معنای محکم و متشابه: واژه محکم از حکم به معنای «منع و استواری» است به همین دلیل به موضوعات پایدار و استوار محکم می‌گویند. لذا آیه محکم آیه‌ای است که دلالت بر مراد و مقصودش متقن و صریح و مستحکم باشد. متشابه به معنای شبیه بودن چیزی به چیز دیگر است و در اصطلاح به جمله‌ها و کلماتی که معنای آن پیچیده باشد گاهی احتمالات مختلف درباره آن داده می‌شود.
آیات محکم و متشابه: به تصریح خود قرآن کریم هیچ‌گونه اختلاف و ناهماهنگی در آیاتش وجود ندارد، اما آیات قرآن به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1. محکم.
2. متشابه.
بعضی از آیات، آیات مادر، اساسی و مرجع هستند و بخش دیگر نیازمند ارجاع به دسته اول دارند.
«هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ»[1] «اوست کسی که این کتاب را بر تو فرستاد پاره‌ای ازآن آیات محکم (صریح و روشن) است آن‌ها اساس کتابند و پاره‌ای دیگر متشابهند.»
در این آیات محکمات ام الکتاب معرفی شده‌اند ام به معنای مرجع و مقصد است. ام الکتاب یعنی آیاتی که برای آیات دیگر مرجع واقع می‌شود، محکمات آیات مادر، مرجع و اساسی هستند.
چرا درقرآن آیات متشابه وجود ندارد؟
برای جواب دادن به این مسأله به چند علت می‌توان اشاره کرد:
1. تشابه عرضی: یک گروه از آیات متشابه در اصل متشابه نبوده‌اند بلکه این آیات براساس اسلوب و شیوه‌های متعارف عرب بیان شده و خالی از هرگونه پیچیدگی است، در پی درگیری‌های عقیدتی و فکری در میان مسلمین رخ داد و فاجعه تشابه دامن‌گیر بسیاری از آیات قرآن گردید. مانند: «ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ»[2] «آن‌گاه بر عرش استیلاء یافت.»
2. ایجاد نهضت فکری: یکی دیگر از اسرار وجود آیات متشابه در قرآن به کار انداختن افکار و اندیشه‌ها و به‌وجود آمدن نهضت فکری در مردم است.
3. نارسایی فکر مردم: بسیاری از حقایق مربوط به جهان دیگر است و از افق فکر ما دور است و نمی‌توانیم آن‌ها را درک کنیم. از یک طرف نارسایی فکری وجود دارد و از طرف دیگر بلند بودن افق آن معانی سبب آیات متشابه شده است.
4. نیاز به پیشوایان الهی: وجود این آیات در قرآن نیاز شدید مردم را به پیشوایان الهی و پیامبر ـ صلی الله علیه و اله و سلم ـ روشن می‌سازد و سبب می‌شود مردم به سبب نیاز علمی به سراغ آن‌ها بروند و رهبری آن‌ها را عملاً به رسمیت بشناسند.[3]