نویسنده: حجت الاسلام و المسلمین علی موحدی ساوجی

نهج البلاغه چگونه تألیف شد؟

«سید رضی که از دانشمندان بزر گ نیمه دوم قرن چهارم به شمار می رود در عصر گسترش و شکوفایی دانش و فرهنگ اسلامی بسر می برده است، عصری که از حیث منابع سرشار فرهنگ اسلامی، و فراوانی و اهمیت کتابخانه های عمومی و خصوصی، در تاریخ کم سابقه است.
زیرا تا این زمان هنوز سرزمین های اسلامی مورد هجوم وحشیانه دشمنان قرار نرگفته بود و کتابخانه ها و کتب آن از حمله ویرانگر اقوامی چون مغول و مسیحیان اروپا مصون مانده بود.
و اینک به مهمترین کتابخانه های آن عصر-که می توانسته مرجع استفاده سید رضی در جمع آوری«نهج البلاغه»قرار گیرد-اشاره می کنیم:
1ـ کتابخانه «دار العلم»با (80000)(هشتاد هزار)نسخه که به برادرش سید مرتضی «علم الهدی»تعلق داشته است.
2ـ کتابخانه عمومی «بیت الحکمه»که در سال«381»هجری به دست ابونصر«شاپور بن اردشیر»وزیر بهاء الدوله دیلمی در یکی از محله های«کرخ»بغداد تدسیس گردید و از همان آغاز کار با بیش از(10000)(ده هزار)کتاب از کتب عربی و فارسی و چینی و هندی و رومی کار خود را شروع کرد و به تدریج از ثروتمندترین کتابخانه های بغداد گشت.
3ـ کتابخانه عمومی «بیت الحکمه»که در زمان «هارون الرشید»تأسیس گردید و سایر خلفای عباسی خصوصاً مأمون در توسعه آن بسیار کوشیدند و علاوه برجمع کتب عربی و اسلامی، در آن کتابهایی با ترجمه یا بدون ترجمه از زبانهای یونانی، سریانی، فارسی، هندی و مصری، فراوان وجود داشت.
4ـ کتابخانه «قرطبه»در سرزمین اندلس، تدسیس «حکم بن ناصر»،که از (350)تا(366)هجری در آن سرزمین حکومت می کرد همانند مأمون عباسی به دانش و دانشمندان اظهار علاقه می نمود و کسانی را برای تهیه و خرید کتاب به اطراف جهان می فرستاد و از همان آغاز برای این کتابخانه فهرست های موضوعی ترتیب داد. در این کتابخانه(400000)(چهارصد هزار)جلد کتاب بوده است.
5ـ کتابخانه عمومی «خزانه الکتب»در مصر با(1600000)(یک میلیون و ششصد هزار)جلد کتاب که با تدبیر و تشویق«یعقوب بن کلس»وزیر «العزیز بالله»دومین خلیفه فاطمی کمک شخص خلیفه تشکیل گردید.
و با این مقیاس و میزان می توان وسعت و حجم دیگر کتابخانه های عمومی را که در سایر شهرها و سرزمین های اسلامی وجود داشته، حدس زد.
تازه اینها غیر از کتابخانه های خصوصی و شخصی ای است که معمولاً دانشمندان برای استفاده خود تهیه می کرده اند، ماند:
1ـ کتابخانه «صاحب بن عباد»که به اندازه (400)(چهارصد)بار شتر بوده است و اگر برای هر شتر صد جلد کتاب در نظر بگیریم مجموعاً(40000)(چهل هزار)کتاب می شود.
2ـ کتابخانه «ابن ابی بعره»که تنها قسمتی از آن را کتابهایی به وزن سیصد رطل(1)تشکیل می داده که در کاغذهای مصری و چینی و خراسانی و …نگارش یافته اند.
و در این کتابخانه مدارک و نامه ها و عهدنامه هایی به خط حضرت علی و امام حسن و امام حسین علیه السلام موجود بوده است.
قطعاً از نظر منابع و مدارک، امکانات فراوانی برای رسید رضی-گردآورنده نهج البلاغه-وجود داشته که برای ما در این زمان میسر نیست زیرا در اثر گذشت زمان و حمله های بیرحمانه دشمنان، بسیاری از آن اسناد و مدارک نابود گشته است.
گویند:وقتی که هلاکوخان مغول وارد بغداد شد از کتابهای کتابخانه ها بر روی رود بغداد پلی ساخت که لشکریانش از آن عبور کنند و دستور داد کتابهای باقیمانده را در آتش سوزاندند!
و نیز تاریخ نگاران نقل کرده اند:زمانی که اروپائیان، به سرزمین طرابلس شام-اکنون از شهرهای لبنان است-حمله کردند سه میلیون، کتاب را آتش زدند!
و حتی به علت درگیریهای سیاسی و مذهبی و تهمت هایی که گاهی به رجال علم و فلسفه وارد می گردید .بسیاری از کتابها توقیف و نابود گشت.
«سلطان محمود»غزنوی در نامه ای که به «القادر بالله»خلیفه عباسی به بغداد فرستاد چنین گزارش داد که :«در سال(420)هجری پس از جنگ با فرقه های باطنیه، معتزله، رافضیه، شیعه، واعدام گروهی از ایشان به قدر پنجاه بار شتر از کتابهای آنان را تغییر داده است و کتابهایی که درباره مرام و مذهب فلاسفه و معتزله و شیعه بوده، به دلیل بدعت بودن، همه را پای چوبه دار اعدامیان سوزانیده است.»
با این حال آیا شما انتظار دارید تمام یا نیمی از منابع و مدارکی که در اختیار سید رضی بوده بدست ما نیز رسیده باشد؟
با وجود اینها، تا کنون عده ای از دانشمندان با تحمل کوشش و رنج فراوان در صدد استخراج مدارک «نهج البلاغه»برآمده و در این زمینه کتابها و مقاله هایی نگاشته اند که سه کتاب زیر از مهمترین آنها است:
1ـ«ماهو نهج البلاغه»نوشته سید «هبه الدین شهرستانی»که به فارسی نیز تحت عنوان «نهج البلاغه چیست؟»ترجمه شده است.(2)
2ـ«مدارک نهج البلاغه»تألیف «شیخ هادی کاشف الغطاء».
3ـ«مصادر نهج البلاغه»نگارش محقق توانا سید «عبدالزهراء حسینی خطیب» و این کتاب بهترین و جامع ترین کتاب در موضوع خویش است. و ما در نگارش این رساله بیشتر از آن استفاده کرده ایم.

