تربیت صحیح فرزندان از ضروری ترین وظایف والدین به شمار می آید. انجام دادن این وظیفه مهم، حساس و ظریف بدون تکیه بر دیدگاه های صاحب نظران آگاه و مطمئن ممکن نیست. ما معتقدیم که معصومین علیهم السلام در همه ابعاد هدایتی و تربیتی الگوهایی کامل و مطمئن به شمار می آیند و تکیه بر دیدگاه ها و رفتارهای تربیتی آنان در مسیر تحقق وظیفه خطیر تربیت فرزندان، بهترین ره توشه است. معصومین علیهم السلام همه نور واحد بوده، هدف مشترک داشتند؛ ولی به اقتضای گوناگونی موقعیت ها در سیره تربیتی آنان دیدگاه ها و رفتارهای تربیتی گوناگون به چشم می خورد. کنار هم نهادن مجموعه دیدگاه ها و رفتارهای تربیتی آنان الگویی کامل از نظام تربیتی اسلام عرضه می کند. در میان معصومین علیهم السلام امام حسین علیه السلام از موقعیت ویژه ای برخوردار است و این موقعیت به زندگی و سیره تربیتی آن حضرت برجستگی خاصی بخشیده است. این مقاله بر آن است تا نکاتی از سیره تربیتی آن حضرت را در دو بخش ارائه کند. بخش اول برخی نکات تربیتی است که تا پیش از حادثه کربلا تحقق یافته و به ما رسیده است و بخش دوم نگاهی مستقل به حادثه عظیم کربلا و بیان نکات تربیتی آن. ذکر این نکته مفید می نماید که از بخش پایانی عمر شریف حضرت علیه السلام یعنی زمان تحقق حادثه کربلا نکات تربیتی بیشتری در دسترس داریم. سبب این امر دو چیز می تواند باشد:

نخست آنکه حادثه کربلا به خاطر بی نظیر بودن آن بیش از سایر حوادث مورد توجه سیره نویسان و مورخان واقع گردید و بنابراین، اسناد بیشتری از آن در دسترس است که می توان از لابلای آن نکات تربیتی بیشتری کشف کرد؛ و دیگر آنکه در این مقطع از عمر شریف حضرت، فرزندان و اهل بیت او به طور مستقیم همراهش بودند و در نتیجه زمینه بروز نکات تربیتی بیشتری فراهم بوده است؛ و شاید این امر، یکی از اسرار پای فشاری امام بر حضور اهل بیت در کربلا بوده است. از این رو، شایسته است پژوهشگران عرصه تربیت اسلامی فرصت را غنیمت شمرده، حادثه کربلا را با توجهی عمیق تر از منظر تربیت بنگرند و نکات تربیتی سودمندی را از آن استخراج کنند.

زمینه سازی تربیت

در مکتب اهل بیت علیهم السلام نه تنها تربیت فرزندان از لحظه تولد مورد توجه بوده بلکه به زمینه های تربیت و شرایط قبل از تولد و بلکه حتی قبل از انعقاد نطفه نیز توجه خاص شده است. از این رو در روایات معصومین علیهم السلام زمینه ها و شرایط مطلوب و نامطلوب انعقاد نطفه بیان گردید. از جمله این نکات پرهیز کردن از همبستری در شبی است که انسان قصد مسافرت دارد. امام حسین علیه السلام خطاب به اصحابش فرمود: “اجتنبوا الغشیان فی اللیله التی تریدون فیها السفر فان من فعل ذالک ثم رزق ولدا کان احولا”؛ از همبستر شدن با همسرانتان در شبی که قصد مسافرت دارید بپرهیزید، (زیرا) اگر در اثر آن فرزندی روزی شود احول (لوچ) خواهد بود.

اظهار محبت به فرزندان

محبت به فرزندان امری درونی است که خداوند آن را در دل والدین به ودیعت نهاده است. اما آنچه در این میان مهم می نماید و آثار تربیتی در پی دارد ابراز آن است. این امری اختیاری است و والدین و مربیان می توانند در پرتو آن زمینه تربیت صحیح را فراهم آورند. چه بسیارند والدینی که در برابر فرزندان خود محبت فراوان دارند اما آن را ابراز نمی کنند در حالی که محبت وقتی سازنده و تاثیر گذار خواهد بود که فرد مورد محبت از آن آگاهی یابد. امام حسین علیه السلام به عنوان الگوی تربیتی مطمئن و کامل محبت به فرزندان را از نیازهای ضروری آنان دانسته، در قالب های گوناگون به ابراز آن می پرداخت. گاه با در آغوش گرفتن و به سینه چسبانیدن خردسالان، زمانی با بوسیدن آنان و گاه با به زبان آوردن کلمات شیرین و محبت آمیز.

