جایگاه اجتماعی و تربیتی نماز
مجله‌ نیایش: فریضه‌ سترگ نماز دارای جایگاه و اهمیت اجتماعی و تربیتی ارزشمند و مهمی است. در ابتدای بحث درباره‌ اهمیت و منزلت این جایگاه توضیح بفرمایید.
دکتر شرفی: نماز از بعد اجتماعی دارای جایگاه ارزنده‌ای است؛ زیرا روابط و مناسبات انسان‌ها با یکدیگر و ماهیت و جهت‌گیری جامعه را مشخص نموده و کیفیت ویژه‌ای به آن می‌بخشد؛ لذا اگر انسان رابطه خود را با خداوند، به خوبی تنظیم و تصحیح کرد، موفق به تنظیم و بهبود رابطه‌اش با سایر انسان‌ها خواهد شد. در روایت از امام معصوم ـ علیه السّلام ـ آمده است که اگر آدمی رابطه خود را با خداوند اصلاح کرد، خداوند رابطه او را با دیگران اصلاح خواهد نمود. از این عبارت نتیجه می‌گیریم که چون نماز تجلی رابطه مطلوب خالق و مخلوق است موجب مطلوبیت روابط اجتماعی مردم با یکدیگر خواهد شد. در آیه‌ی شریفه‌ی قرآن کریم نیز آمده: «الّذین ان مکّنّاهم فی الارض اقاموا الصّلوه و آتوا الزّکوه»، یعنی آنان که خدا را یاری می‌کنند کسانی هستند که اگر آنها را در روی زمین، تمکین و اقتدار دهیم نماز را به پا می‌دارند و زکات به مستحقان می‌دهند؛ لذا می‌توان گفت بندگان خدا دارای این ویژگی هستند که به محض دستیابی به توانایی در جامعه اقامه نماز می‌کنند و این امر را بر هر کار دیگری مقدم می‌دارند.
اما در پاسخ به بخش دیگر سئوال شما، یعنی بُعد تربیتی نماز، می‌توان نماز را همچون منشوری کثیر الاضلاع تصور نمود که از هر وجه به آن بنگریم جلوه خاصی دارد. به عنوان نمونه می‌توان به این ویژگی بسنده کرد که نماز موجب ایجاد و تثبیت عزت نفس آدمی می‌شود؛ زیرا نمازگزاری که در پیشگاه خدا به عبادت می‌پردازد در حقیقت با نفی عبودیت غیر خدا و گردن نهادن به عبودیت خدا، به این رابطه معنا می‌بخشد. مضمون کلامی از امیر المؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ نیز اشاره به همین امر دارد. آنجا که حضرت می‌فرمایند: اسلام آمده است تا انسان را از بندگی غیر خدا به بندگی خدا دعوت کند. و یا حضرت در کلامی دیگر به رابطه عزت نفس و بندگی خدا اشاره می‌نمایند: «شرف المؤمن ایمانه و عزّه الطاعته» (غرر الحکم ـ ص445) یعنی فضیلت و ارزش انسان باایمان، همان ایمان به خدا و عزت او در اطاعت از اوامر خداست.
مجله نیایش: در مبحث کارکردهای اجتماعی و تربیتی نماز همچنین می‌توان به موضوع نقش این عبادت در سالم سازی فضای فکری، روحی و روانی افراد جامعه به ویژه جوانان اشاره کرد. در این زمینه هم توضیح بفرمایید.
