دسته‎بندی مفاهیم ژرف و انسان‎ساز نهج البلاغه و شرح و توضیح سخنان آن امام بزرگوار از سوی پژوهشگران و غوّاصان دریای بی‎کران نهج البلاغه در شیوه‎ها و اسلوب‎های گوناگون ارائه شده است، که به توضیح آن می‎پردازیم.
لازم به یادآوری است که هر یک از این شیوه‎ها در جایگاه خود از امتیازاتی برخوردار است و توجه به هر یک از آنها، ما را از شیوه‎های دیگر بی‎نیاز نمی‎سازد.
شیوه‎هایی که در ارائه مفاهیم نهج البلاغه ارائه شده است را به طور عمده می‎توان در موارد زیر خلاصه نمود:
1. شرح و توضیح سخنان امام علی ـ علیه السّلام ـ به ترتیب نهج البلاغه
در این شیوه، ترتیب و سیاق خطبه‎ها، نامه‎ها، و کلمات کوتاه آن حضرت ـ همان گونه که در نهج البلاغه آمده است ـ محفوظ می‎ماند و پژوهشگر تنها به شرح و توضیح سخنان امام ـ علیه السّلام ـ از نظر مفاهیم و لغت و زنجیره سند و مفاهیم مشابه در خطبه‎های دیگر و دیگر سخنان پیشوایان دین، و سایر سخنان آن حضرت در این زمینه و… می‎پردازد. شرح کنندگان نهج البلاغه عموماً این شیوه را برگزیده‎اند و هر یک متناسب با گستره معلومات و گرایش خاص خود ـ و معمولاً در چندین مجلّد ـ شرحی را بر نهج البلاغه سامان داده‎اند.
ابن ابی الحدید معتزلی یکی از شارحان پیشگام نهج البلاغه این سبک را برگزیده است. وی در سال 649 ق. شرح بیست جلدی خود بر نهج البلاغه را به پایان می‎برد و از جمله بزرگانی است که در تبیین سخنان امام ـ علیه السّلام ـ از اشعار و ادبیات عرب و نقل حوادث تاریخی و نکته‎های ادبی و کلامی استفاده فراوان برده و از این طریق نقش بارزی در آشنا کردن ذهن مسلمانان ـ به ویژه در جهان اهل سنّت ـ با این کلام جاودانه برعهده گرفته است. استاد محمد ابوالفضل ابراهیم مصری در مقدمه خود بر تصحیح و تحقیق این شرح گران سنگ می‎نویسد:
تاکنون بسیاری از علما و فضلا شرح‎هایی بر نهج البلاغه نگاشته‎اند که طبق آنچه سید هبه الله شهرستانی (در کتاب «ما هو نهج البلاغه») نوشته تعداد آنها از پنجاه شرح بزرگ و کوچک در می‎گذرد، که در بین آنها شرح‎هایی از ابوالحسین بیهقی، امام فخرالدین رازی، قطب راوندی، کمال الدین محمد میثم بحرانی، از پیشینیان و حبیب بن محمد بن هاشم هاشمی و شیخ محمد عبده و محمد نائل مرصفی از متأخرین به چشم می‎خورد. ولی تاکنون بزرگ‎ترین و طولانی‎ترین این شرح‎ها ـ که سرشار از دانش و ادب و معارف گوناگون است ـ همان شرح عز الدین عبد الحمید بن ابی الحدید مدائنی است.
ایشان این شرح را در آغاز ماه رجب سال 644 ق. شروع و در پایان ماه صفر سال 649 ق. (یعنی طی چهار سال و هشت ماه) به پایان برده است، چنان که خود در این باره می‎گوید: «مدت نگارش این کتاب به اندازه مدت خلافت امیر مؤمنان ـ‌ علیه السّلام ـ بوده است.» و باز خود در مقدمّه شرح خویش می‎گوید: «کسی جز سعید بن هبه الله بن حسن فقیه، معروف به راوندی در شرح نوشتن بر نهج البلاغه از او پیشی نگرفته است.»[1] پس از شرح ابن ابی الحدید شرح‎های بسیاری با گرایش‎های ادبی، کلامی‎، تاریخی ، فلسفی، اجتماعی، اخلاقی و… به زبان‎های مختلف به ویژه به زبان عربی و فارسی به همین سبک و سیاق بر نهج البلاغه نوشته شده است که برخی از پژوهشگران تعداد آنها را از سی صد متجاوز دانسته‎اند و بررسی خصوصیات و امتیازات هر یک از آنها نیاز به پژوهشی جداگانه دارد و نام‎های برخی از آنها را در فصل پایانی همین نوشتار آورده‎ایم.
