سخنان دُرَر بار حضرت جعفر صادق(ع) پیشوا و رئیس مذهب تشیع، در بازداشتن نفس از معاصی و کنترل اعضاء و جوارح بدن از گناه و معصیت الله هنگام روزه داری به شدت موثر و مفید است و به دل می نشیند و اگر به دقت بنگریم دگرگون و متحولمان می سازد؛
جراح مداینی می گوید: حضرت صادق(ع) فرمود: «إذا أصبحتَ صائِما فَلیَصُم سَمعُکَ و بَصَرُکَ مِنَ الحَرام، و جارِحَتُکَ و جمیعُ اعضائِکَ مِنَ القبیح، ودَع عِندَهُ الهَذی و أذَی الخادِم، وَلیَکُن عَلَیکَ وَقارُ الصِّیام، وَالزَم مَا استطعتَ مِنَ الصَّمِت وَ الُّسکوتّ إلاّ عَن ذِکرِ الله، ولا تَجعَل یَومَ صَومِکَ کَیَومِ فِطرِک، و إِیاکَ وَ المُباشَرَهَ وَ القبله والقَهقَهَهَ بِالضَّحَکِ! فَاِنَّ اللهَ یَمقُتُ ذلِکَ».
هرگاه روز کردی در حالی که صائم هستی، پس باید گوش و چشم تو از حرام صائم باشد( زیرا صوم به معنای نگه داشتن و امساک نفس و اعضاء و جوارح از ماکولات و مشروبات و هر مبطل دیگر خاصه از دروغ و غیبت و فحاشی و غیره می باشد، و لذا امام می فرماید:) باید جوارح و جمیع اعضای تو (از زبان و دست و پا و قلب و غیره) از قبیحات و زشتیها پاک باشد، و از خود دور کنی و برهانی کارهای بیهوده و لغو، و اذیت خدمتگزارانت را، البته لازم است بر تو حلم و وقار و خشوع روزه واقعی، (زیرا روزه دار واقعی آن کسی است که کاملاً مراقب و مواظب تمامی شؤون زندگیش باشد که کوچکترین نواقص شرعی و عرفی و اخلاقی از او مشاهده نگردد) و ملزم کن نفست را در حد امکان به سکوت و خاموشی، مگر از ذکر خدا (و کلماتی در حد ضرورت برای رفع نیازمندی های زندگی) و روز روزه ات، با روز افطارت را یکسان قرار نده، (یعنی در حال روزه بیشتر به یاد خدا باش، بلکه برای همیشه خود را بساز) و بپرهیز در حال روزه از قبله و تمتعات دیگر زنان و مباشرت با آنان و از خنده های قهقهه و بلند بلند بپرهیزید، زیرا خدا از خنده های قهقهه خشم دارد.

روزه فقط امساک از طعام و شراب نیست

مداینی می گوید امام (ع) سپس فرمود:
«إِنّ الصِیامَ لَیسَ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّراب وَحدَهُ إِنَّمَا لِلصَّوم شَرطٌ یُحتاجُ أَن یُحفَظَ حَتَّی یَتِمَّ الصَّومُ وَ هُوَ صَمتُ الدَّاخِلِ أمَا تَسمَعُ ما قالت مَریمُ بنتُ عِمرانَ إِنِّی نَذَرتُ لِلرَّحمنِ صَوماً فَلَن أُکَلِّمَ الیَومَ إِنسِیًّا(1) یَعنی صَمتاً»؛
همانا روزه فقط امساک از طعام و شراب به تنهایی نیست، بلکه هر آینه از برای روزه شرطی است که می بایستی آن را حفظ کنی (از آنچه که باعث نقص است) تا آنکه به کمال برسد، و صوم کامل همانا صوم داخل است (یعنی از تمام آلایش درونی منزه باشد که او فقط با صمت و سکوت و دوری از خلق الله تحقق پیدا می نماید.)
امام(ع) به جراح مدنی فرمود: آیا نشنیدی آنچه که مریم بنت عمران فرمود:« براستی من نذر کرده ام برای پروردگار رحمان روزه (سکوت بگیرم) پس امروز با هیچ کسی سخن نمی گویم» امام فرمود: حضرت مریم نذر روزه سکوت داشته است.

