پرورش احساس مذهبی در کودکان و نوجوانان
همه کودکان فطرتاً کنجکاو و خداجو هستند، اما باید به خاطر داشت که همیشه با زبان منطق و استدلال نمی‌توان این استعداد فطری را بیدار نگاه داشته، پرورش داد، احساسات، عواطف و خوشایندها خمیر مایه اولیه گرایش‌های مذهبی و تقویت نگرش‌ها و رفتارهای مکتبی در بین همه انسان‌ها به ویژه کودکان و نوجوانان است.
احساس مذهبی، یعنی تلطیف روان و اعتلای وجود تربیت و تقویت احساس مذهبی، یعنی هدایت کودکان و نوجوانان در راستای گرایش‌های فطری و ارضای نیازهای روانی آنها و سرانجام پرورش احساس مذهبی، یعنی متجلی نمودن والاترین ارزش‌ها و فضیلت‌ها.
دین خدا فطری است و هدف اصلی انبیاء‌ الهی نیز که جملگی بشیر و نذیر بوده‌اند، احیای فطرت، فراهم نمودن زمینه‌های رشد و به کمال رسانیدن فضایل اخلاقی انسان بوده است.
بدون تردید همه کودکان بالفطره استعداد پذیرش و انجام تکالیف مذهبی را دارند اما آنچه که مهم است چگونگی روش‌های ارایه یا عرضه نمودن اسباب رشد یا آیین الهی است. به عبارت دیگر اگر ما بتوانیم کودکان را به نحو شایسته و مطلوب در معرض مشاهده و یادگیری رفتارها یا تکالیف مذهبی قرار دهیم، مسلماً آنها به طور طبیعی و با احساس و رضایت قلبی، آن رفتارها را خواهند آموخت چرا که آداب مذهبی، مسایل قرار دادی و وضعی را تحمیل نمی‌کنند، بلکه اگر خوب بنگریم مذهب عاملی است در جهت تأمین نیازهای فطری انسان و نماز کاملترین پاسخ به عالی‌ترین نیاز انسان است.
چگونگی نگرش و باز خورد کودکان و نوجوانان نسبت به جهان هستی و ارزش‌های حاکم بر آن، پایه‌های نخستین رفتارها و شخصیت آنها را تشکیل می‌دهد.
بنابراین در تعلیم و تربیت به طور اعم و تربیت مذهبی به طور اخص و به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی توجه به نقش «خوشایندی احساس نسبت به امور مورد نظر» بسیار مهم و تعیین کننده است.
کودکان و نوجوانان در یادگیری و کسب عادت مطلوب بیش از آن که متأثر از زبان منطق و استدلال باشند، وجودشان مملو از عواطف و احساسات بوده، مستعد پذیرش از طریق زبان مهر و محبت می‌باشند. با ایجاد احساس خوشایند در کودکان و نوجوانان زمینه یادگیری رفتارهای مطلوب، پیدایش انگیزه‌های رشد، همانند سازی و دریافت صفات الگوهای دلخواه فراهم می‌گردد.
برخی از عواملی که باعث پرورش احساس مذهبی و به ویژه «نماز» در کودکان و نوجوانان می‌گردد، عبارتنداز:
ـ خانواده و احیاء پرورش احساس مذهبی در کودکان
غالب رفتارهای انسان بر اساس یادگیری استوار است و اولین و مهمترین پایگاه یادگیری، کانون خانواده است، زیرا خمیر مایه شخصیت انسان در خانواده تکوین می‌یابد و نگرش‌ها، رغبتها، رفتارهای خوشایند و ناخوشایند نسبت به پدیده‌های مختلف از خانه سرچشمه می‌گیرد. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «صفحه دل نوجوان همچون زمین مستعدی است که هیچ گیاهی در آن نروییده و آماده هر نوع بذر افشانی است». پس آنچه که مطلوب است در نهاد فرزندان‌مان وجود دارد و اینک رسالت پیامبر گونه اولیا است که با باغبانی خود بذر وجود آنان را شکوفا کنند.
