اشاره
خداوند متعال پس از آن‌که اندام انسان را موزون ساخت، از روح خویش نیز در وی دمید و از آن پس، انسان دارای روحی الهی شد که برای همیشه خواهد بود. روح الهی، همانند جسم، نیازهایی دارد و خداوند متعال که صورتگر هستی است، برای تأمین نیازهای روحی، عبادت‌هایی را تشریع کرده و فلسفه آفرینش جنّ و انس را همین عبادت بر شمرده است. اعتکاف، از شمار عبادت هایی است که انسان را در رسیدن به هدف متعالی‌اش یاری می‌رساند و او را تا آسمان بالا می‌برد.
اعتکاف؛ معجون عبادت‌ها
انسان نیازهای گوناگونی دارد و خداوند متعال نیز در مقابل این تنوع نیازها، عبادت‌های متنوعی را قرار داده و هر عبادتی نیاز خاصی را برآورده می‌کند. برای مثال، نماز را در پنج نوبت قرار داده تا غبار غفلت از مبدأ آفرینش و دل مشغولی به دنیای فانی را از روح انسان بزُداید و بعد از چندین ساعت دل مشغولی‌های مادی و دنیایی، به دل آدمی جلا داده شود و نور الهی از آن منعکس گردد. روزه، قوای روحی انسان را در مصاف با شهوت‌ها و شکم‌پرستی‌ها تقویت می‌کند. حج، آزمون مبارزه با تعلق‌های مادی و دلبستگی‌های دنیوی است و هر یک از خمس و زکات و امر به معروف و نهی از منکر نیز، بخشی از نیازها را تأمین می‌کنند. در این میان، اعتکاف، مخلوط چند عبادت است؛ اعتکاف هم نماز است و هم روزه، هم حج است و هم جهاد و امر به معروف، و در یک سخن می‌توان گفت «اعتکاف، معجون عبادت‌هاست».
رابطه اعتکاف با دیگر عبادت‌ها
زمانی که انسان سه روز در خانه خدا مشغول عبادت می‌شود و از دنیا روی می‌گرداند، شیرینی عبادت‌های دیگر را نیز می‌چشد. روزه با تمام آثار و فوایدش، شرط لازم اعتکاف است. حضور در مسجد که خود عبادت است، لازمه اعتکاف است. محرمات و احکام اعتکاف، انسان را یاد حج می‌اندازد. شرکت در اعتکاف، افزون بر آن که ورود به عرصه جهاد با نفس است، روحیه معنوی و توجه به ارزش‌های الاهی را در همگان تقویت می‌کند. حضور جمعی در اعتکاف، امر به معروف و نهی از منکر است؛ آن هم امر و نهی عملی، نه زبانی.
اعتکاف در ادیان گذشته
اعتکاف نیز هم چون نماز و روزه، از عبادت هایی است که علاوه بر اسلام، در ادیان دیگر نیز وجود داشته است. در تاریخ آمده حضرت سلیمان علیه‌السلام در مسجد بیت المقدس اعتکاف می‌کرده و آیات قرآن کریم، از ریشه دار بودن اعتکاف در ادیان گذشته خبر می‌دهد. خداوند متعال می‌فرماید: «به ابراهیم و اسماعیل امر نمودیم خانه مرا برای طواف کنندگان، اعتکاف کنندگان و رکوع و سجده کنندگان پاکیزه کنید». حضرت موسی علیه‌السلام نیز خلوتگاهی برای عبادت داشته است. آیات شانزدهم و هفدهم سوره مریم نیز می‌رساند که حضرت مریم علیهاالسلام وقتی به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد، از مردم بریده بود و در خلوت به سر می‌برد. علامه طباطبایی رحمه‌الله در تفسیر المیزان می‌نویسد: «گویا مقصود از دوری مریم علیهاالسلام از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است».
اعتکاف در اسلام
اسلام نیز چون ادیان گذشته، بر اعتکاف سفارش می‌کند؛ اگرچه بعضی از احکام آن تغییر یافته است. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله افزون بر آن که دهه آخر ماه مبارک رمضان را در مسجد معتکف می‌شدند و خیمه‌ای برای عبادت برپا نموده و بستر خواب خویش را در آن ایام جمع می‌کردند، دیگران را نیز به این امر سفارش کرده و اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان را، معادل دو حج و دو عمره برمی‌شمردند. ایشان در سالی که جنگ بدر در دهه آخر ماه مبارک رمضان رخ داد، موفق به اعتکاف نشدند؛ از این رو سال بعد، دو دهه اعتکاف کردند و قضای دهه سال قبل را نیز به جا آوردند.
