عهدنامه ی مالک اشتر، با توجّه به آموزه های بی نظیرش، همیشه مورد توجّه بوده، و هر چه گذشته است، آموزه های آن، نه تنها کهنه نگشته، که پیوسته دریچه هایی نو در حکومت و مدیریت گشوده است، و این قابلیت را دارد که هنوز بر آن شرح های متعدد نگاشته شود.
عهدنامه ی مالک اشتر به دلیل محتوای بی بدیل آن، و نکات و آموزه های حکومتی و مدیریتی بسیار در آن، پیوسته مطرح بوده و ترجمه های متعددی از آن صورت گرفته، و بر آن شرح و تفسیرهای مستقل بسیار نوشته شده است، (1) که فهرست این شرح و تفسیرها – به جز ترجمه ها – به شرح زیر است:

1. شرح عهدنامه ی علی (ع)، از شارح ناشناخته، نگاشته شده برای ابوالفتح سلطان ابراهیم میرزا. کتابت در قرن دهم هجری.
2. تحفه ی سلیمانیه، از سیّد ماجدبن محمد حسینی بحرانی ( زنده در 1097ق ). نگاشته شده به نام شاه سلیمان صفوی (1105-1077ق).
3. شرح عهدنامه ی مالک اشتر، از محمدصالح بن محمدباقر روغنی قزوینی ( ف 1116ق ). نگاشته شده به سال 1094 هجری.
4. آداب الولاه یا سلوک الولاه علی ما قرّر فی أحادیث الائمّه الهداه ( رساله ی آداب سلوک حاکم با رعیت )، به فارسی از محمدباقر مجلسی ( ف 1110ق ).
5. نظامنامه ی حکومت، از محمد کاظم بن محمد فاضل مشهدی ( زنده در 1107ق). نگاشته شده به درخواست اعتماد الدوله شاه قلی خان.
6. نصایح الملوک و آداب السلوک، از ابوالحسن شریف بن محمد طاهر فتونی عاملی غروی اصفهانی ( ف 1138ق ). نگاشته شده برای شاه سلطان حسین. تألیف به سال 1118 هجری.
7. هدایه السلوک و هدیه الملوک، از محمدبن عبدالله نوری ( از عالمان قرن سیزدهم ).
8. تحفه الولیّ، از محمد حسین بن احمد سمیع یزدی. نگاشته شده به فرمان شاهزاده محمد ولی میرزا قاجار. تألیف به سال 1227 هجری.
9. بیعه الأفاخم، از علی بن میرزا محمد گیلانی ( از عالمان قرن سیزدهم ). تألیف به سال 1235 هجری.
10. مرآه الملوک و ارشاد الولاه، از سیدّ محمد اسماعیل بن سیّد مهدی حسینی مدرّس یزدی. نگاشته شده به نام ناصرالدین شاه قاجار.
11. آثار ناصری، از محمدتقی بن علی دزفولی ( زنده در 1291 ق ).
12. شرح عهد أمیرالمومنین (ع)، از میرزا محمدبن سلیمان تنکابنی ( ف 1302 ق ).
13. هدایات الحسام فی عجائب الهدیّات للحکّام، از میرزا محمد حسین بن علینقی همدانی. نگاشته شده برای زین العابدین خان حسام الملک. تألیف به سال 1308 هجری.
14. مقتبس السیاسه و سیاق الریاسه، از شیخ محمد عبده مصری ( ف 1323 ق ).
15. آداب الملوک، از سیّد محمد رفیع الدین بن علی اصغر طباطبایی تبریزی ( نظام العلماء ) ( ف 1326ق ).
16. أساس السیاسه فی تأسیس الریاسه، از محمدبن اسماعیل کجوری مازندرانی طهرانی ( سلطان المتکلمین ) ( ف 1353ق ).
17. قانون الولاه فی سیاسه الرّعاه، از سیّد محمد حسن بن سیّد علی موسوی قزوینی نجفی ( ف 1358 ق ).
18. عهد الأشتر ( رساله فی بیان سند عهده إلی مالک الأشتر و شرح متنه )، از سیّد محمدعلی بن حسین ( هبه الدین ) حسینی شهرستانی ( ف 1386 ق ).