دکتر شرفی: برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید به معنا و مفهوم «اقامه نماز» توجه نمود. این کلمه معمولاً به «برپا داشتن نماز» تعبیر می‌شود ولی حضرت آیت الله جوادی آملی در تفسیر موضوعی قرآن در ذیل آیه سوم سوره‌ی بقره «و یقیمون الصّلوه» و نظایر آن می‌نویسد:
«معنای اقامه نماز آن است که نماز قائم می‌شود بین انسان و زشتی‌ها و بدی‌ها؛ به تعبیر دیگر نماز، قیّم شؤون انسان می شود و کسی که نماز «قیّم» او شود به آلودگی‌ها و زشتی‌ها گرایش پیدا نمی‌کند. لذا اگر جامعه و به ویژه نسل جوان به نماز اقبال نمود و نماز را با روح و جان آن اقامه کرد دیگر انحرافات اخلاقی در او راه نخواهد یافت. البته آیه د یگر قرآن کریم: انّ الصّلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر نیز دلالت بر تأثیر بازدارنده‌ی نماز از زشتی‌ها و منکرات است. البته این امر منوط به اذکار نماز، ‌حضور قلب در نماز، ‌رعایت وقت فضیلت نماز و پای بندی نمازگزار به این عهد و میثاق‌هایی است که با خداوند منعقد نموده است.
نقل شده است جوانی از انصار نمازهای خود را با پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به جا می‌آورد؛ اما مرتکب برخی گناهان می‌شد. به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ اطلاع دادند. حضرت فرمودند: بزوی نمازش او را از گناهان باز می‌دارد.
پس از چندی آن جوان از گناهان کناره گرفت و دیگر مرتکب گناه نشد. حضرت فرمودند: دیدید به شما گفتم که نمازش او را از اعمال بدش باز خواهد داشت.
مجله نیایش: به نکته‌ای درباره‌ی نقش نماز در باز داشتن جوان از گناه اشاره فرمودید. حال این سئوال پیش می‌آید که چه عواملی در گرایش نسل جوان به دینداری و نماز موثر است؟
دکتر شرفی: بله، البته در این زمینه عوامل فراوانی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنم:
1ـ پشتوانه نماز و سایر عبادات، اعتقادات محکم و پا برجاست. اگر نسل جوان از حیث اعتقادی و باورهای دینی، ساخته شوند و بینش صحیح و مستدلی در این مورد داشته باشند به طور طبیعی به لوازم و پیامدهای آنها نیز که نماز و نیایش است روی می‌آورند.
2ـ تقویت شناخت و معرفت نسل جوان نسبت به نماز، آثار اقامه و آثار ترک نماز و نقش محوری نماز نسبت به سایر عبادات می‌تواند منجر به پای بندی بیشتر به نماز شود.
3ـ استفاده از زبان و بیان هنر و ادبیات در ترسیم جذبه‌ها و جلوه‌های نماز به ویژه از زندگی بزرگان و فرزانگان به صورت نمایشنامه، تئاتر، فیلم و میان پرده‌های نمایشی می‌تواند در عینی ساختن آثار این عبادت بنیادین، در نتیجه جذب جوانان مؤثر و سودمند تلقی شود.
4ـ نسل جوان امروز همان کودکان و دانش آموزان سال‌های پیشین خانواده‌ها و مدارس هستند که مهمترین سال‌های رشد و بالندگی خویش را در کنار خانواده‌ها و والدین گذرانیده و پس از آن در مدرسه و در کنار معلمان و مربیان آن را تداوم بخشیده‌اند. منظور اشاره به این واقعیت است که اگر خانواده‌ها و نیز مربیان و معلمان شیوه‌های جذاب و زنده‌ای را برای آشنایی کودکان و نوجوانان با نماز، به کار گیرند. آنها در سنین جوانی علاقه و گرایش بیشتری به نماز نشان داده و آن را حفظ خواهند کرد. همچنین آشنا نمودن والدین و مربیان با طرح‌ها و روش‌های جذاب و پر کشش درباره‌ی نماز، می‌تواند تأثیر به سزایی در این امر داشته باشد.
مجله نیایش: موضوع مهم دیگری که مطرح است جایگاه و کارکرد فرایض دینی و مذهبی در علوم روان شناختی و تربیتی است. برای این فریضه چه شأن و جایگاه و کارکردی در علوم فوق در نظر گرفته شده است؟
دکتر شرفی: کارکرد فرایض دینی و مذهبی در علوم روان شناختی و تربیتی در دو مقوله زیر قابل بررسی است:
1ـ بررسی آثار، پیامدها و تبعات این گونه فرایض از منظر علوم روان شناختی و تربیتی؛ نظیر مطالعه در آثار روان شناختی نماز، عبادت، نیایش و نظایر آنها با دیدی جدید، ابتکاری و جذاب.
