به خویش می گویم(1) ای بنده بیچاره که عمر را به بطالت و تباهی می گذرانی بدان که تو راهی سفر به وطن اصلی خویش هستی و روزهای عمر تو از همان نخستین روز که تو زاده شدی تا آخرین روز که دیده از دنیا فرو می بندی به منزله منزلهای سفر تو هستند. خدای که پروردگار تو و صاحب اختیار توست تو را برای مجاورت جاودانه در آن منزل اصلی آفرید و اگر از آنجایت بیرون آورده و راهی سفرت نموده تا پس از سفر دوباره بدانجا بازگردى، از این است که میخواسته از فواید و کمالات این سفر بهره ها بیندوزى. کمالات و بهره هایی که از چنان نور و سرور و جلوه و جمال و بهجت و جلالی سرشارند که اندیشه عاقلان و دانش عالمان و پنداشت حکیمان را بدانها دسترسی نیست.
شب و روز زندگیت را پاس دار و مراقب فرصتهای عمر خویش باشد، اگرنه همه برخی از اعمال و عبادات ویژه روزهای ماه و سال را که پیشوایان معصوم سفارش کرده اند هر یک را هر سال دست کم یک بار به جا آور.(2)
از جلوه های زیبای عبادت و اطاعت و یاد خداوند عمل زیبای اعتکاف است، حرکتی عاشقانه و عاقلانه بستر مناسب اندیشه و تفکر و خردورزى، آب حیات بخش در کویر غفلت هاست.
اعتکاف از نظر لغوی به معنای اقامت گزیدن در جایی است به طوری که فرد مقیم خود را محبوس و ملتزم به آن مکان بداند و این التزام ناشی از اهمیت و عظمت آن موضوع باشد. نکته ای که باعث تفاوت جدی میان اعتکاف و سایر اقامتها می شود این است که در اعتکاف یک نحوه توجه و اقبالی وجود دارد که مانع از اشتغال فرد به امور دیگر می شود.
ماده «عکف» 9 بار در قرآن مجید تکرار شده که دو مورد از آن مربوط به موضوع مورد نظر ما «عبادت مخصوص در مسجد» می باشد. یکی از این موارد عبارت است از:
«وهنگامی که خانه کعبه را برای مردم محل رجوع و امنیت قرار دادیم و به آنها گفتیم که مقام ابراهیم را در جایگاه نماز قرار دهید و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجود کنندگان پاکیزه نمایید.» (بقره / 125).
از این ایه مبارکه چنین استنباط می شود که عبارت اعتکاف سابقه ای دیرینه در شرایع گذشته داشته و دو پیامبر خدا مأمور تطهیر مسجد برای برگزاری هرچه بهتر این عبادت شده اند.

احیاء سنت اعتکاف
یکی از سنت های حسنه و مستحبات اسلامی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی احیا گردید سنت اعتکاف است. این سنت در طول تاریخ اسلام و ادیان آسمانی طرفداران و عاملانی داشته و در بلاد اسلامی بطور عموم و شهرهای شیعه و مراکز حوزوی بطور خاص مورد توجه بوده است.
مساجد شهرهای مقدس نجف و کربلا و کاظمین و سامرا و مشهد و قم و اصفهان و شیراز و بسیاری شهرهای شعیه، خاطره حضور پرنور نیایشگران و معتکفان «ایام البیض» ماه رجب و احیاناً دهه آخر ماه رمضان را در سینه دارند.
این عبادت که قبل از پیروزی انقلاب حالت فراگیر و عمومی داشت، در چند ساله اخیر در میان جمع کثیری از صالحان و نیکان و خواهران و برادران دینی از اقشار گوناگون اجتماعی به ویژه دانشجویان و طلاب، متداول گردیده است و مساجد بسیاری از شهرهای ایران و جهان اسلام پذیرای مهمانان خدا در ایام البیض ماه پربرکت رجب است.

