأفت و شفقت
13- فهم و زیرکی
14- عفت و پارسائی
15- زهد و دل شستن از دنیا
16- خوشخوئی و مدارا کردن
17- بیم و ترس از خدا
18- تواضع و فروتنی
19- سکینه و آرامش
20- حلم و حوصله
21- خاموشی و کم گوئی
22- پذیرش حق و عدالت
23- یقین
24- صبر و شکیبائی
25- عفو گذشت
26- غنا و چشم نداشتن به مال مردم
27- فطانت و متوجه امورات بودن
28- حافظه قوی و یادآوری
29- عاطفه و مهربانی
30- قناعت و اندازه نگه داشتن
31- مواسات و کمک رسانی به دیگران
32- وفای به عهد
33- فرمانبرداری و اطاعت الهی
34- خضوع و خشوع به درگاه الهی
35- سلامت نفس
36- محبت و مودت به یکدیگر
37- راستی و راستگویی
38- حق گوئی و حق خواهی
39- امانتداری و درستی
40- اخلاص در عمل
41- شهامت و شجاعت
42- دوستی و محبت به دیگران
43- زیرکی و خوش فهمی
44- مدارات و سازش
45- حفظ آبروی دیگران
46- نماز و نیایش به درگاه الهی
47- روزه و کم خوری
48- جهاد و کوشش در راه خدا
49- حج و اجابت دعوت خدا
50- راز و حرف دیگران نگهداشتن
51- حفظ حقوق پدر و مادر
52- با حقیقت بودن
53- به خوبی دعوت کردن
54- حفظ و نگهداری خود از عمل زشت
55- تقیه و نگهداری عقیده از دشمن
56- انصاف و جوانمردی
57- خوش زبانی و خوش روئی
58- نظافت و پاکیزگی
59- حیاء و شرم
60- میانه روی و اقتصاد
61- سهولت و آسانی کار
62- برکت و توسعه در نعمت
63- عافیت و سلامتی
64- اتقان و محکمی کار
65- حکمت و صلاح اندیشی
66- سکینه و وقار
67- سعادت و خوشبختی
68- توبه و پشیمانی
69- استغفار و طلب آمرزش
70- احتیاط و محافظه کاری
71- دعا و درخواست از خدا
72- خرمی و مسرت خاطر
73- خوشدلی و شادی
74- الفت و درستی
75- سخاوت و بخشش

لشکریان جهل یا رذائل اخلاقی انسان
1- شرارت و بدخواهی وزیر جهل
2- کفر و پریشانی
3- انکار حق و حقیقت
4- ناامیدی به حق
5- ظلم و ستم
6- نارضایتی و بدبینی
7- کفران نعمت
8- یأس و نومیدی به ترقی و تکامل
9- حرص و آز به دنیا
10- بی مهری و نامهربانی
11- جهل و نادانی
12- شقاوت و قساوت
13- کودکی و حماقت
14- بی حیائی و بی بندوباری
15- حب دنیا و دنیاپرستی
16- بدخوئی و بدرفتاری
17- بی اعتنائی به فرمان خدا
18- تکبر و خودخواهی
19- اضطراب و تشویش
20- بی حوصلگی و برافروختگی
21- پرگوئی و پرحرفی
22- سرکشی از حق و عدالت
23- شک و تردید
24- جزع و بی تابی
25- انتقام جوئی و بازخواست
26- فقر و چشم داشت به مال مردم
27- کودنی و بی توجهی به امورات
28- فراموشی و نسیان
29- بی علاقگی و نامهربانی
30- حرص و بی حساب خرج کردن
31- منع کمک به دیگران
32- پیمان شکنی
33- نافرمانی و معصیت پروردگار
34- گردنکشی و بی اعتنایی به پروردگار
35- ماجراجوئی
36- بغض و بدخواهی به یکدیگر
37- کژی و دروغگوئی
38- باطل گوئی و بیهوده طلبی
39- خیانت و نادرستی
40- ریاکاری در عمل
41- سستی و تنبلی
42- دشمنی و خصومت به دیگران
43- کندذهنی و نفهمی
44- ناسازگاری و آشوبگری
45- غیبت کردن و آبروریزی
46- بی نمازی و کناره گیری از خدا
47- افطار و شکم پرستی
48- فرار و گریز از جهاد در راه خدا
49- نرفتن به حج و بی اعتنایی به خدا
50- سخن چینی و خبرسازی
51- گرامی نداشتن والدین و حق نشناسی به پدر و مادر
52- ریاکاری
53- به زشتی و بدی دعوت کردن
54- بی باکی و تظاهر به منکرات
55- اشاعه اسرار و بی پروائی
56- بی انصافی و ناجوانمردی
57- بدزبانی و درشتخوئی
58- کثافت و آلودگی
59- بی حیائی و دریدگی
60- تجاوز از حد و بی بندوباری در مصرف
61- سختی و صعوبت کار
62- بی برکتی و کمبودی در نعمت
63- بلا و گرفتاری
64- ظاهرسازی و سست کاری
65- بی حکمتی و بی فکری
66- ناآرامی و شتابزدگی
67- شقاوت و بدبختی
68- اصرار به گناه و بی اعتنائی
69- غرور و تبرئه از گناه
70- بی احتیاطی و سبک مغزی
71- تکبر و بی اعتنائی به خدا
72- بی نشاطی و دلمرده بودن
73- حزن و اندوه و آزردگی
74- تفرقه و نفاق و دشمنی
75- بخل و لئامت
این هفتاد و پنج لشکر از فضائل و خصلتهای عقل است نتیجه روشنی و نورانیت است و 75 لشکر از رذائل جهل است که نتیجه ی تاریکی و تیرگی دل است و اگر در انسان عقل روشن شد و عملکرد انسانی کامل و دارای فضائل و کمالات و دارای عمل صالح می گردد و به کمال واقعی خود می رسد و سعادت دو دنیا نصیبش خواهد گردید. و اگر جنود جهل بر انسان غلبه کرد، سراسر زندگی او حیوانی و شیطانی و پر از شر و شور برای خود و دیگران است (خسر الدنیا و الآخره) و این جنود عقل جمع نمی شود مگر در انبیاء و اوصیاء و مؤمنین که خداوند امتحان و آزمایش کرده باشد و قلب آن را به ایمان واقعی و اما دیگران ممکن است بعضی از جنود عقل را داشته باشند و بعضی از جنود جهل را و به هر اندازه که جنود عقل برتری بر جنود جهل داشته باشد به همان اندازه فضائل و کمالات و امتیازات بیشتری در انسان پیدا می شود.

پی نوشت ها:

1- کافی ج 1 صفحه 23.
منبع: مقاله ی فضائل و رذائل اخلاقی در حدیث جنود عقل و جهل