2. ارائه سخنان امام ـ علیه السّلام ـ بر پایه زمان صدور
روش دیگری که در ارائه مفاهیم نهج البلاغه به کار گرفته شده است، دسته‎بندی بیانات آن حضرت برپایه زمان صدور و شأن بیان آنهاست. در این شیوه با توجه به مضمون سخن امام ـ علیه السّلام ـ و قراین و شواهد تاریخی، جایگاه سخن امام ـ علیه السّلام ـ از نظر زمان صدور مشخص می‎شود یا به هم پیوستن کلمات آن حضرت در حقیقت تاریخ بازسازی و با کمک هر یک، دیگری روشن می‎شود.
محقق سخت کوش زنده‎یاد آقای شیخ محمد باقر محمودی در کتاب «نهج السعاده» ـ که به عنوان مستدرک نهج البلاغه نگاشته‎اند ـ از این شیوه سود برده‎اند. ایشان در مقدمه این کتاب می‎نویسند:
نکته دیگری را که باید یادآور شوم این است که، ما در این کتاب ترتیب در کلام امام ـ علیه السّلام ـ را مورد نظر قرار داده‎ایم و آنچه را از نظر زمانی زودتر صادر شده ـ ولو در حد تقریب وگمان ـ مقدم داشتیم. ما در این کتاب، قاعده «نخست و سپس نخستین» (الاول فالاول) را مراعات کردیم و هر جا شواهد درونی، مانند مضمون کلام یا دلالت سند و یا شواهد برونی و قراین منفصل بر زمان صدور سخن آن حضرت یافتیم، مبنا قرار داده و بر آن پایه سخن آن حضرت را در جایگاه خود نهادیم تا زنجیره سخن امام ـ علیه السّلام ـ ـ آن گونه که در ظرف زمان ودر عالم خارج به وقوع پیوسته ـ مرتب شود؛ و هر کس به راحتی بتواند به سخنان آن حضرت در هر مقطع از زمان دست یابد؛ یعنی اگر کسی بخواهد بیاناتی را که آن حضرت در زمان پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ بیان فرموده است بیابد، تنها با گشودن کتاب و ملاحظه عناوین این فصل به هدف خود دست یابد.
از فواید این نوع تنظیم این است که، ‌نهج البلاغه بصورت زندگانی نامه آن حضرت ـ که از زبان و بیان وی گرفته شده ـ درخواهد آمد و می‎توان مطالب درست یا نادرستی را که در شرح زندگانی آن حضرت نگاشته شده با آن سنجید و نیز می‎توان به کمک آن، درستی یا نادرستی مطالبی که به جنابش نسبت داده و یا از ساحت مقدسش نفی کرده‎اند فهمید.[2] 3. شیوه موضوعی به ترتیب اهمیت موضوع
در این شیوه سخنان امام ـ علیه السّلام ـ با توجه به مفهوم آن در ابواب گوناگون گرد می‎آید و بر پایه اهمیت و جایگاه آن در نظام سلسله وجود تنظیم و ارائه می‎شود. در این شیوه معمولاً موضوعات نهج البلاغه از خدا و صفات خدا و عالم خلق و فرشتگان شروع، سپس موضوعات مربوط به نبوت عامه و خاصّه و امامت و معاد گردآوری و آن گاه به موضوعاتی چون عبادات، معاملات، اخلاق، آداب، مواعظ و… می‎پردازند.
زنده یاد علّامه شیخ محمد تقی شوشتری در شرح توضیحی خویش، یعنی «بهج الصباغه» این شیوه را ارائه داده‎اند. ایشان در مقدمه خویش بر این شرح می‎نویسند:
از آن رو که مصنّف محترم نهج البلاغه ( سید رضی ـ قدس سرّه ـ) خطبه‎ها و نامه‎ها و کلمات کوتاه آن حضرت با به ترتیب لفظی گردآوری کرده‎اند، به نظرم رسید بیانات آن حضرت را بر اساس مفهوم و معنا جمع کنم از این رو آنچه را مثلاً در ارتباط با «توحید» یا «نبوت» یا «امامت» بود در یک جا گرد آوردم.[3] آن گاه ایشان بیانات آن حضرت در نهج البلاغه را در شصت موضوع اساسی گردآوری و در چهارده مجلد به شیفتگان کلام آن امام همام تقدیم می‎کنند.
استاد لبیب بیضون نیز کتاب «تصنیف نهج البلاغه» خود را ـ چنانکه پیش از این نیز یادآور شدیم ـ در 430 موضوع بر اساس همین روش ارائه داده‎اند. ایشان با نوشتن مدخل‎های توضیحی مفید بر بسیاری از موضوعات و نیز حسن سلیقه در انتخاب مفاهیم، اثر ارزشمندی در دسته‎بندی مفاهیم نهج البلاغه پدید آورده‎اند.