2ـ جستجو و تفحص در زمینه راهکارهای مؤثر و پیشنهادی دین و فرایض دینی در حل معضلات و مشکلات جامعه معاصر؛ نظیر افسردگی، اضطراب، استرس و خودکشی به ویژه آن دسته از مشکلات پیچیده‌ای که علوم روان شناختی و تربیتی هنوز نتوانسته پاسخ قاطعی برای آنها بیابد.
مجله نیایش: هم اکنون فرایض دینی و انجام عبادات مذهبی در غرب چه جایگاهی دارد و خلاء معنویت در جهان غرب چه تأثیرهای سوئی را بر جای نهاده است؟
دکتر شرفی: هم اکنون علی رغم دوره‌ی فترت دینی و مذهبی که از دوران نوزایی (رنسانس) در غرب به وجود آمد و به تعبیر یکی از نویسندگان نامدار «فردریک مایر» کمربند ایمانی که به دور کره زمین پیچیده شده بود پاره شد و عصر «لائیک» آغاز گردید و تا سال‌های اخیر نیز این وضعیت، کم و بیش در غرب حاکم بود؛ ولی از چند سال گذشته به این طرف گرایش آشکار و مشهودی برای باز گرداندن دین به جایگاه اصلی خویش در غرب مشاهده شده است و شعار «خدا بر می‌گردد» در غرب شعار آشنایی است.
ظهور پدیده‌های نوینی نظیر گرایش‌های عرفانی، غور باطن (مراقبه متعالی) و ارج عارفانه و نیز بررسی تطبیقی مکاتب عرفانی در اروپا و غرب نشانه‌های امید بخشی برای بازگشت غرب به دینداری و دین باوری است. مسئولیت ما و نهادهای تبلیغی و ارشادی جامعه اسلامی این است که بتوانیم به گونه‌ای موثر و جذاب زمینه‌های شناختی و معرفتی و عرفانی حکمت و فرایض اسلام را به زبان‌های زنده دنیا ترجمه و عرضه نموده و پاسخ منطقی و مؤثری به نیازهای عصر حاضر بدهیم. به عنوان مثال امروزه در غرب بحران افسردگی و تمایل به خودکشی در میان بخشی از جوانان مشاهده می‌شود. اگر تأثیر نماز در کاهش و درمان افسردگی و نیز تقویت میل به زندگی به خوبی تبیین شود می‌توان امیدوار بود که این رسالت از جانب ما ایفا شده است.
مجله نیایش: برخی از صاحب نظران این طور مطرح می‌کنند که علل وادادگی و روی گردانی جوانان از دین و فرایض دینی تناقض گفتار و رفتار متولیان سیاسی، مذهبی و سیاست زدگی مبلغان مذهبی است. نظر شما در این باره چیست؟
دکتر شرفی: با این نظر شما به عنوان عامل «اقتضا» موافقم، نه به عنوان علت تامّه، زیرا این مسأله تنها عامل روی گردانی جوانان از مسائل مذهبی نیست؛ بلکه در کنار آن می‌توان به پدیده‌هایی نظیر مصرف‌گرایی، تجمل پرستی و رقابت‌های مادی و نظایر آنها نیز اشاره کرد.
یا غفلت والدین از تربیت دینی و مذهبی فرزندان‌شان و اکتفا نمودن به مسائل مادی و حداکثر تحصیلی آنان نیز از جمله عوامل و اسباب ایجاد این مساله است.