نهج البلاغه نه اولین و نه آخرین…

هر چند کتاب گرانبهای نهج البلاغه از جهت انتخاب و نظم و ترتیب مطالب بهترین کتاب از میان کتابهایی است که تا به حال پیرامون خطبه ها و کلمات علی علیه السلام نگاش یافته اما بایستی این حقیقت را نیز مورد توجه قرار داد که «نهج البلاغه »نخستین کتاب در این زمینه نیست .همانطور که آخرین کتاب نیز نمی باشد.
دانشمند محقق، عبدالزهراء خطیب به غیر از نهج البلاغه «46»کتاب دیگر را که به قلم دانشمندان شیعی و سنی در تدوین سخنان علی علیه السلام نگارش یافته، با ذکر اسم نویسنده و تاریخ تألیف آن به طور مفصل نام می برد که (22)کتابش پیش از تاریخ «نهج البلاغه»نوشته و نشر شده است.
اینک به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:
1ـ«خطیب امیرالمؤمنین علی المنابر…»(3)نوشته زید بن وهب جهنی. نویسنده این کتاب قبل از اسلام(در عصر جاهلیت )به دنیا آمد و در زمان دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله مسلمان شد. اما به دیدار آن حضرت موفق نگردیده است . او از مسلمانان با عظمت و از سربازان فداکار لشکر علی علیه السلام بود و در سال(96)هجری در گذشت.
وی نخستین مؤلف و گردآورنده سخنان علی علیه السلام است و قهراً آنچه راکه خود از امیرالمؤمنین علیه السلام شنیده جمع آوری و ضبط نموده است.
2ـ«خطیب امیرالمؤمنین»:نوشته «مسعده بن صدقه عبدی»که از امام ششم و امام هفتم نیز روایاتی شنیده و نقل کرده و در زمینه احادیث و معارف شیعه کتابهایی نگاشته که یکی از آنها کتاب نامبرده، درباره سخنان علی علیه السلام است. دانشمند بزرگ، سید هاشم بحرانی متوفای سال «1107»نسخه ای از آن را در دست داشته و در کتاب تفسیر خود:«تفسیر البرهان»مطالب فراوانی از ان نقل و استفاده کرده است.
3ـ کتاب «الخطبه الزهراء لامیرالمؤمنین علیه السلام»:تألیف مورخ بزرگ شیعی «ابومخنف»متوفای سال«175»هجری، این نویسنده مورد اعتماد علمای سنی نیز بوده و افرادی مانند«طبری»و«ابن اثیر»رویدادهای تاریخی را از او نقل کرده اند.
4ـ«خطب امیرالمؤمنین علیه السلام»نوشته سید بزرگوار حضرت «عبدالعظیم حسنی»که در علم و عمل و عدالت و پاکدامنی از مردان بزرگ خاندان رسالت به شمار می رود و محضر امام هفتم تا امام دهم را درک نموده و از آنها احادیث بسیاری شنیده و نقل کرده است، همانطور که خطبه ها و کلمات علی علیه السلام را با اسناد پیوسته و صحیح در کتاب مزبور آورده است.
5ـ«مأه کلمه»لامیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام گردآوری و نگارش دانشمند معروف اسلامی «ابوعثمان جاحظ»،متوفای سال«255»هجری. سید رضی پاره ای از کلمات این کتاب را برگزیده و در «نهج البلاغه»ذکر کرده است.