4. شیوه موضوعی به ترتیب الفبایی
شیوه دیگر در ارائه مفاهیم والای نهج البلاغه، شیوه ارائه مفاهیم بر اساس موضوع به ترتیب الفباست.
این شیوه، همان شیوه معمول کتاب‎های لغت است و کتاب‎هایی مانند «الکاشف لالفاظ نهج البلاغه» و «المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه» برای یافتن واژه‎های هم ریشه در نهج البلاغه از آن سود برده‎اند. کتاب‎های زیر با چنین شیوه‎ای نوشته شده است:
«الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه» و «الهادی الی موضوعات نهج البلاغه» تالیف آیت الله علی مشکینی؛ و نیز مجموعه نه جلدی «فرهنگ آفتاب» ـ فرهنگ تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه ـ تألیف حجت الاسلام عبد المجید معادیخواه ـ که با ترجمه‎ای خوش به فارسی نگارش یافته ـ است.
در پیش گفتار فرهنگ آفتاب آمده است:
تاکنون نزدیک به 400 کتاب به نام «ترجمه»، «تفسیر»، «مدارک»، «مستدرک»، «کاشف» و «معجم» در این زمینه انتشار یافته است؛ آنچه اینک با نام «فرهنگ آفتاب» بر این مجموعه افزوده می‎شود «معجم»‌ دیگری است فراهم آمده از فهرستی دیگر که محور کار در آن نه واژه‎ها بلکه مفاهیم و معانی نهج البلاغه است… .
در فرهنگ آفتاب موضوعات فراوانی مطرح است که هر یک پهنه‎ای گسترده برای پژوهش تواند بود. تلاش نگارنده همه این بوده است که دستیابی پژوهشگران را به یکی از منابع اسلامی آسان سازد؛ در مثل «آب» نخستین موضوعی است که به چشم می‎خورد و پژوهشگری که آب پژوهی را در دستور کارش داشته باشد، با مراجعه به این فرهنگ، اطمینان می‎یابد که عبارت‎هایی سودمند را از نهج البلاغه در اختیار دارد.[4] 5. تک نگاری‎ها در مورد یک موضوع و یا یک کلام از نهج البلاغه
یکی از شیوه‎های رایج و پسندیده در توضیح و ارائه مفاهیم نهج البلاغه تک‎نگاریهایی است که مستقلاً در مورد یک موضوع و یا یک و یا چند کلام از بیانات امام ـ علیه السّلام ـ به رشته تحریر آمده است.
پژوهشگران و علمای شیعه از دیرباز بدین شیوه توجه داشته‎اند و هم اکنون نیز مورد توجّه اندیشوران و نویسندگان شیفته سخنان امام ـ علیه السّلام ـ است.[1] . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 1، ص 10.
[2] . نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، مؤسسه اعلمی بیروت، ج 1، ص 15.
[3] . بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 26.
[4] . فرهنگ آفتاب، ج 1، ص 10. @#@
کتاب‎هایی همچون: «خدا در نهج البلاغه»، آیت الله محمد علی گرامی؛ «خوارج از دیدگاه نهج البلاغه»، آیت الله حسین نوری؛ «سیری در نهج البلاغه، آیت الله مرتضی مطهری؛ «انسان کامل در نهج البلاغه»، آیت الله حسن زاده آملی؛ «الهیات در نهج البلاغه»، آیت الله لطف الله صافی؛ «شرح خطبه قاصعه»، آیت الله حسین علی منتظری؛ «حکمت نظری و عملی در نهج البلاغه»، آیت الله جوادی آملی؛ «اخلاق در نهج البلاغه»، حجت الاسلام سید کاظم ارفع؛ «اهلبیت در نهج البلاغه»، حجت الاسلام سید مهدی شمس الدین؛ «جاهلیت از دیدگاه نهج البلاغه»، حجت الاسلام احمد صادقی اردستانی؛ «جهاد از دیدگاه نهج البلاغه». حجت الاسلام عمید زنجانی؛ «کلام جاودانه»، استاد محمد رضا حکیمی و دهها عنوان کتاب و صدها مقاله دیگر در این زمینه که در این راستا نگارش یافته است. البته شاید به گونه‎ای بتوان این تک‎نگاری‎ها را به عنوان شیوه‎ای مستقل قلمداد نکرد و آنها را بخشی از یک چهار شیوه پیشین به شمار آورد.
محمود صلواتی