اعتکاف در کشورهای اسلامی
از صدر اسلام که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله احکام و عبادت‌های اسلامی را به مسلمانان آموختند، اعتکاف نیز همپای نماز و روزه در میان مسلمانان وجود داشته است. امروزه در بسیاری از کشورهای اسلامی، مسلمانان مراسم اعتکاف را به پا می‌دارند. در دهه آخر ماه مبارک رمضان، مکّه مکرّمه و مسجدالحرام حال و هوای خاصی دارد. مدینه و مسجد النبی نیز از عطر اعتکاف پر می‌شود. مسجد کوفه و مسجد سهله نیز محل برپایی مراسم اعتکاف بوده و عالمانی چون مقدس اردبیلی رحمه‌الله در آن معتکف می‌شده‌اند.
تاریخ اعتکاف در ایران
اگرچه ایران اسلامی عموما و برخی شهرها خصوصا از همان زمان ائمه علیهم‌السلام مهد تشیع و پایگاه فرهنگ ناب شیعه بوده است، ولی می‌توان دوران احیا، شکوفایی و گسترش تشیع را در ایران، عصر صفویه دانست که آن هم در سایه تلاش‌های عالمانی چون شیخ بهایی و علامه مجلسی بوده است. از آن زمان، سنت نیکوی اعتکاف رونق خاصی در شهرهای ایران، به ویژه قزوین و اصفهان داشته که البته آن هم مرهون زحمات دانشمندان گران قدری مثل شیخ بهایی و شیخ لطف اللّه میسی عاملی اصفهانی است.
اعتکاف در ایران در قرن اخیر
پس از انقلاب اسلامی در ایران، به برکت انقلاب و خون شهیدان، در بسیاری از شهرهای کشورمان مراسم اعتکاف در روزهای 13، 14 و 15 ماه رجب برگزار می‌گردد. براساس پژوهش‌های انجام شده، این سنت نیک در قرن حاضر ابتدا در شهر مقدس قم و توسط عالم ربانی میرزا مهدی بروجردی رحمه‌الله صورت گرفته و رفته رفته به دیگر شهرهای ایران نیز سرایت کرده است. آیت اللّه العظمی بروجردی رحمه‌الله هم افزون بر تعطیلی درس‌ها در ایام اعتکاف، معتکفان را مورد لطف و مرحمت قرار می‌دادند.
اهمیت اعتکاف
از آثار و فواید یک عمل، به راحتی می‌توان به اهمیت آن پی برد. برای مثال، خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «همانا نماز انسان را از فحشا و زشتی باز می‌دارد». همین یک اثر یعنی بازدارندگی از زشتی‌ها، می‌رساند که نماز از چه اهمیت به سزایی برخوردار است. با توجه به آثار و فضیلت‌های اعتکاف، می‌توان فهمید که چه سنت حسنه و چه عمل نیکویی از پیامبران صلی‌الله‌علیه‌و‌آله به جا مانده و چه فصل زیبایی برای بارش باران رحمت و شستن آلودگی‌های روح و نورانی ساختن دل به ارمغان رسیده است. رسول مکرم اسلام چه زیبا فرموده است: «هرکس از روی ایمان و اخلاص اعتکاف نماید، تمام گناهان گذشته‌اش آمرزیده می‌شود».
آثار فردی اعتکاف
الف) پاکی و نجات
اعتکاف آثار معنوی بسیاری دارد که پاک شدن از گناهان و دوری از عذاب خداوند، گوشه‌ای از آن می‌باشد. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمود: «وقتی معتکف از عملش فارغ می‌شود و اعتکافش تمام می‌گردد، به او می‌گویند: از گناه خویش خارج شو، همانند روزی که از مادر به دنیا آمدی». هم‌چنین درباره دوری از عذاب الهی، در روایتی می‌خوانیم: «هر کس برای رضایت خداوند یک روز معتکف شود، خداوند بین او و آتش جهنم سه مانع بزرگ قرار می‌دهد». در روایتی دیگر آمده است که گناهان معتکف زدوده می‌شود و اجر کسی را به او می‌دهند که تمام نیکی‌ها را به جا آورده است.
