نویسنده: عبدالکریم تبریزی

اشاره: در این نوشتار سعی شده در حد وسع، خلق و خوی حضرتش در پرتو آیات وحیانی قرآن بررسی شود، تا به این وسیله جان و دل خود را با آیات نور روشنایی بخشیده و از صفات ستوده محمدی (صلی الله علیه و آله و سلم) بهره مند شویم، چرا که بر این باوریم: زیباترین و کامل ترین سیمای آن گرامی را باید در آیینه کلام وحیانی پروردگار به نظاره نشست و خصلت های زیبای نبوت را از سرچشمه نور جستجو کرد و آن بزرگوار را الگو قرار داد که خداوند متعال فرمود: « لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه* مطمئناً برای شما در [در رفتار و گفتار] رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سرمشق نیکو [ و کاملی ] می باشد»احزاب /21

نرم خویی و مهربانی

از منظر قرآن کریم یکی از شاخص ترین ویژگی های حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم)، اخلاق زیبا و برخورد شفقت آمیز با دیگران بود. آن بزرگوار با داشتن این خصلت ستودنی توانست در طول 23 سال، دل های بسیاری را به خود شیفته کرده و به صراط مستقیم هدایت نماید، در حالی که هیچ قدرتی توان چنین کار شگفتی را نداشت. خداوند متعال این عامل اساسی را چنین شرح می دهد:« فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لا نفضوا من حولک* به برکت رحمت الهی در برخورد با مردم، نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگ دل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند». آل عمران /159 اساساً آن حضرت بر این باور بود که فلسفه بعثت برای تکمیل مکارم اخلاق است و می فرمود: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق* همانا من برای به سامان رساندن فضائل اخلاقی مبعوث شده ام». (1) ابراز محبت و مهرورزی آن حضرت نه تنها شامل دوستان و اهل ایمان می شد، بلکه مخالفین آن بزرگوار نیز از اخلاق نرم و شفقت آمیز آن گرامی بهره مندبودند و این سبب جذب آنان به سوی اسلام می گردید. به همین جهت خداوند متعال رسول گرامی اش را تحسین کرده و فرمود: و «انک لعلی خلق عظیم* و یقیناً تو دارای اخلاق عظیم و برجسته ای هستی» . قلم/4

دلسوزی برای اهل ایمان

کسانی که خود را وقف اصلاح جامعه کرده و برای سعادت افراد آن از هیچ کوششی فرو گذار نمی کنند و با دلسوزی و عشق و علاقه به انجام وظایف محوله می پردازند، بدون تردید جایاه خود را در جامعه و دل های مردم تحکیم می بخشند و ارتباط نزدیک تری با مخاطبان خود پیدا می کنند، در نتیجه مردم به آنان به دیده احترام نگریسته و به ایشان اعتماد کرده و به آسانی گفته ها و خواسته هایشان را می پذیرند. مردم عاشق کسانی هستند که بدون هیاهو به دنبال اصلاح جامعه و رفع گرفتاری های آنان باشند. اگر این دلسوزی و خدمات بی ریا، مخلصانه و فقط برای رضای خداوند عالم باشد، نتیجه آن مضاعف و توفیق در کار حتمی و قطعی خواهد بود. این ویژگی در رهبران الهی و پیشوایان جامعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. قرآن مجید، پیامبر گرامی اسلام را با این خصلت پسندیده معرفی کرده و می فرماید:« لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمومنین رؤوف رحیم* همانا فرستاده ای از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما بر او سخت است و اصرار بر هدایت و راهنمایی شما دارد و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است». توبه /128 دلسوزی حضرت خاتم الانبیاء به حدی بود که گاهی از شدت غصه و ناراحتی در آستانه مرگ قرار می گرفت. رسول مکرم اسلام نه تنها از انحراف و کج روی های برخی از مسلمانان آزرده خاطر می شد، بلکه از گمراهی و نادانی نامسلمانان نیز در رنج و عذاب بود. تا این که خداوند متعال از دلسوزی رسول خویش چنین یاد می کند: « فلعلک باخع نفسک علی آثارهم ان لم یومنوا بهذا الحدیث اسفا* گویی می خواهی به خاطر اعمال [ناروای ] آنان، اگر به این گفتار ایمان نیاوردند، خود را هلاک کنی». کهف /6