ـ وابستگی و تعلق خاطر کودکان و نوجوانان و جوانان به رسانه‌های گروهی به ویژه رسانه‌های تصویری و ناتوانی این رسانه‌ها در انتقال معرفت و جاذبه دینی به نسل حاضر و بالعکس تلاش برخی رسانه‌ها در جهت دلبسته نمودن کودکان و نوجوانان و جوانان به محصولات فرهنگی غرب و نیز فقدان ادبیات دینی برای کودکان و نوجوانان و جوانان از جمله علل این دین گریزی یا دوری از معنویت و کم توجهی و بی‌توجهی به نماز است.@#@
مجله نیایش: آقای دکتر سئوال دیگری که مطرح است این است که نهادهای تعلیمی و تربیتی از جمله آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها در گسترش و ترویج فرهنگ نماز چه نقشی دارند و چه راهکارهایی در این باره توصیه می‌نمایید؟
دکتر شرفی: نهادها و مراکز آموزشی و تعلیمی نقش بسیار مهمی در اشاعه و گسترش فرهنگ نماز در میان نسل جوان و نوجوان بر عهده دارند. لذا در این زمینه می‌توان به راهکارهای زیر اشاره کرد:
ـ ایجاد جذابیت در مدرسه، کلاس درس و شخصیت معلمان و مربیان ایجاد جذابیت در رفتار معلمان دینی، ‌قرآن و امور تربیتی.
ـ تقویت و تجهیز و توسعه نمازخانه‌های مدارس و رسدیگی به آن، در این زمینه برخی تحقیقات نشان می‌دهد که مدارس دارای نمازخانه نسبت به مدارس فاقد نمازخانه از مشکلات رفتاری و اخلاقی کمتری برخوردار بوده‌اند.
ـ امامان جماعت مدارس و دانشگاه‌ها باید بیش از گذشته با روحیات و نیازهای روحی و روانی کودکان و نوجوانان و جوانان آشنایی داشته و مخاطب خویش را به درستی بشناسند.
ـ باید از زبان داستان و ادبیات و فیلم در به تصویر کشیدن آثار نماز و عبادات در زندگی دنیوی و اخروی متناسب با شرایط سنی مخاطبان بهره جست.
ـ تشریح حالات جذاب و معنوی بندگان و نمازگزاران خاص خدا هنگام نماز برای مخاطبین.
ـ حضور کلیه همکاران واحدهای آموزشی در نماز اول وقت در نمازخانه مدارس به منظور الگو سازی برای دانش آموزان.
ـ همچنین بخشی از موضوعات آموزش خانواده‌ها در مدارس به مسأله‌ی نماز و چگونگی اهتمام والدین به آن و تأثیر آن در جذب دانش آموزان اختصاص یابد.
مجله نیایش: به عنوان آخرین سئوال بفرمایید موضوع کتاب «نقش نماز در زندگی زوج‌های جوان» چیست و محتوای آن شامل چه مطالبی است؟
دکتر شرفی: نماز واکنش موجودی پر نیاز به درگاه خالق بی‌نیاز تعبیر کرده‌اند و آن گاه که انسان با همه نیازهایش گام در وادی زندگی مشترک می‌نهد، از یک سو نیازهای او مضاعف می‌شود و از دیگر سوی آرمان‌ها و انگیزه‌هایش نیز متحول می‌گردد. زوج‌های جوان و موحّد خود را پیوسته با این پرسش‌ها روبرو می‌بینند که هم اکنون، نماز چه نقشی بر زندگی جوان و نوپای آنها می‌زند و تا کجا می‌توانند مرزهای زندگی خود را بر مبنای نماز به درستی ترسیم نمایند؟
در حقیقت نماز به کدام یک از نیازهای جدی عصر آنان پاسخ می‌دهد؟
این اثر در قالب داستانی لطیف و ساده که زندگی جدید زوج جوانی را بازگو می‌کند، بر آن است که علاوه بر ترسیم روابط مطلوب دو جوان که پیمان زندگی مشترک بسته‌اند، به چگونگی تأثیر نماز بر روابط و مناسبات آنان بپردازد و در فضایی صمیمی، معنوی و دوست داشتنی محفل بحث و گفتگویی تشکیل دهد و مطالب را از زبان دوستانی همدل عرضه کند. دوستانی که دغدغه عظیم انسان کامل، وجودشان را آکنده از شور و علاقه برای رسیدن به قرب حق نموده است.
مجله نیایش: سپاسگزاریم از اینکه در این گفتگو شرکت کردید.

فصلنامه نیایش، ستاد اقامه نماز، ش 5