جاحظ به کتاب«مأه کلمه»سخت علاقمند بوده است.
«خوارزمی»در کتاب خود«المناقب»از «احمد بن ابی طاهر»دوست و رفیق نزدیک جاحظ چنین نقل می کند:زمانی جاحظ به ما گفت:«در میان سخنان علی علیه السلام«صد کلمه»دیده می شود که هر کدامش با هزار کلمه جالب و زیبای عرب برابری می کند.»سپس احمد می گوید:«من تا زمانی دراز از جاحظ تقاضا می کردم که :این صد کلمه را مدتی در اختیار من گذارد و یا برایم بخواند و او نیز هر بار وعده می داد ولی بخل می ورزید و خود را به غفلت وفراموشکاری می زد تا آنکه در اواخر عمرش این «کلما ت صدگانه»را بیرون آورد و به من داد.»
دانشمندان اسلامی بعد از قرن چهارم در زمینه سخنان علی علیه السلام دهها کتاب مستقل نوشته اند و ما در اینجا به پاره ای از آنها اشاره می کنیم:
1ـ«نثراللئآلی»نگارش «امین الاسلام شیخ طبرسی»مفسر بزرگ شیعی،(متوفای سال548)این کتاب که به تاریخ«312»هجری به چاپ رسیده، کلمات حضرت علی علیه السلام در آن به ترتیب«حرف الفباء»گردآوری شده است.
2ـ«غررالحکم و دررالکلم»نگارش «عبدالواحد آمدی».
از مقدمه این کتاب استفاده می شود که نگارنده به علت اینکه جاحظ از میان سخنان ارزشمند و فراوان علی علیه السلام فقط«صد کلمه»آن را انتخاب کرده و سایر کلمات آنحضرت را از نظر دور داشته است با تلاشی پیگیر قسمت عمده سخنان کوتاه-کلمات قصار-امام را جمع آوری و سپس آنها را به ترتیب«الفباء»نگاشته است.
تا به حال چندین شرح و ترجمه براین کتاب نوشته اند و هم اکنون با تیراژ بسیار در دسترس دانش پژوهان قرار دارد.
3ـ«استخراج الوقایع المسقبله من کلام امیرالمؤمنین علیه السلام»نگارش دانشمند فقیه شیخ جمال الدین«ابن فهد حلی»متوفای(841)هجری. این کتاب درباره اسرار نهان و پیشگویی هایی است که «ابن فهد»از سخنان ایراد شده علی علیه السلام بعد از شهادت«عمار یاسر»استفاده نموده است.
4ـ«الصحیفه العلویه و التحفه المرتضویه»نوشته عبدالله بن صالح سماهیجی بحرانی،(4)(متوفای سال1135هجری)این کتاب مجموعه ای از دعاهای علی علیه السلام است که از حیث مدرک و سند نزد مؤلف معتبر بوده و تا کنون چندین بار در ایران به چاپ رسیده است.
5ـ هدی و نور من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، تألیف شیخ«ثروت منصور هیکل»مصری.
این کتاب شامل(7)بخش است بدین ترتیب:
1ـ شناسایی خدا.
2ـ توصیف آفریده های زمین و آسمان.
3ـ بعثت پیغمبران.
4ـ جلوگیری از بدعتها، یاد مرگ…
5ـ نکوهش اهل تکبر.
6ـ تلاش برای دنیا، نه دلبستگی به آن.
7ـ کلماتی که به صورت شعر و نثر در زمینه های سفارش و اندرز، دعا و مناجات از آن حضرت به دست ما رسیده است . رئیس دانشگاه «الازهر»آن عصر، شیخ «محمد خضر حسین»نیز بر این کتاب مقدمه ای نگاشته است.(5)