اهداف اعتکاف
اعتکاف، حکمت ها دارد. اعتکاف وقت گذرانی نیست، اعتکاف در قرن ارتباطات ایجاد ارتباط با غیب است. اعتکاف فراهم نمودن زمینه ارتباط کامل و خلوت انس است. اعتکاف فراهم کردن تعقل و تفکر در میان مردم، ولی به دور از غوغای مردم است. اعتکاف ایجاد خودکنترلی است در دنیایی که مهمترین نیازش، خودکنترلی است. حال به بررسی برخی از ویژگیهای این عبادت مهم می پردازیم:
1- خلوتی برای عبادت:
گرچه اسلام، دینی کاملاً اجتماعی است و هرگز بیتفاوتی پیروانش را نسبت به آنچه در جامعه میگذرد نمی پسندد، اما به هر حال هدف اساسی آن، پرورش و تربیت روح انسانی است و همه اعمال و تلاشهایی که در راستای رضایت الهی انجام می پذیرد، عبادت محسوب می شود.
آنچه در عبادت و بندگی از اهمیت به سزایی برخوردار است، توجه کامل عبادت کننده، به آنچه انجام می دهد و تمرکز افکار او در هنگام عبادت است. هرچه انسان از هیاهوی زندگی روزمره و درگیریهای اجتماعی دورتر باشد، این تمرکز و حضور قلب، آسانتر حاصل می شود. همانگونه که امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:
«خلوت گزیدن، آسایش عبادت گران است».(3)
آنچه انسان در تنهایی و خلوت از عبادت می چشد و درمی یابد بسیار ارزشمندتر و شیرین تر از چیزی است که در میان غوغای اجتماع از عبادت درک می کند. بهترین بهره ای که از این خلوت می توان به دست آورد، انس با خداوند و محبت او می باشد که بزرگترین گنجینه سعادت است؛ چرا که محبت برای انسان حاصل نمی شود. مگر به انس با خدا و انس هم به دست نمی اید، مگر با فکر و شرط آن، اطمینان خاطر و فراغ دل است و فراغ موقوف است به تنهایی و دوری از خلق.(4)
دل انسان تنها با یک چیز می تواند انس و الفت تمام داشته باشد و آن خداست. جمع میان خدا و مردم در مرحله انس و دلبستگی ممکن نیست.
2- فرصتی برای تفکر:
یکی از راههای خداشناسی در تعلیمات اسلامی مسأله تفکر است. در اسلام اندیشیدن در عظمت خداوند، تفکر در ایات و نعمت های الهى، تأمل کردن در احوال نفس خود، تفکر در تاریخ گذشتگان و … نه تنها یک عبادت به شمار می رود، بلکه به عنوان روح عبادات و برترین عبادت ها مطرح است. امام علی (علیه السّلام) در این باره می فرمایند:
«تفکر پیرامون امر خداوند متعال، عبادت است».(5)
شاید یکی از علل ارزش بیش از اندازه تفکر، دشواری بسیار آن باشد. اگرچه تفکر، مؤثرترین راه برای معرفت است، اما مشکل ترین راه هم می باشد.
تفکر نیاز به علم، تمرکز و قوت نفس دارد و انسانی که پیوسته با حوادث و اسباب و شئون مختلف سر و کار دارد، کمتر می تواند جدای از اینها به ماورای این اسباب پی برده و درباره آنها اندیشه کند. به عبارت دیگر توجه به جهان طبیعت و سرو کار داشتن با کثرات ملک این عالم، انسان را از توجه و تدبر در ملکوت آن بازمی دارد. در حالی که خواسته و روش ترتبیتی اسلام، توجه و تدبر در ملکوت آسمان ها و زمین است.
«ایا در ملکوت آسمان ها و زمین اندیشه نمی کنند؟» (اعراف/185).
بحرانی که امروزه بشر به آن دچار است، می توان بحران تفکر دانست. انسان امروز با پیروی از تمدن غرب، خود را در اسباب و ابزار و تکنیک غرق نموده است، به گونه ای که در زندگی شهروند این تمدن، جایی برای تفکر باقی نمانده است. در شریعت اسلامی تمام برنامه ریزی و دستورها و عبادت ها به سوی پرورش انسانی ارزشمند و کامل و همه بعدی نشانه رفته اند. یکی از این برنامه ها، اعتکاف است. انسان معتکف، فارغ از دشواری ها و درگیریهای اجتماع و حتی اهل عیال، در خلوتی امن و ساکت، فرصت بسیار خوبی در اختیار دارد تا درباره ملکوت عالم بیندیشد و به اسراری در پس پرده عالم پی ببرد.
3- حضور در مسجد:
مسجد به عنوان مهمترین مرکز اسلامی و یکی از مقدس ترین مکانها دارای ارزش و اهمیت بسیار بالایی است به طوری که به عنوان بیت الله یا خانه خدا مطرح است.(6) خانه ای که در آن تنها نام و یاد خدا مطرح شده و هر آنچه غیر اوست، شایستگی عنوان شدن ندارد. میزان رواج فرهنگ اسلامی در هر جامعه بستگی به تعداد و رونق مساجد آن جامعه دارد. از این رو، در روایت های بسیاری بر حضور در مساجد تأکید شده است. اگرچه مساجد مکان هایی برای عبادت خداوند می باشند، اما صرف حضور و باقی ماندن افراد در آن دارای فضیلت و مورد تأکید فراوان است. اهل مسجد به عنوان زائران حضرت باری تعالی شناخته شدهاند.(7)
امام علی علیه السلام نقل می کنند: در شب معراج که خداوند با حبیبش گفتگو می نمود، چنین فرمود: «ای احمد! چنین نیست که هرکس گوید خدای را دوست دارد، دوستدار من باشد، مگر این که … مسجد را خانه خویش بداند.»(8)
4- تقویت اراده:
هر انسانی فطرتاً می داند که اگر بخواهد در مسیر قداست و طهارت باشد، و به سوی کمال و سعادت قدم بردارد و در انسانیت و روحانیت رشد یابد، هرگز نمیتواند خود را در ارتکاب هر عمل و به دست آوردن هر لذتی آزاد و بی قید و بند بداند، چرا که در درون مملکت وجود هر کس نیروها و لشکریان مختلفی وجود دارند که برخی او را به سمت حیوانیت و برخی دیگر به سوی کمال انسانی دعوت می کنند. این درگیری و اختلاف همیشگی است و هر طرف که در این نبرد پیروز شود، طرف مقابل را به اسارت گرفته و یا دربند کشیدن کامل انسان، از دشمن دربند در راه اهداف خود بهره می جوید.
برای اینکه انسان بتواند بر قوای حیوانی خود تسلط و مالکیت داشته باشد، لازم است همه فعالیت ها و خواسته های آن را تحت نظارت و محدودیت قرار دهد.
برای رسیدن به آن مالکیت لازم است در برابر خواهش های پی در پی و فشارهای قوای حیوانی با خویشتن داری و مخالفت و گاهی با عمل بر ضد آنچه او خواسته آن را تضعیف نمود و در اختیار گرفت.
امیرالمؤمنین (علیه السّلام) می فرمایند: «تو اگر رهبری خود را در اختیار نفست قرار دهى، آخرت خود را خراب کرده ای و نفست تو را به بلایی بی انتها و بدبختی بی پایان وارد خواهد نمود.»
خداوند متعال هدف از تشریع روزه را که شرط اساسی اعتکاف است کسب ملکه تقوی توسط انسان معرفی می نماید و سر آن این است که روزه موجب تقویت اراده می شود.
تقویت اراده علاوه بر این که انسان را در طاعت محض از حضرت حق جل و علا یاری می دهد، در اثر قوت و ارتفاعی که به نفس و روح انسان می بخشد، دست یابی او را به بسیاری از کمالات روحانی و درک معارف الهی و حضور قلب در عبادات و بسیاری از توفیقات دیگر را در پی دارد.