وقتی روزه می گیرید چشم و زبان و گوش و… خود را نیز حفظ کنید

«فَإِذا صُمتُم فَاحفَظُوا ألسِنَتَکُم عَنِ الکَذبِ وَ غُضُّو اَبصارَکُم وَ لاَ تَنَازَعُوا وَ لاَ تَحَاسَدُوا وَ لاَ تَغتَابُوا وَ لاَ تَکذِبُوا وَ لاَ تَبَاشَرُوا وَ لاَ تَخَالَفُوا وَ لاَ تَغَاضَبُوا وَ لاَ تَسَابُّوا وَ لاَ تَشَاتَمُوا وَ لاَ تَسَافَهُوا وَ لاَ تَضَاجَرُوا وَلاَ تَغفُلُوا عَن ذِکرِاللهِ وَعَنِ الصَّلاهِ».
در این فراز از سخنان دُرَر بار خویش حضرت فرمود:(ای مداینی) هرگاه روزه گرفتید، پس حفظ و کنترل نمایید زبانتان را از دروغ، و چشمانتان را از (هرچه دیدنش بر او حرام است) بپوشانید، (و در حال روزه) منازعه و دعوا (که لازمه اش بدگوئی و فحاشی است) ننمائید و به همدیگر حسادت نورزید و غیبت نکنید و ترش رو و غضبناک نباشید و با یکدیگر دشمنی نکنید و دروغ نگوئید، (و با زنان) مباشرت ننمائید، و مخالفت همدیگر ننمائید (آنجا که مخالفت جایز نیست) و نسبت به همدیگر خشم و غضب ننمائید، و همدیگر را لعن و ناسزا نگوئید، و شماتت و ملامت نکنید، (و در کارهای خیر مثل قرائت قرآن و نماز و ذکر) سستی و بیحالی به خود راه ندهید، و مجادله نکنید، اذیت و ظلم (به زیردستان و خدمتگزاران و افراد تحت سرپرستی) ننمائید، و سفاهت و خود را به حماقت زدن بخود راه ندهید (حلم و با وقار) کسی را ضجر و شکجنه ندهید، و از یاد خدا غافل نشوید و نماز را فراموش ننمائید، (مراد نمازهای مستحبی و نوافل یومیه مخصوصاً نافله شب را از یاد نبرید).

هنگام روزه، سکوت و وقار و صبر و صدق خود را حفظ کنید

«وَالَزَمُوا الصَّمتَ وَ السُّکوتَ وَالحِلمَ وَ الصَّبرَ وَ الصِّدقَ وَ مُجَانَبَهَ اَهلِ الشَّرِّ وَ اجتَنِبُوا قَولَ الزُّورِ وَ الکَذبَ وَ الفَریَ وَ الخُصُومَهً وَ ظَنَّ السَّوءِ الغِیبَهً وَ النَّمِیمَهَ»
نفس خویش را الزام کنید به سکوت و خاموشی،؛ و حلم و بردباری، و صبر و استقامت، و صدق و راستی، و از اهل شر و فساد دوری گزینید، و از قول زور لهویات و موسیقی بنیان کن اخلاق، و دروغ، و فریفتن و گول زدن، و خصومت و دشمنی با همدیگر، و سوءظن و بدگمانی نسبت به یکدیگر و غیبت و نمامی و فتنه انگیزی از کل این اوصاف ضد اخلاق پرهیز نمائید و اجتناب کنید.