دستنویسهای نهج البلاغه

کتاب نفیس نهج البلاغه، از دیرباز مورد توجه و علاقه مخصوص مسلمانان بوده است و آنها از هر وسیله و طریقه ممکن در راه حفظ و نشر و استفاده از آن می کوشیده اند.
در حوزه های درسی بزرگ و کوچک کتاب پرارج نهج البلاغه مورد بحث و مطالعه قرار می گرفت، و شاگردان نزد اساتید خود آن را می خواندند و از آنان اجازه می گرفتند و بدان افتخار می کردند؛ آن دستخط ها که اجازه نامه رسمی استفاده از آن کتاب بوده است هم اکنون موجود است و در کتاب «مصادر نهج البلاغه»(6)20اجازه آمده است.
بنابراین قبل از پیدایش صنعت چاپ،دست نویس های نهج البلاغه یکی از پرتیراژترین کتابها بوده است و خود این موضوع باعث آمد که تعداد زیادی از ان نسخه های خطی و گرانبها تا زمان ما باقی بماند و زینت بخش کتابخانه ها باشد.
این نسخه ها مدرکی دیگر براصالت نهج البلاغه می باشد که در این کتاب به بعضی از آنها اشاره می شود:
1ـ نسخه ای که به خط خود سید رضی نوشته شده و تا زمان ابن ابی الحدید شارح نهج البلاغه مورد استفاده قرار می گرفته است(7)و او از این نسخه یاد می کند.
2ـ کمال الدین میثم بحرانی در شرحی که بر نهج البلاغه نوشته است از نسخه ای که به خط مرحوم سید رضی بوده استفاده کرده است.
3ـ روانشاد علامه امینی مؤلف کتاب نفیس «الغدیر»نقل می کند که نسخه ای از نهج البلاغه را نزد یکی از بزرگان نجف اشرف دیدم که برآن اجازه خطی مرحوم سید مرتضی برای بعضی از شاگردانش نوشته شده بود، این کتاب را حاج نعمان اعظمی خرید.
4ـ نسخه خطی نهج البلاغه در مدرسه نواب مشهد مقدس.
5ـ نسخه ای در کتابخانه آقای محیط طباطبایی که تاریخ کتابت آن سال«512»هجری می باشد.
6ـ نسخه ای در کتابخانه مدرسه فاضل خان، مشهد، تاریخ نگارش آن«544»هجری می باشد. این کتاب به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل شده است.
7ـ نسخه ای در کتابخانه «موزه عراقی»بغداد شماره(356)کتب خطی.
8ـ نسخه ای به خط سید حسن بن محمد، در کتابخانه سید یزدی در نجف اشرف، تاریخ نگارش«631»هجری.
9ـ نسخه ای در کتابخانه آیت الله حکیم در نجف اشرف . نگارش سید نجم الدین حسینی به تاریخ«677»هجری.
10ـ نسخه ای در کتابخانه طلعت پاشا در دار الکتب المصریه، شماره(48480)«ادب»نسخه بسیار جالب رنگین با تذهیب کاری.
11ـ نسخه ای به خط خوشنویس مشهور «یاقوت مستعصمی»که هم اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است؛ تاریخ کتابت «701»هجری.
12ـ نسخه ای به خط یاقوت در کتابخانه مدرسه حسینی «موصل».
13ـ نسخه ای در مخزن کتابخانه «موزه عراق»بغداد، به تاریخ (10)رمضان«704»هجری.
14ـ نسخه دیگر در کتابخانه «موزه عراق» به تاریخ اواخر محرم«767»هجری.
15ـ نسخه ای در کتابخانه «موزه عراق»،به تاریخ 5شنبه 26محرم875.
16ـ نسخه ای در کتابخانه «موزه عراق»فبه تاریخ آخر ماه ذیحجه سال1103.
17ـ نسخه ای در کتابخانه «کونکرس»واشنگتن در جلد طلا کاری مینیاتور به تاریخ«1090»هجری.
18ـ نسخه ای در کتابخانه «ظاهریه»دمشق (918ه)شماره کتب خطی(775).
19ـ نسخه دیگر در ظاهریه دمشق(1077ه).
20ـ نسخه از در کتابخانه تقوی(1013).
21ـ نسخه ای در کتابخانه دکتر حسین علی محفوظ(1059).(8)

برخی از کتابهایی که پیش از نهج البلاغه سخنان امام امیرالمؤمنین علیه السلام در آنها آمده است