گوشه ای از آداب اعتکاف(9)
اعتکاف که مجموعه ای از محدودیت ها و لازمه آن دست شستن از لذت ها و آزادی هاست تمرین خوبی برای تقویت اراده است. کمترین مدت اعتکاف سه روز می باشد.
اعتکاف از نظر زمان محدود به وقت خاصی نیست، تنها از آن رو که لازمه اعتکاف روزه گرفتن است باید زمان اعتکاف زمانی باشد که شرعاً بتوان روزه گرفت. بهترین زمان برای اعتکاف ایام البیض ماه رجب و دهه آخر ماه مبارک رمضان است.
کسی که اعتکاف می کند باید در تمام مدت اعتکاف در مسجد حضور داشته باشد. تنها برای اموری که از نظر عقل، شرع و یا عرف، ضروری به شمار ایند مانند شهادت دادن و عیادت از مریض در صورتی که ضروری تلقی شود، می توان به اندازه ضرورت از مسجد خارج شد.
معتکف در تمام طول اعتکاف بایستی از کلیه امور جنسى، خرید و فروش و هر نوع معامله و تجارت خودداری کند. جدال و کشمکش در امور دینی و دنیوی برای اثبات برتری خود را کنار بگذارد. ولی نزاع برای اثبات حق و هدایت کسی از گمراهی و خطا مانعی ندارد.
معتکف باید از بوییدن گیاهان معطر و بوی خوش به قصد لذت بپرهیزد، بلکه احتیاط مستحب آن است که از آنچه بر مُحرم، حرام شده دوری گزیند.
متأسفانه اهمیت اعتکاف و نقش به سزای آن در تصیفه و تزکیه انسان هنوز هم برای بسیاری از ما مسلمانان ناشناخته مانده است. از این رو جا دارد مبلغان اسلامی بیش از پیش بر نقش مهم آن تأکید ورزند تا این سنت دینی آن گونه که شایسته است، جایگاه خود را در جامعه اسلامی بیابد. کسی که چندین روز نفس خود را مهار کرده و مجبور می کند تا از محدوده ای معین خارج نشود و از لذت های دنیایی صرف نظر نماید، پس از اعتکاف آسان تر میتواند مراقب خود باشد. البته به شرطی که پس از ایام اعتکاف دوباره خود را رها نداند و ملکات بدست آمده را با دقت حفظ کند.

پی‌نوشتها:

1- عارف بزرگوار، مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزى.
2- المراقبات فی اعمال السنه.
3- غررالحکم، ح 661.
4- معراج السعاده، ص 598.
5- غررالحکم، ح 2907.
6- من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 199، از امام سجاد (علیه السّلام).
7- ارشاد القلوب، ص 77، از امام حسن (علیه السّلام).
8- قرب الاسناد، ص 205.
9- سیمای مسجد، تألیف رحیم نوبهار، ص 74.
برگرفته از : خیمه :: مرداد 1384 – شماره 19