ب) فرصتی برای خدایی شدن
اعمالی که انسان در اعتکاف انجام می‌دهد، هر کدام چنان تحولی در وجودش ایجاد می‌نماید که گویی خدا را در قلبش می‌بیند. اعتکاف، بهترین فرصت برای انس با خدا و درک شیرینی و لذت بندگی اوست و به راستی که بنده او از تمام بندها آزاد است. اعتکاف، بهترین میدان برای به زمین زدن وابستگی‌ها و زدودن عشق به دنیاست. معتکف بعد از اعتکاف، دنیا را طور دیگری می‌بیند. خدا را همه جا احساس می‌کند. سبک بال است. از طرفی نشاط در وجودش پر می‌کشد و از طرفی اشک در چشمانش حلقه می‌زند و مانند کسی است که می‌خواهد با ماه مبارک رمضان خداحافظی کند. حال و هوای دیگری دارد و آرزو می‌کند که ای کاش همیشه در محضر دوست باشد. آری، اعتکافْ انسان ساز است. نفس کشیدن در جمع معتکفان، غبار از آینه دل می‌زداید، تا جایی که جمال یار را به روشنی می‌توان در قلب معتکف دید. او دیگر خدایی شده است.
ج) گاه تأمل
ذهن انسان همیشه با پرسش‌ها و مشکلاتی درگیر است که به طور معمول در جامعه شلوغ و پر ترافیکِ افکار و وقایع، به آسانی نمی‌شود در مورد آن مشکلات و مسایل اساسی اندیشید. ولی تنهایی چند روزه، بهترین فرصت برای رویش نهال تفکر در انسان است؛ تفکر در مبدأ وجود انسان و شناخت نقاط قوت و ضعف و چاره‌جویی برای ضعف‌ها. از این‌روست که عاقلان و عالمان با خلوت و تنهایی مأنوس اند. اعتکاف، زمینه تفکر و اندیشه را فراهم می‌آورد و عبادت همراه با تفکر، دگرگونی انسان را به ارمغان خواهد آورد.
آثار اجتماعی اعتکاف
الف) دعوت به خوبی‌ها
امر به معروف و نهی از منکر، همانند نماز و روزه از فروع دین هستند و آیات و روایات بسیاری در حرمت ترک این دو مهم وجود دارد و ترک این‌ها، صدمات جبران ناپذیری بر جوامع اسلامی وارد می‌سازد. در جامعه کنونی که به هر عنوانی می‌شود انزوای معنویت را نه احساس بلکه مشاهده نمود، عده‌ای در زمان خاصی در پاکیزه‌ترین مکان‌ها یعنی مسجد جامع شهر گرد هم می‌آیند و خدا را صدا می‌زنند و از گناهان خویش توبه می‌کنند. این، امر به معروف و نهی از منکر عملی است که به یقین از امر و نهی زبانی برنده‌تر و کارسازتر است. چه قلب‌های ناپاکی که با اعتکاف پاک می‌شود و چه نفس‌های شیطانی که با عمل معتکف، به یاد خدا می‌افتد و با توبه خدایی می‌شود و خدا با اعتکاف، چه زیبا دست گناهکاران را می‌گیرد.
ب) سنتی نیکو برای جامعه
از آن جا که کار و تلاش در زمینه اعتکاف، احیای سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است، از برترین اعمال به شمار می‌آید. چنانکه پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمودند: «هر کس سنت نیکی را پایه ریزی کند، خداوند پاداش آن سنت را و نیز اجر همه کسانی را که به آن عمل کنند و او ارزانی می‌دارد، بدون آن که از ثواب عمل کنندگان به آن چیزی کاسته شود».
ج) دفاع از ارزش‌ها
با تحقق انقلاب اسلامی، دست تمام ابرقدرت‌ها قطع شده و سفره‌ای که کارگزاران سرسپرده برای آنان گسترده بودند، جمع گردید. دشمنان آن‌چنان عصبانی شدند که نتوانستند خشم خود را فرو برند و توطئه‌ها، کودتاها، جنگ تحمیلی و محاصره سیاسی ـ اقتصادی، آثار همین خشم و عصبانیتشان بود. آخرین تیری که در کمان گذاشتند و به سمت کشورمان پرتاب کردند، شبیخون و تهاجم فرهنگی است که ارزش‌ها را نشانه گرفته است. ولی هر بار که مساجد از جوان‌ها پر می‌شود، دشمنان در می‌یابند که هنوز با آمال و آرزوهای خویش که در خواب‌های پریشان خود می‌بینند، بسیار فاصله دارند. آری، شرکت جوانان در اعتکاف، افزون بر بی‌ارزش کردن لذت‌های زود گذر دنیایی، پیامی به جهانیان می‌دهد که اسلام آن چنان در وجود آنان ریشه دوانده که به این راحتی‌ها نمی‌شود جوانان را از خدا، اسلام و انقلاب جداکرد.