19. الرّاعی و الرعیّه، از توفیق بن علی فکیکی محامی بغدادی ( ف 1389 ق ).
20. السیاسه العلویه ( شرح عهد أمیرالمومنین (ع) إلی مالک الأشتر )، از عبداالواحد بن احمد آل مظفر ( ف 1395 ق ).
21. مع الامام علی (ع) فی عهده لمالک الأ‌شتر، محمدباقر ناصری.
22. آئین جهانداری، از محمدعلی انصاری قمی ( ف 1405 ق ).
23. برداشتی از فرمان علی (ع) به مالک، از کیومرث صابری.
24. نظریه الحکم و الإداره فی عهد الامام علی (ع) للأشتر، از سیّد عبدالمحسن فضل الله.
25. آئین جهانداری ( شرح عهدنامه ی امیرالمؤمنین (ع) به مالک اشتر )، از سیّد ابراهیم ابن مهدی علوی خویی.
26. شرح عهدنامه ی مالک اشتر، از میرزا محمدبن محمدرضا همدانی واعظ.
27. نموداری از حکومت علی (ع)، از حسن سعید.
28. آغاز حرکت انقلابی در مصر ( شرح عهدنامه ی علی (ع) به مالک اشتر )، از حسین نوری همدانی.
29. درس هایی از نهج البلاغه، نامه ی امام علی (ع) به مالک اشتر، از حسینعلی منتظری ( ف 1388 ش ).
30. عهدالأشتر ( شرح لعهد أمیرالمؤمنین (ع) الّذی کتبه لمالک الأشتر (ره) لمّا ولّاه مصر )، از محمدمهدی شمس الدین ( ف 1421ق ).
31. برداشت هایی از عهدنامه ی مالک اشتر، از سیّد جمال الدین دین پرور.
32. خط و فرهنگ حکومت اسلامی ( ترجمه و توضیح عهدنامه ی مالک اشتر )، از عبدالمجید معادیخواه.
33. شرح عهد الامام علی (ع) إلی مالک الأشتر، از سیّد احمد بن عطاء الله ( ف 1414ق ).
34. علی (ع) و آیین رهبری، از مهدی ماحوذی.
35. الحکم و الإداره فی نهج الامام علی (ع)، از علی صلاح.
36. سیاست و مدیریت از دیدگاه امام علی (ع) ( ترجمه و توضیح عهدنامه ی مالک اشتر )، از محمد تقی رهبر.
37. آئین کشورداری از دیدگاه امام علی علیه السلام، از محمد فاضل لنکرانی، تقریر و تنظیم حسین کریمی.
38. سیری کوتاه در مدیریت اسلامی ( شرحی بر فرمان مالک اشتر )، از سیّد محمد حسینی سیاهپوش.
39. مالک الأشتر و عهد الامام له، از عبّاس علی موسوی.
40. حکمت اصول سیاسی اسلام ( ترجمه و تفسیر فرمان مبارک امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) به مالک اشتر )، از محمد تقی جعفری ( ف 1377ش ).
41. القانون الاکبر فی شرح عهد الامام للأشتر، از سیّد مهدی سُوَیّج بصری ( ف 1423ق ).
42. النظام السیاسی فی عهد الامام علی (ع) لمالک الأشتر، از نوری حاتم.
43. فرمان حکومتی پیرامون مدیریت ( شرح عهدنامه ی امیرالمؤمنین (ع) به مالک اشتر )، از محمود قوچانی.
44. نامه ی روح افزا ( برداشت هایی از عهدنامه ی علی (ع) به مالک اشتر )، از علی محمد تاکندی، رضا شیخ محمدی.
45. عهد أمیرالمؤمنین (ع) إلی القاده و المسؤولین ( دراسه نموذجیه لعهد الامام علی (ع) إلی مالک الاشتر ) تبیین القواعد الأساسیه للإداره و القیاده فی الاسلام )، از سیّد عباس نورالدین.
46. بیست مجلس پیرامون عهدنامه ی مالک اشتر، از رضا استادی.