کودکان تشنه یادگیری هستند، و نیاز به دانستن و پی بردن به راز هستی، یک نیاز فطری است. برای کودکان همه جا مدرسه و کلاس درس است و همه کس مربی و معلم.
کودکان ما پیوسته می‌آموزند و نسبت به هر چیزی که فرا می‌گیرند احساس تازه‌ای پیدا می‌کنند. باید تلاش کنیم که آموخته‌های آنها با تجارب خوشایند و دوست داشتنی توأم باشد.
زیباترین و خوشایندترین اوقات کودکان و نوجوانان در کانون خانواده، زمانی می‌باشد که بزرگ‌ترها، به خصوص پدر و یا مادر آماده اقامه نماز می‌شوند. والدین کودکان آنگاه که به نماز می‌ایستند و آرام و با صلابت، متین و مطمئن و استوار با خدای خود سخن می‌گویند، و برای ماندن بر صراط حق دعا می‌کنند در واقع الگوی مناسب برای آنها فراهم می‌کنند. هنگامی که کودکان بارها و بارها چنین حالت زیبایی را در والدین خود مشاهده می‌کنند، در روان‌شان احساس بسیار لطیف و خوشایندی جلوه‌گر می‌گردد و به نماز و نماز گزاران علاقه‌مند می‌شوند.
ـ تأثیر یادگیری غیر مستقیم یا مشاهده‌ای در ایجاد و تقویت احساس مذهبی
پایدارترین و در عین حال خوشایندترین یادگیری‌ها، یادگیری غیر مستقیم یا مشاهده‌ای است. در این نوع یادگیری، یاد گیرنده مطابق رغبت‌ها و انگیزه‌های خود، آگاهانه و بدون هر گونه جبر و فشار روانی، همه حواس خود را متوجه رفتار مورد نظر می‌کند و با نوعی احساس خوشایند و عاری از دشواری بر دانسته‌ها و تجارب شناختی خویش می‌افزاید.
اگر اولیاء و مربیان بتوانند بسیاری از رفتارهای مغلوب و احساسات خوشایند را به طور غیر مستقیم و یا ضمنی از طریق بهره‌گیری از وجود الگوهای رفتاری در کودکان و نوجوانان به وجود آورند، فوق العاده ارزشمند و مؤثر خواهد بود. در یادگیری ضمنی و یا مشاهده‌ای، به جهت آن که یاد گیرنده آگاهانه و داوطلبانه به موضوع یا رفتار خاصی دقت می‌کند از نگرش مثبت و انگیزه قوی و غنی برخوردار است، کمتر دچار فشار ذهنی و خستگی شده از دامنه وسیع‌تری بهره می‌برد در حالی که در آموزش‌های مستقیم همیشه چنین نیست و ممکن است یادگیرنده یا دانش آموز نسبت به موضوع یادگیری رغبت و انگیزه‌ای از خودشان ندهد و زودتر خسته شود. به عبارت دیگر کودکان و نوجوانان رفتاری را از خود نشان می‌دهند که قبلاً در معرض مشاهده مستقیم یا غیر مستقیم آن رفتار قرار گرفته و یا این که مدتها در حوزه شناختی خود رفتار مورد نظر را مرور کرده‌اند.
نماز خواندن کودکان خردسال نیز رفتاری است که ابتدا آن را از طریق مشاهده آموخته و احساس خاصی نسبت به آن پیدا کرده‌اند. در خانواده والدین چگونگی نگرش آنها نسبت به نماز، تلقی آنها از اهمیت و عظمت نماز، رفتار آنها قل از ایستادن نماز، از جمله عوامل بسیار مهمی است که در ایجاد و پرورش احساس مذهبی، به خصوص تمایل به نماز خواندن در کودکان دخیل است.