راه کارهایی برای گسترش اعتکاف
با توجه به اهمیت و آثار فراوان اعتکاف، راهکارهایی برای گسترش آن وجود دارد که عبارت است از:
1. تبلیغ اعتکاف و برشمردن آثار آن در رسانه‌های دیداری، شنیداری و نوشتاری؛ 2. استفاده از مجامعی مانند دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها برای تبلیغ اعتکاف؛ 3. تبیین سازندگی اعتکاف و در عین حال سادگی و عدم دشواری آن و بیان احکام اعتکاف؛ 4. پاسخ دادن به شبهه هایی که درباره اعتکاف وجود دارد.
اعتکاف، خلوتی برای حضور پربار
بعضی گمان می‌کنند که اعتکاف، گوشه‌گیری از اجتماع و نوعی انزوا و فرار از مسئولیت‌های اجتماعی است و معتکف با اعتکافش، وارد عالم بی‌خیالی در مورد اطراف خویش می‌شود. در پاسخ باید گفت که اسلام به شدت سکونت گزیدن طولانی در عبادتگاه‌ها و دوری از جوامع را نفی، و مسلمانان را به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی تشویق کرده است. آری، اسلام با هم‌نشینی و رفت و آمد با منحرفان و فاسقان که تأثیر منفی در انسان دارند، مخالف است. اعتکاف، سنت همان پیامبرانی است که طلایه دار مسئولیت‌های اجتماعی بودند و همیشه هدفشان نجات جوامع بشری بوده است. آشنایی با احکام اعتکاف و شرکت در جمع معتکفان، به خوبی می‌فهماند که حتی اعتکاف که در ظاهر فرار از اجتماع و ماندن چند روزه در مسجد است، منافاتی با تعهد اجتماعی و حس مسئولیت در برابر جامعه ندارد.
زیباترین اعتکاف
رعایت نکاتی ظریف، می‌تواند اعتکاف را به زیباترین شکل درآورد. در گوشه‌ای از آموزه‌های دینی در این باره آمده است که معتکف باید خالصانه‌ترین نیت را داشته باشد. مبادا کوچک‌ترین مسأله‌ای غیر از خداخواهی در قلبش باشد. حضرت امیرمؤمنان علی علیه‌السلام فرموده است: «معتکف باید پیوسته به ذکر خدا و تلاوت قرآن و نماز مشغول باشد و هر اندازه که بتواند، از سخن گفتن لب فرو بندد». افزون بر واجبات و محرمات، معتکف باید به مستحبات نیز پرداخته و از مکروهات دوری کند. او باید بداند که میهمان خانه خداست و باید تمام اعضا و جوارحش روزه باشد و از هم‌نشینی با صالحان بیشترین استفاده‌ها را ببرد و مراقب رفتار و گفتار خویش باشد.
نصیحتی از سیدبن طاووس رحمه‌الله به معتکفان
سیدبن طاووس رحمه‌الله از دانشمندان پارسایی است که در اثر پرهیزکاری، بارها توفیق شرفیابی به محضر مقدس امام زمان(عج) را داشته است. او در جملاتی خطاب به معتکفان می‌گوید: «بدان که کمال اعتکاف آن است که انسان، عقل و دل و اعضایش را وقف اعمال صالح کند. معتکف باید فکر و جان و اعضای خود را با افسارهای مراقبه، مهارنماید. … هر معتکفی خود را ملزم نموده است که با تمام وجود، به خداوند متعال روی آورد و روی گردانی و غفلت از حق را یکسره کنار نهد. بنابراین هر گاه معتکف، نور عقل و جانش را به غیر خدا مشغول کند یا عضوی از اعضای بدنش را در کاری که طاعت پروردگار نیست به کار گیرد، به همان میزانی که غفلت نموده یا کوتاهی کرده، از حقیقت و کمال اعتکاف خود کاسته است».
اعتکاف در آینه اشعار
هر که با نرگس سرمست تو در کار آید
روز و شب، معتکف خانه خمار آید
کسی به زیر فلک، دست بر قضا دارد
که اعتکاف به سر منزل رضا دارد
مریض شوق، کی اندیشه دوا دارد
شهید عشق، کجا فکر خون بها دارد
به دور لعل می‌آلود دوست دانستم
که باده این همه کیفیت از کجا دارد
ز آتشکده و کعبه، غرض سوز و نیازست
و آن جا که نیاز است چه حاجت به نماز است
بی‌عشق، مسخر نشود ملک حقیقت
کآن چیز که جز عشق بود، عین مجاز است
چون مرغ دل خسته من صید نگردد
هرگاه که بینم که در میکده باز است
آن کس که بُوَد معتکف کعبه قربت
در مذهب عشاق، چه محتاج حجاز است
هر چند که از بندگی ما چه برآید
ما بنده آنیم که او بنده‌نواز است
برگرفته از : گلبرگ :: مرداد 1384، شماره 65
منبع : حوزه
