امام سجاد علیه السلام در فرازی از دعای چهل و چهارم صحیفه سجادیه می فرمایند:
«اللهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ الْهِمْنَا مَعْرِفَهَ فَضْلِهِ وَ اِجْلالَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ، وَ أعِنَّا عَلی صِیامِهِ بِکَفِّ الْجَوارِحِ عَنْ مَعاصِیکَ وَ اسْتِعْمالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیکَ، حَتَّی لا نُصْغِیَ بِأسْمَاعِنَا اِلَی لَغْوِ وَ لا نَسْرِعَ بِأبْصَارِنَا اِلَی لَهْوٍ وَ حَتَّی لا نَبْسُطَ أیْدِیَنَا اِلَی مَحْظُورٍ وَ لا نَخْطُوَ بِأقْدامِنَا اِلَی مَحْجُورٍ وَ حَتَّی لا تَعِیَ بُطُونُنَا اِلّا مَا أحْلَلْتَ وَ لا تَنْطِقَ ألسِنَتُنَا اِلّا بِمَا مَثَّلْتَ وَ لا نَتَکَلَّفَ اِلّا ما یُدْنِی مِنْ ثَوَابِکَ وَ لا نَتَعَاطَی اِلّا الَّذِی یَقِی مِنْ عِقَابِکَ؛ پروردگارا! بر محمد و اهل بیتش علیهم السلام درود فرست و آگاهی نسبت به فضیلت ماه مبارک و تعظیم حریم آن و پرهیز از آنچه را در این ماه بر ما حرام کرده ای، به ما الهام و عنایت فرما. ما در این ماه، با آلوده نکردن اعضا و جوارحمان به نافرمانی ها از خودت و به کار گرفتن آنها در راه رضایت، به روزه داری آن موفق بدار تا به سخنان بیهوده گوش فرا نداده، به امور بی ارزش چشم ندوزیم؛ دستانمان به سوی امور حرام دراز نشود؛ در اعمال ناشایست گام نزنیم؛ شکم هامان را جز حلال پر نکند؛ زبانمان جز به آنچه تو می فرمایی، نچرخد؛ جز در کاری که تو تکلیف کردی نکوشیم و جز به آنچه ما را از عقاب تو حفظ می کند، دست نزنیم.»
در روزه، علاوه بر تمرین کفّ نفس و خودکنترلی، الطاف دیگر الهی نیز نهفته است. انسان بر اساس غرایز خود، هنگام افطار یا سحر غذا میل می کند؛ اما چون به دستور شریعت قبل و بعد از زمان ها، از این خوردن خودداری کرده، و شرع مقدس نیز خوردن افطاری و سحری را عملی استحبابی قرار داده است، افطاری و سحری خوردن نیز از این جهت مشمول عنایات الهی می شود. در حقیقت تشریع روزه از طرف خداوند، لطف مضاعف به بندگان مؤمن است. همچنین جهت نوع خودداری ها، کیفیت و کمیت آن متفاوت است. به همین دلیل روزه، دارای مراحل و مراتب مختلفی است؛ و امام سجاد علیه السلام همه ی آن مراتب را در چهار مرتبه مشخص، بیان فرموده اند:
مرحله ی نخست: وَالْهِمْنَا مَعْرِفَهَ فَضْلِهِ وَ اجْلَالَ حُرْمَتِهِ، خودداری از مفطرات است. این مرتبه از روزه، قدم اول خودداری و کفّ نفس است و شامل همه ی مسلمانان می شود، و در واقع کلاس اول روزه داری است، اما بهره مندی از این واجب الهی به این مرحله محدود نیست.
مرحله ی دوم: وَالْهِمْنَا مَعْرِفَهَ فَضْلِهِ وَ إجْلَالَ حُرْمَتِهِ وَ التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ وَ أعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ بِکَفِّ الجَوارِحِ عَنْ مَعاصِیکَ، خودداری از همه ی گناهان است؛ نه تنها از خوردنی ها و آشامیدنی ها و دیگر مفطرات و مبطلات روزه باید اجتناب کرد، بلکه تمرینی یک ماهه برای خودداری از همه ی گناهان است. در این مرتبه و مرحله از روزه داری، همت و استعداد بیشتری لازم است. در این مرحله قوانین و مقررات برای روزه دار دقیق تر و سخت تر است. البته بین این دو مرتبه، مراتب متعددی وجود دارد؛ چرا که گناهان دارای انواع و اقسام گوناگونی است. ترک بعضی از گناهان بسیار آسان است، اما ترک برخی دیگر یا ترک همه ی این گناهان، حتی ظنون و فعالیت های ذهنی (1) و کنترل اموری که به قلب، خیال و چیزهای دیگر مربوط می شود، بسیار مشکل است. در هر حال همه ی این ترک ها و کنترل ها جزو مرتبه ی دوم روزه داری است. فرمودند: برای انجام درست روزه داری، ما را یاری ده تا معاصیت را ترک گوییم. این ترک معاصی دیگر به مفطرات محدود نیست، بلکه مقصود مرحله ای بالاتر از روزه ی عادی است. مقصود حضرت علیه السلام تحفظ تمام اندام ها و جوارح از هر گناهی است.