چون عبد خائف از مولای خویش به پیشگاه خدا خاضع و خاشع باشید

وَ کُونُوا مُشرِفینَ عَلَی الآخِرَه مُنتَظِرینَ لأیَّامِکُم مُنتَظِرینَ لِمَا وَعَدکُم الله مَتَزَوِّدِینَ لِلِقاءِ اللهِ وَ عَلَیکُم السَّکینَهَ وَ الوَقارَ وَ الخُشُوعَ وَ الخُضُوعَ وَ ذُلَّ العَبدِ الخَائفِ مِن مِولاهُ رَاجِینَ خائِفِینَ رَاغِبِینَ رَاهِبینَ قَد طَهَّرتُمُ القُلُوبَ مِنَ العُیوبِ و َتَقَدَّسَت سَرَائِرُکُم مِنَ الخِبِّ وَ نَظَّفتَ الجِسمَ مِنَ القَاذُورَاتِ وَ تَبَرَّاتَ إِلَی اللهِ مِن عَدَاهُ وَ والَیتَ اللهَ فِی صَومِکَ وَ بالصَّمتّ مِن جَمیعِ الجِهَاتِ مِمَّا قَد نَهاکَ اللهُ عَنهُ فِی السِّرَّ وَ العَلانِیَهِ وَ خشیت الله حق خشیته فی السر و العلانیه و وَهَبتَ نَفسَکَ للهَ فِی أَیَّام صَومِکَ وَ فَرَّغتَ قَلبَکَ لَهُ وَ نَصَبتَ نَفسَکَ لَهُ فِیمَا أَمَرَکَ وَ دَعَاکَ إِلَیهِ.»
و (در حالی روزه داری) خود را مشرف بر آخرت کنید و منتظر ایامی (که در پیش دارید) و منتظر وعده های الهی باشید، و زاد و توشه خویش را برای ملاقات ذات اقدس الهی فراهم سازید، و بر شما باد (در حال روزه) به سکینه و وقار، و خشوع و خضوع به پیشگاه حضرت احدیت چون بنده ذلیل خائف که از مولایش به شدت می هراسد، در حالی که آزادند و با اختیار خویش به پیشگاه مولا و آقای خود احساس خوف و رجا می نمایند، و خود را در ترس و رعب فرو برده و در عین حال عشق به مولا و ترس از او و آنان را بخود مشغول ساخته است، و به حق قلوبتان را از عیبها تطهیر و باطنتان را از خبائث پاک می نماید، و جسمتان را از تمامی آلودگی ها تمیز نموده، و شما را از غیر خداوند، بری و بیزار می کند، و شما را در روزه داریتان به وسیله سکوت به تمام جهات (از دروغ و غیبت و فتنه انگیزی و…) متکی و نزدیک به خدا می گرداند از هر چیزی که در پنهان و آشکار نهی شده، و در نهان و آشکار شما را به خوف و خشیت پروردگار مفتخر می سازد، و نفست را در حال روزه داریت به خدا بخشیده و دلت را برای او فارغ البال و خالی از هرچه که غیر اوست مستعد و مهیا می سازد و تو را برای خدا در آنچه به تو امر کرده و خوانده است منصوب می گرداند، (یعنی کاملاً مطیع و منقاد حضرت حق می شوی).
فَإِذا فَعَلتَ ذَلِکَ کُلَّهُ فَاَنتَ صَائِمٌ للهِ بِحَقِیقَهٍ صَومِهِ صَانِعٍ لِمَا أَمرَکَ وَ کُلَّمَا نَقَصتَ مِنهَا شَیئاً مِمَّا بَیَّنتَ لَکَ فَقَد تَقَصَ مِن ٌشومِکَ بِمِقدارِ ذَلِکَ»
پس هرگاه تمامی این اوصاف مذکوره را به جای آوردی و خود را متصف به آن ساختی پس تو به حقیقت برای خدا روزه گرفتی و حق روزه را ادا نمودی، و انجام بده آنچه را که درباره روزه به تو فرموده است که هرچه را ناقص کنی و به جای نیاوری از اوصاف روزه و روزه داریت از آنچه که برایت روشن و آشکار است، پس به مقدار آنچه از اوصاف و فضائل روزه را کم کرده باشی از اجر و پاداش آن نیز کم می گردد.
و در آخرین بیان و توضیحات خویش حضرت صادق(ع) از قول پدر بزرگوارش نقل می نماید که فرمود:«پیامبر(ص) از آن زنی که بجاریه اش سب و ناسزا می گفت، آنگاه پیامبر(ص) فرمود:
«اِنِّ الصَّومِ لَیسَ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ إِنَّمَا جَعَلَ اللهُ ذَلِکَ حِجاباً مِمَّا سِوَاهَا مِنَ الفَواحِشِ مِنَ الفِعلِ وَ القَولِ یَفَطِّرَ الصَّائِمَ مَا اَقَلَّ الصُّوَّامَ وَ اکثَرَ الجُوَّاع»(2)

چه کمند روزه داران واقعی و چه زیادند گرسنگان؟

همانا روزه فقط پرهیز از طعام و شراب نیست، هر آینه خداوند خوردنیها و آشامیدنی ها را حجاب و حایل از غیر این دو، از فواحش و گناهانی چون دروغ و غیبت و زنا و ظلم از افعال و اقوال که باعث افطار روزه یا تقلیل کمال روزه می شود قرار داده است آنگاه پیامبر(ص) فرمود: چه کمند روزه داران واقعی، و چه زیادند گرسنگان روزه دار، که حظی جز گرسنگی نمی برند.
و این است آداب و شرائط و فوائد و خصوصیات روزه و اوصاف روزه دار، خداوند به ما نیز این توفیق را عطا فرماید.

پی نوشت ها :

1) سوره مریم، آیه28.
2) بحار الانوار/ج93/ص293- وسائل الشیعه/ج10/ص166.

منبع: ماهنامه راه قرآن، شماره35.