ـ نقش الگوهای رفتاری در پرورش احساس مذهبی
هر قدر الگوهای بزرگسال برای بچه‌ها مطلوب‌تر و محبوب‌تر باشند، میزان تأثیر پذیری بیشتر و پایدارتر می‌شود. بچه‌ها رفتار الگوهای مطلوبشان را بسیار دوست دارند و مایلند که با آنان همانند سازی کنند و رفتاری همانند رفتار الگوهای خود داشته باشند. بچه‌ها هر قدر بیشتر پدر، مادر، دایی و عمه و … را دوست داشته باشند، به صورت ارادی و غیر ارادی تلاش می‌کنند که رفتاری نظیر آنها داشته باشند و یا به گونه‌ای بیندیشند، بگویند و عمل نمایند که مورد توجه و تأیید آنها باشد. این امر یک گرایش کاملاً طبیعی و فطری است.
زمانی که نوجوانان الگوهای رفتاری مطلوب خویش را در شرایط و موقعیت‌های مختلف در حالت اقامه نماز مشاهده می‌کنند، احساس خوشایندی سراسر وجودشان را فرا گرفته، عمیقاً نسبت به رفتار آنها کنجکاو می‌شوند و با توجه به این که خود فطرتی دارند مستعد و نیازمند نیایش با شور و شوق و احساسی زیبا و توصیف ناپذیر به نماز می‌ایستند.
مشاهده رفتار معلمان و دبیران محبوبی که هنگام اذان در نمازخانه حاضر می‌شوند و اقامه صلوه می‌کنند و نیز مشاهده گروه‌های دیگری از الگوهای رفتاری موفق و شاخص در جامعه مثل ورزشکاران و دانشجویان و… که به هنگام نماز به اقامه می‌پردازند، بدون تردید حس همانند سازی نوجوانان را بر می‌انگیزند و در آنان احساس خوشایندی نسبت به نماز به وجود آورده یا آن را تقویت می‌نماید.
ـ تقلید از الگوها و استقرار عادات جدید در کودکان و نوجوانان
تقلید و یادگیری مشاهده‌ای، اساس رفتار و آموخته‌های اولیه انسان را تشکیل می‌دهد.
واضح است که کودک از همان ماههای اول تولد با صدای آرام و دلنشین والدین آشنا شده، وجودش شکوفا می‌گردد. با توجه به این مسأله بسیار مهم و در نظر گرفتن این نکته که همواره حواس کودک متوجه اطرافیان می‌باشد، بسیار شایسته است هنگامی که پدر، مادر یا دیگر اعضای خانواده در خانه نماز می‌خوانند، ترتیبی بدهند تا آن جا که مقدور است نماز خواندن آنها در حوزه توجه سمعی کودک و نوجوان قرار داشته باشد.
لازم است رفتار الگوها همواره برای مشاهده کنندگان، گیرا، جذاب و خوشایند باشد. لذا این مرحله از یادگیری مشاهده‌ای هنگامی که متضمن بار عاطفی و احساسی خوشایند است، بیشترین تأثیر را در رفتار کودکان و نوجوانان می‌گذارد و بالطبع به یاد سپاری رفتار مورد نظر نیز در نزد کودکان و نوجوانان راحت‌تر و آسان‌تر انجام می‌پذیرد.
زمانی که الگوهای رفتاری محبوب کودکان و نوجوانان با چهره‌ای مصمم و متبسم به نماز می‌ایستند و با خالق هستی سخن می‌گویند. کودکان نه تنها از تماشای این حالت دچار سرور و رضایتمندی می‌شوند، بلکه سعی می‌کنند با انگیزه فراوان این قبیل رفتار الگوها را به خاطر بسپارند. اشتیاق باز آفرینی این رفتارها را می‌توان از نگاه‌های نظاره‌گر آنها دریافت کرد.