47. اصول سیاسی اسلام در عهدنامه ی امام علی (ع)، از احمدرضا کشوری.
48. منشور علوی در فرمان به مالک اشتر نخعی، از عبدالستار اجرایی.
49. اهداف و وظایف اصولی حکومت اسلامی ( برداشت هایی از عهدنامه ی امیرالمؤمنین (ع) به مالک اشتر نخعی )، از علی شیخ موحد.
50. مدیریت و سیاست ( فرمان امیرالمؤمنین (ع) به مالک اشتر )، از علی اکبر ذاکری.
51. مدیریت و مدارا در کلام علی (ع) ( دریافتی از فرمان امیرمؤمنان به مالک )، علی شیروانی.
52. منشور مدیریت ( نگرشی تطبیقی به فرمان امام علی (ع) به مالک اشتر )، از سیّد محمد مقیمی.
53. دولت جاوید ( ترجمه و تبیین فرمان امام علی (ع) به مالک اشتر نخعی، به انضمام زندگی نامه ی مالک اشتر )، از محمدعلی صالحی مازندرانی.
54. شرح عهدالعلوی الی مالک الأشتر النخعی یا آئین زمامداری، از محمدبن غلامحسین طسوجی.
55. ترجمه و شرح مختصر فرمان مبارک امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) به مالک اشتر ( اخلاق کارگزاران و مدیران در جامعه ی اسلامی )، از محمد گلدوست.
56. نامه ای ناشناخته، عهدنامه ی مالک اشتر در نگرشی تطبیقی با بیانیه ی حقوق بشر، از رسول احمدی.
57. علی (ع)، عدالت، قانون، از فریبا رکنی.
58. امام علی سلام الله علیه و کارگزاران حکومت اسلامی ( شرحی بر عهدنامه ی مالک اشتر )، از قدرت الله مشایخی.
59. مدیریت اسلامی، تحلیلی مدیریتی بر فرمان امام علی علیه السلام به مالک اشتر، از علی نقی امیری.
60. اقتصاد و مدیریت در نامه ی امام علی (ع) به مالک اشتر، از صادق بافنده ایماندوست.
61. نوآوری و شکوفایی در پرتو مدیریت علوی و اخلاق نبوی، شرح عهدنامه ی مالک اشتر، از رضا کریمی.
62. البرنامج الأمثل للإداره الدوله و قیاده المجتمع فی عهد الامام علی لمالک الأشتر، از حسین برکه الشامی.
63. منشور مملکت داری در نامه ی امام علی (ع) به مالک اشتر، از زین العابدین قربانی.
64. منشور مردم سالاری دینی، شرح نامه ی علی (ع) به مالک اشتر، از علی محمد تاکندی، رضا شیخ محمدی.
65. العولمه و تطبیقاتها عند الامام علی بن أبی طالب (ع)، عهد الأشتر انموذجًا، از عدنان الیاسری.
66. نظام الحکم و الاداره فی الاسلام، عهد علی بن أبی طالب (ع) لمالک الأشتر نموذجا، از فلاح حسن شنشل.
67. عهدنامه ی امیر علیه السلام، جان مایه ی خرد معنوی در حکمرانی و سنّت انبیا، از علی اصغر پور عزّت.
این تعداد شرح مستقل بر عهدنامه ی مالک اشتر بیانگر محتوای والایی است که در این منشور حکومت و مدیریت وجود دارد و می توان از زوایای گوناگون بدان نگریست و از آن بهره یافت.

پی نوشت :

1. ر.ک: سیّد مهدی جعفری، پرتوی از نهج البلاغه، چاپ اوّل، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372-1381ش. ج 4، صص 504-508؛ سیّد محسن دین پرور، کتابشناسی عهدنامه مالک اشتر، فصلنامه نهج البلاغه، بنیاد نهج البلاغه، شماره 7 و 8، زمستان 1382 ش. صص 213-214.
منبع مقاله :
دلشاد تهرانی، مصطفی؛ (1390)، رایت درایت: اخلاق مدیریتی در عهدنامه ی مالک اشتر، تهران: انتشارات دریا، چاپ اول