آشنایی با درد مردم

توفیق در مدیریت جامعه به عوامل مختلفی بستگی دارد که یکی از مهم ترین آن آشنایی با مشکلات و گرفتاری های طبقات محروم اجتماع است. پیامبران الهی عموماً و پیامبر اسلام خصوصاً از چنین خصلت والایی برخوردار بودند. آنان خود را از مردم می دانستند و هیچ گونه امتیاز و تفوقی بر خویشتن نسبت به سایر اقشار جامعه قائل نبودند. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمود:« انما انا بشر مثلکم * همانا من هم همانند شما بشر هستم». کهف /110 افزون بر مردمی بودن، آشنایی و آگاهی و لمس واقعیت های پنهان جامعه از خصلت های بارز آن حضرت بود. کسانی که مشکلات و محرومیت ها را از نزدیک لمس کرده اند، درد و رنج طبقات محروم جامعه را بهتر و راحت تر درک می کنند. قرآن کریم می فرماید: « الم یجدک یتیما فاوی. ووجدک ضالا فهدی. و وجدک عائلا فاغنی* آیا تو را یتیم نیافت و پناه داد؟! و تو را گمشده یافت و هدایت کرد و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود». ضحی/ 6 ،7،8

صبر و بردباری

گذری کوتاه به تاریخ پیامبران الهی نشان می دهد که آنان در راه اعتلای کلمه توحید و انجام رسالت خویش با سخت ترین موانع روبرو بوده اند، هم چنان امام صادق (علیه السلام) فرمود: « ان اشد الناس بلاء الانبیاء؛ همانا که انبیاء الهی سخت ترین گرفتاری ها را داشته اند. »(2) اما در این میان حضرت خاتم الانبیاء(صلی الله علیه و آله) بیش از سایر انبیاء در معرض بلاها و آزمایشات سخت قرار گرفت. آن حضرت در این مورد می فرماید: «ما اوذی نبی مثل ما اوذیت؛ هیچ پیامبری همانند من مورد آزار و اذیت قرار نگرفت.(3) اما تحمل و بردباری پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در برابر کوه مشکلات که از هر سو به آن حضرت روی می آورد و موانع گوناگونی که هر یک می توانست سد راه اهداف بلند حضرتش باشد، تمام دشمنان و مخالفین سرسخت آن حضرت را به زانو در آورد. استاد شهید مطهری (رحمه الله علیه) در این زمینه می نویسد:«اراده و استقامتش بی نظیر بود. از او به یارانش نیز سرایت کرده بود. دوره 23 ساله بعثتش یک سره درس اراده و استقامت است. او در تاریخ زندگی اش مکرر در شرایطی قرار گرفت که امیدها از هر جا قطع می شد، ولی او یک لحظه تصور شکست را در مخیله اش راه نداد. ایمان نیرومندش به موفقیت، یک لحظه متزلزل نشد». (4) گاهی خداوند متعال برای تقویت روحیه صبر و مقاومت رسول گرامیش می فرمود:« فاصبر کما صبرو اولوا العزم من الرسل * پس صبر و بردباری پیشه کن، آن گونه که پیامبران اولوالعزم صبر کردند». احقاف/ 35

عبودیت

بندگی و خضوع در مقابل حق، فضیلتی ستودنی است که قرآن بارها بر این صفت زیبای محمدی اشاره دارد. خداوند متعال پیامبر گرامی اش را با وصف بندگی ـ که تمام اوصاف والای حضرت خاتم الانبیاء (صلی الله علیه و آله و سلم) را تحت الشعاع قرار داده ـ یاد می کند و رسول گرامی اسلام نیز به عبودیت خود در پیشگاه حق همیشه افتخار می کرد. به نمونه ای از آیاتی که حضرت رسول را با صفت والای عبودیت توصیف می کند اشاره می کنیم:« تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیراً* بزرگوار و پر برکت است آن خداوندی که قرآن را بر بنده[ خاص] خود نازل کرد تا بیم دهنده جهانیان باشد» فرقان/1
پیامبر گرامی اسلام آن چنان شیفته عبادت و بندگی در بارگاه ربوبی بود که گاهی خود را فراموش می کرد و از خود بی خود می شد، تا این که آیه نازل شد:«طه. ما انزلنا علیک القرآن لتشقی* طاها! ما قرآن را بر تو نازل نکردیم که این قدر به زحمت و مشقت بیفتی». مرحوم فیض کاشانی در ذیل این آیه می نویسد: پیامبر اکرم آن چنان در عبادت الهی حریص بود که از کثرت عبادت پاهای مبارکش متورم شده بود، تا این که خداوند متعال این آیه را فرستاد. امام باقر (علیه السلام) می فرماید: روزی یکی از همسران آن حضرت به وی گفت: یا رسول الله! چرا به خود این قدر زحمت می دهی، در حالی که بنده آمرزیده هستی. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پاسخ داد:« اولاً اکون عبدا شکوراً* آیا بنده شکر گزاری نباشم»(5)