کودکان و نوجوانان در نخستین فرصت مناسبی که برای‌شان فراهم می‌آید و به محض آن که به آمادگی‌های لازم دست می‌یابند، سعی می‌کنند که رفتار آموخته شده را از خود نشان بدهند. به زمانی که کودکان بدون آن که اولیاء از آنان خواسته باشند و یا مستقیماً به آنها آموزشی داده باشند، در کنار پدر و مادر می‌ایستند و یا به تنهایی نماز خواندن آنها را تقلید می‌کنند،‌بیانگر همین حقیقت است بدیهی است اگر این رفتار کودکان و نوجوانان که خود انعکاسی از رفتار الگوها است مورد تأیید و تشویق والدین و الگوها قرار گیرد و تقویت شود، تمایل و انگیزه کودک برای انجام آن رفتار بیشتر می‌شود.@#@ از سوی دیگر زمانی که اولیاء و مربیان تمایل دارند رفتارهای مطلوب آنها همانند راستگویی، صداقت، ایثار، حفظ حجاب، نماز و… عمیقاً مورد توجه و یادگیری کودکان و نوجوانان قرار گیرد، لازم است همواره در عملکردهای خود ثابت قدم بوده، ‌چهره‌ای مصمم و متبسم و شخصیتی عاطفی، منطقی و قابل اعتماد داشته باشند.
هر قدر شخصیت الگوهای بزرگسال برای کودکان و نوجوانان، محبوب و دوست داشتنی باشد، تأثیر پذیری آنها افزایش می‌یابد.
ـ اهمیت گذاردن به نماز توسط الگوهای رفتاری
اگر بزرگسالان برای ارزش‌ها و شعایر مذهبی، به خصوص نماز اهمیت فوق العاده‌ای قایل شوند و در این اندیشه پایدار و ثابت قدم بمانند، کودکان و نوجوانان نسبت به نماز و اهمیت آن احساس و نگرش خاصی پیدا می‌کنند. وقتی که کودکان از همان سنین اولیه حیاتشان بارها و بارها مشاهده می‌کنند که پدر و مادر مهربان آنها در خانه، سفر، گردش، میهمانی و… در هر شرایط و موقعیتی به ندای اذان و نماز بیش از هر چیز دیگر اهمیت می‌دهند و بزرگ‌ترین رسالت خود را تحت هر شرایطی نماز خواندن و سخن گفتن با خدا می‌دانند، بدون تردید نگرش و طرز تلقی آنها نیز به نماز چنین خواهد بود.
ـ نقل یا نمایش قصه‌ها و خاطره‌های زیبا در ارتباط با اهمیت و عظمت نماز
بدون شک بیان قصه‌های لطیف و خاطره‌های زیبا و فراموش نشدنی درباره‌ی نماز و اهمیت در زندگی و استفاده بهینه از هنر نمایش در به تصویر کشیدن نگرش و رفتار پیشوایان، رهبران و الگوهای محبوب در ارتباط با نماز می‌تواند تأثیرات بسیار مؤثر و پایداری در ایجاد باز خوردهای نوین نسبت به ارزش و جایگاه نماز در بین همه مردم به خصوص نوجوانان و تلطیف احساسات مذهبی آنها داشته باشد.
در مورد مسایل مذهبی و به ویژه نماز بدیهی است بیان ضمنی حکایات و روایات بسیار زیبا و فراموش نشدنی، توسط آن دسته از افرادی که به نظر کودکان و نوجوانان از شخصیت محبوب، مطلوب و نافذی برخوردارند، به خصوص اولیاء، مربیان و دبیران می‌توانند تأثیر فوق العاده زیادی داشته باشند.
ـ توأم کردن نماز با تجارب متنوع و خوش آیند برای کودکان و نوجوانان
باید سعی کنیم که مسأله توجه به کودک به ارزش و اهمیت نماز و بالطبع یادسپاری آن را با موقعیت‌های خوشایند و دوست داشتنی توأم نماییم. در این شرایط باز آفرینی آموخته‌ها راحت‌تر و لذت بخش‌تر خواهد شد. به عنوان مثال اقامه نماز همراه با اعضای خانواده، اقامه نماز با میهمانان و همراه با بچه‌ها و بزرگسالان و… می‌تواند برای کودکان و نوجوانان بسیار خوشایند و دوست داشتنی باشد.
در خانواده و مدرسه باید بهترین شرایط عاطفی و روانی و نهایت خرشرویی اولیاء و مربیان به هنگام نماز فراهم باشد، تا جایی که کودکان در انتظار وقت نماز باشند. با رعایت این شرایط کودکان و نوجوانان با نماز خو گرفته و شیفته آن خواهند شد.