مرحله ی سوم: وَ أعِنَّا عَلَی صِیامِهِ بِکَفِّ الْجَوارِحِ عَنْ مَعاصِیکَ وَ اسْتِعْمالِهَا فِیهِ بِما یُرْضِیکَ حَتَّی لا نُصْغِیَ بِأسْماعِنا إلَی لَغْوٍ وَ لا نُسْرِعَ بِأبْصارِنَا إلَی لَهْوٍ وَ …، در این مرتبه، روزه دار نه تنها از مفطرات و هر گناه دیگری از هر نوع، بلکه از اموری چون مکروهات و مشتبهات نیز خودداری می کند. این امور گو اینکه حرام نیست، اما خداوند آنها را دوست ندارد. ماه مبارک رمضان تمرینی یک ماهه برای چنین افرادی است تا از مشتبهات نیز خودداری کنند.
مرحله ی چهارم: حضرت علیه السلام می فرمایند: وَ أعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ بِکَفِّ الْجَوارِحِ عَنْ مَعاصِیکَ وَ اسْتِعْمالِهَا فِیهِ بِمِا یُرْضِیکَ، یعنی وقف خداوند بودن در طول ماه مبارک رمضان. این مرتبه از روزه، مرتبه ی «خواص» است. در این مرتبه روزه دار هیچ کاری را برای غیر خدا انجام نمی دهد. مرتبه ی سوم روزه داری، کفّ از مکروهات و مشتبهات بود، یعنی دیگر خبری از کفّ از مباحات نبود. ای بسا روزه دار به انجام عمل مباحی میل دارد و خداوند هم منعی نکرده است و او انجام می دهد. اما در مرتبه ی چهارم، صائم در تمام افعال، حرکات، سکنات، نیات، ذهنیات، خیالات و اموری که به دل مربوط است تنها خدا را می بیند و بر اساس رضایت او عمل می کند.
فرمودند: ما را یاری کن تا اندام ها و قوایمان را در راهی به کار ببریم که موجب رضای توست؛ به گونه ای که: حَتَّی نُصْغِیَ بِأسْمَاعِنَا اِلَی لَغْوٍ، نه تنها مفطرات روزه را ترک کنیم، بلکه حتی به سخنان بیهوده، لغو و بی فایده گوش نسپاریم. وَ لَا نُسْرِعَ بِأبْصارِنَا اِلَی لَهْوٍ؛ چشمانمان را برای نظاره بر هر رخسار و منظره ای که ما را از یاد خداوند منصرف و غافل می کند، رها نکنیم. وَ حَتَّی لا نَبْسُطَ أیْدِینَا اِلَی مَحْظُورٍ؛ دستمان را به سوی گناه دراز نکنیم. وَ لا نَخْطُوَ بِاَقْدامِنَا اِلَی مَحْجُورٍ؛ در طرق ممنوعه و حرام گام برنداریم. وَ حَتَّی لا تَعِیَ بُطُونُنَا اِلّا ماَ أحْلَلْتَ؛ شکم های ما جز با حلال تو پر نشود. وَ لا تَنْطِقَ اَلْسِنَتُنَا اِلّا بِمَا مَثَّلْتَ؛ زبانمان جز آنچه تو بیان و تجویز کردی، نگوید. وَ لَا نَتَکَلَّفَ اِلَّا ما یُدْنِی مِنْ ثَوابِکَ؛ به دنبال چیزی جز آنچه موجب ثواب تو است، نرویم.
در آخر این فقره فرمودند: ثُمَّ خَلَّصْ ذلِکَ کُلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَآئِینَ وَ سُمْعَهِ المُسْمِعِینَ، لا نُشْرِکُ فِیهِ أحَداً دُونَکَ وَ لا نَبْتَغِی فِیهِ مُراداً سِوَاکَ؛ «بار پروردگارا! همه ی این افعال و تروک و نیات را برای من از آلوده شدن به ریاکاری و شهرت طلبی، خالص گردان، به گونه ای که دیگران را در آن با تو شریک نکنم و در انجام آن جز به دنبال مراد و خواست تو نباشم».
اما آیا این شدنی است؟ آری، این شدنی است. ضعف گروهی از بندگان خدا، چون ما، و نداشتن همت و عزم لازم، دلیل بر عدم امکان آن نیست. اولیای الهی چنین بوده اند و هستند. آنها چنین بوده اند، چنین کرده اند و برایشان ممکن شد؛ ما هم اگر همت کنیم، خداوند آرام آرام همتش را به ما نیز خواهد داد، آن گاه خواهیم توانست. ان شاء الله.

پی‌نوشت‌ها:

1. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ… (حجرات، 12).
منبع مقاله: مصباح یزدی، محمدتقی، (1391)، صهبای حضور(شرح دعای چهل و چهارم صحیفه ی سجادیه)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله علیه، چاپ اول.