نام کتاب/نام مؤلف
1ـ خطیب امیرالمؤمنین علیه السلام /ابوسلیمان زید بن وهب
2ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام /مسعده بن صدقه
3ـ الخطبه الزهراء لامیرالمؤمنین علیه السلام/ابومخنف
4ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام/اسماعیل بن مهران
5ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام/سید عبدالعظیم الحسنی
6ـ خطب علی علیه السلام /ابراهیم بن الحکم
7ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام/محمد بن عمر بن واقد
8ـ خطب علی علیه السلام /نصر بن مزاحم
9ـ خطب علی کرم الله وجهه/هشام بن محمد
10ـ خطب علی و کتبه الی عماله/المدائنی
11ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام /صالح بن حماد
12ـ مأه کلمه لامیرالمؤمنین علیه السلام /الجاحظ
13ـ رسائل امیرالمؤمنین علیه السلام و اخباره و حروبه/ابراهیم بن هلال
14ـ الخطب المعربات/ابراهیم ثقفی
15ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام /ابراهیم بن سلیمان
16ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام /قاضی نعمان مصری
17ـ خطب امیرالمؤمنین علیه السلام /عبدالعزیز بن یحیی
18ـ مواعظ علی علیه السلام /جلودی
19ـ رسائل علی علیه السلام /جلودی
20ـ کلام علی علیه السلام /جلودی
21ـ الملاحم/جلودی(9)

فهرست مدارک نهج البلاغه

فهرست برخی از کتابهایی که کلمات نهج البلاغه در آنها موجود است:
1ـ ارشاد مفید
2ـ اخبار الطوال
3ـ الامامه و السیاسه
4ـ امالی مفید
5ـ امالی صدوق
6ـ امالی طوسی
7ـ الامتاع و المؤانسه
8ـ اثبات الوصیه
9ـ اختصاص مفید
10ـ امالی سید مرتضی
11ـ کمال الدین
12ـ الفاضل مبرد
13ـ کتاب«الام»شافعی
14ـ البیان و التبیین
15ـ تفسیر القمی
16ـ تاریخ طبری
17ـ تهذیب شیخ طوسی
18ـ ترجمه تاریخ اعثم کوفی
19ـ تفسیر المطالب
20ـ تحف العقول
21ـ توحید صدوق
22ـ تفسیر عیاشی
23ـ الجمل شیخ مفید
24ـ دعائم الاسلام
25ـ دلائل الامامه
26ـ خصال صدوق
27ـ السقیفه
28ـ صفات الشیعه
29ـ صد کلمه جاحظ
30ـ کتاب صفین
31ـ صحیفه الرضا
32ـ طبقات ابن سعد
33ـ عیون اخبار الرضا
34ـ علل الشرایع
35ـ عیون اخبار ابن قتیبه
36ـ غریب الحدیث
37ـ الغارات
38ـ الفاضل مبرد
39ـ قوت القلوب
40ـ کافی
41ـ کامل مبرد
42ـ کنز الفوائد کراچکی
43ـ کتاب سلیم بن قیس
44ـ معانی الاخبار
45ـ مروج الذهب
46ـ المسترشد فی لامامه
47ـ من لا یحضره الفقیه
48ـ المقنعه
49ـ مقاتل الطالبین
50ـ مصادقه الاخوان
51ـ مهج الدعوات سید بن طاووس
52ـ محاسن برقی

پی نوشت ها :

1ـ رطل پیمانه ای بوده که اجناس را با آن وزن می کرده اند و کمترین رطل، رطل عراقی بوده، تقریباً معادل130درهم، یعنی385گرم، بنابراین سیصد رطل می شود154کیلو(غایه التعدیل صفحه9).
2ـ این کتاب در سلسله انتشارات کنگره هزاره نهج البلاغه به وسیله بنیاد نهج البلاغه تجدید چاپ شده است.
3ـ یعنی :«سخنرانیهای علی علیه السلام روی منبر…»
4ـ وی اهل «سماهیج»یکی از دهات «بحرین»است.
5ـ در این زمینه تحقیقات وسیعتری توسط محققان دیگری انجام گرفته و تعداد بیشتری از کتابهایی که سخنان امیرالمؤمنین را گردآورده اند، جمع آوری شده و در سلسله انتشارات کنگره هزاره نهج البلاغه به وسیله بنیاد نهج البلاغه چاپ و منتشر شده است.
6ـ ج1،ص240.
7ـ شرح ابن ابی الحدید، جلد3،ص592.
8ـ مصادر نهج البلاغه، ج1،ص238-225.
نام دستنویس های دیگری نیز جمع آوری شده که در رساله ای از سوی کنگره هزاره نهج البلاغه منتشر شده است.
9ـ مصادر نهج البلاغه،ج1،ص38.در این باره رساله جداگانه ای در سلسله انتشارات کنگره هزاره نهج البلاغه منتشر شده است.

منبع: سالنامه النهج شماره 12- 11