عبیدالله بن عتبه چنین می گوید: “کنت عندالحسین بن علی علیهماالسلام اذ دخل علی بن الحسین الاصغر فدعاه الحسین علیه السلام و ضمه الیه ضما و قبل مابین عینیه ثم قال: بابی انت اطیب ریحک و احسن خلقک…”؛ نزد حسین بن علی علیه السلام بودم که علی بن حسین علیه السلام وارد شد. حسین علیه السلام (امام سجاد علیه السلام) او را صدا زد، در آغوش گرفت و به سینه چسبانید، میان دو چشمش را بوسید و سپس فرمود: پدرم به فدایت باد، چقدر خوشبو و زیبایی»!

تشویق فرزندان در برابر کار خوب آنان

یکی از شیوه های تربیتی مورد اتفاق صاحب نظران عرصه تعلیم و تربیت، شیوه کارآمد تشویق است. تشویق بجا و متناسب با فعالیت انجام شده، به ایجاد انگیزه در فرد منجر شده، به تکرار و تقویت رفتار می انجامد.

چه بسا فرزندان از ارزش و اعتبار صفات مثبت خود آگاهی نداشته، در نتیجه به شخصیت حقیقی و توانمندی های مثبت خویش پی نبرده، خود را در مقایسه با دیگران ناچیز به شمار آورند. از این رو والدین و مربیان باید ویژگی های مثبت فرزندان را کشف و برجسته سازند؛ مورد ستایش و تشویق قرار دهند. در فرهنگ اسلامی که تربیت دینی و اخلاقی فرزندان در کانون توجه است. بر تشویق فرزندان هنگام بروز رفتارهای دینی و برجسته کردن صفات اخلاقی و معنوی آنان بسیار تاکید شده است. امام سجاد علیه السلام فرمود: من به بیماری شدیدی مبتلا شدم. پدرم بر بالینم آمد و فرمود:
“ما تشتهی؟ فقلت: اشتهی ان اکون ممن لااقترح (3) علی الله ربی مایدبره لی، فقال لی: احسنت ضاهیت ابراهیم الخلیل صلوات الله علیه حیث قال جبرئیل علیه السلام: هل من حاجه؟ فقال: لا اقترح علی ربی بل حسبی الله و نعم الوکیل”؛ چه خواسته ای داری؟ عرض کردم: دوست دارم از کسانی باشم که درباره آنچه خداوند برایم تدبیر کرده، نپرسم؟ پدرم در مقابل این جمله به من آفرین گفت و فرمود: تو مانند ابراهیم خلیلی، به هنگام گرفتاری جبرئیل علیه السلام نزدش آمد و پرسید: از ما کمک می خواهی؟ او در جواب فرمود: (درباره آنچه پیش آمده) از خداوند سؤال نمی کنم. خداوند مرا کافی است و او بهترین وکیل است.

در این حدیث ملاحظه می شود که امام حسین علیه السلام در مقابل پاسخ عارفانه و دلنشین فرزندش که بر اساس ظاهر حدیث، سن و سال چندانی هم نداشت. جمله «احسنت » را به کار برد و او را به «ابراهیم خلیل» تشبیه کرد.

اهمیت آموزش های دینی فرزندان و قدردانی از معلمان و مربیان

در اسلام دانش آموزی مورد اهتمام شدید بوده و رهبران دینی پیروان خود را به آموزش و اندوختن دانش، به ویژه معارف دینی، تشویق کرده اند.