عدالت خواهی

عدالت خواهی یکی از مهم ترین اهداف بعثت پیامبران الهی است. خداوند متعال در سوره حدید می فرماید: « لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط* ما فرستادگان خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنان کتاب آسمانی و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند». حدید/25 و در آیات متعددی قرآن از عدالت خواهی پیامبر اکرم که یکی اهداف بعثت آن حضرت نیزمی باشد سخن گفته و مردم را به تبعیت از آن بزرگوار ترغیب و تشویق می کند. عدالت طلبی در تمام زوایای زوایای زندگی انسان، معاملات، خانواده، دوستان، فرزندان، همکاران و حتی سایر ملل نیز کشیده می شود. قرآن کریم می فرماید:«و اذا قلتم فاعدلوا* و هنگامی که سخنی می گویید، عدالت را رعایت نمایید»* و هنگامی که سخنی می گوید، عدالت را رعایت نمایید» انعام /152 پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن چنان به این مسئله حیاتی اهمیت می داد که حتی در نگاه کردن به دیگران عدالت را رعایت می نمود. امام صادق (علیه السلام) می فرماید:« کان رسول الله یقسم لحظاته بین اصحابه فینظر الی ذا و ینظر الی ذا بالسویه* رسول خدا نگاه خود را در میان اصحاب به طور مساوی تقسیم می کرد، گاهی به این و گاهی به آن دیگری به طور مساوی نگاه می کرد.(6) پیامبر اکرم در یک منشور جهانی، عدالت خواهی و تساوی حقوق انسان ها را در جوامع اعلام کرد و ملاک احترام به حقوق بشر را معین نمود. آن منادی راستین عدالت و آزادی هنگامی که مشاهده کرد یکی از اصحاب عرب وی، سلمان فارسی را به خاطر غیر عرب بودن تحقیر می کند، در کلمات حکیمانه و معروفی فرمود:« همه مردم از زمان حضرت آدم تا به امروز همانند دانه های شانه[ مساوی و برابر]هستند. عرب بر عجم و سرخ بر سیاه برتری ندارد مگر به تقوی». (7)