ـ افزایش تجارب موفقیت‌آمیز کودکان در خواندن نماز
کودکان بیش از همه نیاز به تشویق و تأیید دارند. وقتی که کودکی روی زمین دراز می‌کشد و صورتش را به سجاده و مهر می‌مالد، به جای آن که پای او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگسالان درآوریم، بهتر است همان رفتار کودکانه‌اش را تشویق کنیم. تشویق باعث می‌شود که این رفتار مطلوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهنی و حرکتی کودک زمینه یادگیری (سجده کردن) هم فراهم می‌گردد. اگر کودک جمله‌ای و یا حتی کلمه‌ای از نماز را به زبان آورد باید او را جداً مورد تشویق قرار داد. هنگامی که کودک کلمه «الله اکبر» و یا «لا اله الا الله» را به زبان جاری می‌کند، مستحق تشویق و پاداش پدر و مادر است.
ـ توجه به توانمندی‌های کودکان و نوجوانان در اقامه نماز
در یادگیری نماز شایسته است توانمندی‌های کودک را مد نظر قرار داد، نه ناتوانایی‌ها و ضعف‌های او را. لازم است همواره در ارتباط با یادگیری نماز توسط کودکان، بخصوص در مورد آنهایی که به سن تکلیف نرسیده‌اند، آنچه که خوب می‌دانند مورد توجه باشد و نه ضعف‌ها و ناتواناییها. تأکید ما بر نکات مثبت رفتار کودکان سبب می‌شود که اعتماد به نفس آنها قوی‌تر شده با احساس خود ارزشمندی، انگیزه‌ی قوی و توجه بیشتر موضوعات و مطالب مورد نظر را بهتر بیاموزند و با آمادگی و جرأت موفق به انجام آنها شوند.
اگر در مورد نماز خواندن بر کودکان سخت بگیریم و در ارتباط با نماز آنها را مورد تشویق و تأیید قرار ندهیم، بتدریج در وجودشان احساس ناخوشایندی نسبت به نماز پیدا می‌شود و نه تنها در یادگیری بلکه در آداب و ترتیب نماز نیز دچار مشکل می‌شوند. در این صورت آنها نماز را یک تکلیف سخت پنداشته زمینه سستی و یا گریز از نماز در آنها به و جود می‌آید.
ما باید سعی کنیم با تشویق و ترغیب قدرت تحمل کودکان و نوجوانان را افزایش دهیم و از تحقیر شخصیت آنها خودداری نماییم. هرگز نباید نماز خواندن کودکان دیگر را به رخ فرزندمان بکشیم و احساس حسادت، حقارت، خود کم بینی و گریز از نماز را در او ایجاد کنیم، بلکه صرفاً با تشویق و تأیید رفتار و تأکید بر نقاط مثبت و توانایی‌ها و محشور نبودن او با افرادی که از ملاقات با آنها خرسند است، رفتارهای مطلوب و به ویژه نماز خواندن را در وی تقویت کنیم.
ـ سادگی، زیبایی و گیرایی مساجد و نمازخانه‌ها
در یک جامعه اسلامی، می‌بایست کودکان و نوجوانان از نگرشی مثبت و خوشایند نسبت به اماکن مقدس همچون مساجد و نمازخانه‌ها برخوردار باشند. «مسجد» و نمازخانه باید احساسات و خاطره‌های زیبا و به یادماندنی را برای کودکان و نوجوانان تداعی کند. ما باید تدابیری اتخاذ کنیم که کودکان «مسجد» را محلی آرامش بخش، زیبا و دوست داشتنی بدانند. هنگامی که مکان مقدسی چون مسجد و نمازخانه حواس مختلف کودکان و نوجوانان را به نیکوترین وجه متأثر نماید. یقیناً همه وجودشان مملو از احساسات زیبا نسبت به مسجد خواهد شد.

غلام علی افروز ـ مجله صف، ش231