براساس سخنان معصومین علیهم السلام،  معلمان و مربیان، به خصوص آنان که در تعلیم آموزه های دینی می کوشند، حق بزرگی بر جامعه دارند و باید تلاش صادقانه شان مورد قدردانی و سپاسگزاری قرار گیرد تا رغبت و انگیزه بیشتری بیابند. مرحوم بحرانی در حلیه الابرار از شیخ فخرالدین نجفی که از فضلا و زهاد بود، چنان نقل کرده که شخصی به نام عبدالرحمان در مدینه معلم کودکان بود و یکی از فرزندان امام حسین علیه السلام به نام «جعفر» نزدش آموزش می دید. معلم جمله “الحمدلله رب العالمین” را به جعفر تعلیم داد. هنگامی که جعفر این جمله را برای پدر قرائت کرد، حضرت معلم فرزندش را فراخواند و هزار دینار و هزار حله… به او هدیه داد. وقتی حضرت به خاطر پاداش زیاد مورد پرسش قرار گرفت، در جواب فرمود: “و انی تساوی عطیتی هذا بتعلیمه الحمدلله رب العالمین”؛ هدیه من برابر با تعلیم «الحمدلله رب العالمین» است.

احترام به انتخاب جوان در امر ازدواج

جوانان به سبب کمی تجربه به استفاده از تجارب و نصایح والدین نیازمندند، اما آنان دیگر دوران کودکی و نوجوانی را پشت سر گذاشته و به حدی از رشد رسیده اند که خود حق انتخاب داشته، برای خود تصمیم بگیرند. از این رو، شایسته است والدین در دوران کودکی و نوجوانی زمینه استقلال و قدرت تصمیم گیری آنها را فراهم آورده، آنان را چنان تربیت کنند که سمت انتخاب های معقول و تصمیم هایی منطقی پیش روند و مصالح واقعیشان را بر منافع آنی و زودگذر ترجیح دهند. اگر فرزندان به این حد از رشد و استقلال رسیدند، باید به آنان اعتماد کرد و به تصمیم ها و انتخاب هاشان احترام نهاد. جوان در طول زندگی با انتخاب های گوناگون رو به روست و یکی از مهمترین آنها گزینش همسر است. در این مساله، چنانچه فرزند از قدرت انتخاب صحیح و معقول برخوردار است، باید به وی حق انتخاب داد و از ازدواج های تحمیلی پرهیز کرد. حسن (6) ، فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام یکی از دختران امام حسین علیه السلام راخواستگاری کرد. امام حسین علیه السلام به او فرمود: “اختر یا بنی اجتهما الیک”؛ فرزندم! هر کدام را بیشتر دوست داری انتخاب کن. فرزند امام مجتبی علیه السلام شرم کرد و جوابی نداد. آن گاه امام حسین علیه السلام فرمود: من دخترم فاطمه را برایت انتخاب کرده ام؛ زیرا او به مادرم فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شبیه تر است.

ملاحظه می شود با این که فرزند امام مجتبی علیه السلام به احترام عمو و دخترانش به طور مشخص از دختر خاصی خواستگاری نکرد و امر را به عمویش وانهاد؛ امام حسین علیه السلام به انتخاب و علاقه فرزند برادرش اهمیت داد و از او خواست خودش آن را که بیشتر دوست دارد به همسری برگزیند.

تربیت عملی

بی تردید مؤثرترین عامل در تربیت اخلاقی و دینی فرزندان رفتارهای درست والدین است. پر واضح است که زبان رفتار از زبان گفتار بسی نافذتر است و در عمل آثاری نهفته است که هرگز از گفتار بر نمی آید. کودک و نوجوانی که پیوسته شاهد اعمال نیک والدین است، به طور غیر مستقیم سرمشق می گیرد و به انجام کارهای نیک تشویق می گردد. در سیره تربیتی ائمه اطهار علیهم السلام تربیت با رفتار و عمل بارزترین بعد تربیت است. فرزندان ائمه علیهم السلام با دیدن رفتار آنان سرمشق گرفته، عمل می کردند. شعیب بن عبدالرحمن خزائی می گوید: هنگامی که امام حسین علیه السلام در کربلا به شهادت رسید بر دوشش نشانه ای وجود داشت. از امام سجاد علیه السلام درباره آن پرسیدند، امام سجاد علیه السلام بسیار گریست و فرمود: “این، اثر بارهای غذایی است که پدرم بر دوشش حمل می کرد و به خانه های تهیدستان می برد”.

آری، امام سجاد علیه السلام پیوسته این رفتار را از پدرش مشاهده کرد و سرمشق گرفت و عمل کرد. بدین سبب، امام باقر علیه السلام فرمود: “(پدرم) علی بن الحسین علیه السلام شب ها کیسه نان بر دوش حمل می کرد و (به مستمندان) صدقه می داد”.