راستی و امانت داری

امانت داری و صداقت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نه تنها یاران و پیروان آن حضرت را شیفته ایشان نموده بود بلکه دشمنان نیز به این حقیقت اذعان داشته و صداقت آن بزرگوار را می ستودند. سه سال از بعثت می گذشت که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) روزی در کنار کوه« صفا» روی سنگ بلندی قرار گرفت و با صدای رسایی قشرهای مختلف مردم مکه را به سوی خویش فرا خواند، آنگاه خطاب به مشرکین و سایر مردم فرمود: ای مردم! هر گاه من به شما گزارش دهم که پشت این کوه دشمنان موضع گرفته اند و قصد جان و مال شما را دارند، آیا مرا تصدیق می کنید؟ همگی گفتند: آری، زیرا ما در طول زندگی از تو دروغی نشنیده ایم. (8)
حضرت خدیجه نیز هنگامی که پیشنهاد ازدواج به آن حضرت می داد و شیفتگی خود را به آن وجود گرامی اعلام می نمود با تأکید بر امانت و صداقت آن بزرگوار، چنین گفت:«انی قد رغبت فیک لقرابتک وسطتک فی قومک و امانتک و حسن خلقک و صدق حدیثک (9) به خاطر خویشاوندیت و بزرگواریت در میان قوم خودت و امانت داری تو و اخلاق نیک و راستگوئیت، مایلم با تو ازدواج کنم».
در این میان تصریح آیات الهی و تأکید کلام وحیانی قرآن بر صداقت و راستی و امانت داری آن حضرت حلاوتی دیگر دارد. بعضی از آیاتی که به امانت داری و راستی پیامبر عظیم الشأن اسلام اشاره دارند عبارتند از:1 ـ «قل لا اقول لکم عندی خزائن الله و لا اعلم الغیب و لا اقول لکم انی ملک* بگو: من نمی گویم خزائن خدا نزد من است و من [ جز آن که خدا به من بیاموزد] از غیب آگاه نیستم و به شما نمی گویم من فرشته ام» انعام /50
2ـ « و ما ینطق عن الهوی. ان هو الا وحی یوحی* و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید و آن چه می گوید چیزی جز وحی الهی که [بر او]نازل می شودنیست». النجم/ 3 و 4
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) در امانت داری آن چنان شهره بود که حتی دشمنانش بعد از بعثت آن حضرت، با این که نقشه قتلش را طراحی می کردند، هم چنان او را با لقب« امین» می شناختند و در امانت داری اش لحظه ای تردید نکردند و در شب هجرت امانت هایی نزد آن گرامی داشتند. رسول الله در غار ثور به امام علی (علیه السلام) سفارش نمود که « یا علی، فردا در اجتماعات مردم مکه، صبح و شام با آوای بلند بگو: هر کس نزد محمد امانتی دارد بیاید امانتش را بازستاند». (10) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اسوه کامل و نمونه بارز انسان های وارسته و دارای تمام کمالات ویژه اخلاقی بود. صداقت و امانت داری از منظر رسول گرامی اسلامی آن چنان مهم بود که به عنوان معیار برای برتری یارانش محسوب می گردید امام صادق (علیه السلام) در این مورد فرمودند:«ان علیا (علیه السلام)انما بلغ ما بلغ به عند رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بصدق الحدیث و اداء الامانه* یقیناً علی (علیه السلام) با راست گویی و امانت داری به آن درجه و عظمت در نزد پیامبر رسید» (11)

قاطعیت و شهامت

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در مورد اجرای حدود الهی و قاطعیت در برابر قانون شکنان اهتمام خاصی داشت. آن حضرت در عین حالی که به اهل ایمان و مظلومان و ستم دیدگان رئوف و مهربان بود، در مقابل کفار و اشرار، با شجاعت و شهامت تمام ایستادگی می نمود. خداوند متعال در این مورد می فرماید:« محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار* محمد فرستاده خداست و کسانی که با او هستند در برابر کفار سرسخت و شدید و در میان خود مهربان هستند». فتح /29 اصرار بر اجرای قوانین الهی، حیاء و ادب، جوانمردی، سرمشق و الگو بودن برای انسان های سعادت جو و حقیقت طلب، امی بودن، تواضع، گذشت، ساده زیستی ، سخاوت و نیکی به دیگران، کرامت نفس و بشیر و نذیر بودن، از جمله سایر صفات ستوده حضرت خاتم الانبیا (صلی الله علیه و آله و سلم) است که در آیات الهی به آن ها اشاره شده است.

پی نوشت ها :

1 ـ مکارم الاخلاق، ص 8/ فتح الباری، ج 6، ص 419.
2 ـ الکافی، ج 2، ص 252.
3 ـ کشف الغمه، ج 2،ص 537.
4ـ مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ج 3، ص 137.
5 ـ تفسیر صافی، ج 3، ص 299.
6 ـ بحار الانوار، ج 16، ص 260/ الکافی، ج 2، ص 671.
7 ـ مستدرک الوسائل، ج 12، ص 89.
8 ـ فروغ ابدیت، ج 1، ص 263.
9 ـ السیره النبویه، ابن هشام، ج 1، ص200 و 201.
10 ـ بحار الانوار، ج 19، ص 62.
11 ـ الکافی، کتاب الایمان و الکفر، باب الصدق و اداء الامانه، حدیث 5.

منبع: نشریه نسیم وحی، ش 30.