«روزه آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می کند… خودداری نماید.»[1] «روزه» در فرهنگ اسلام از جایگاه والایی برخوردار است و آثار و برکات فراوانی با خود به ارمغان می آورد و از معدود عباداتی است که نصیب امّت اسلامی گشته است.
میهمانی خدا
پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ از روزه با عنوان «ضیافه الله» یعنی مهمانی الهی یاد می کند و درباره ماه رمضان می فرماید:
«هو شهر دعیتم فیه الی ضیافه الله»[2] رمضان، ماهی است که در آن، به میهمانی خدا خوانده شده اید.
حضرت امام خمینی رحمهالله علیه پیرامون «ضیافت الله» می فرماید:
«شماها در ماه مبارک رمضان، مهمان خدا هستید، مهماندار خداست، و مخلوق، مهمان اوست… ما باید حساب کنیم ببینیم که این ضیافت چی بوده است و ما چقدر راه یافتیم به این ضیافت … این ضیافت، همه اش ترک است، ترک شهوات از قبیل خوردنیها و نوشیدنیها و جهات دیگری که شهوات انسان اقتضا می کند. خداوند دعوت کرده ما را به انیکه شما باید وارد بشوید در این مهمانخانه و این ضیافت هم جز ترک، چیزی نیست. ترک هواها، ترک خوردنیها، ترک منی ها، منیت ها … من به شما آقایان و به هر کس که این کلمات می رسد و خصوصاً طبقه جوان عرض می کنم که آیا در این مهمان خانه رفتید؟ استفاده کردید؟ از شهوات، خصوصاً شهوات معنوی، چشم پوشیدید؟ …»[3] خداوند با فراخوانی مؤمنان به مهمانسرای خویش، در واقع او را از زندگی مادّی، که سفره مشترک انسان و حیوان، مؤمن و کافر، و نیکوکار و بدکار است جدا کرده و در جوار خویش جای داده است. در این جشن پرشکوه:
میزبان: خداوند بزرگ.
قاصد: رسول بزرگوار اسلام.
نامه دعوت: قرآن مجید.
میهمان: بندگان مؤمن.
پذیرایی کنند: فرشتگان الهی.
و موعد: ماه مبارک رمضان است.
خداوند برای هر چه باشکوه برگزار کردن این «سور» «تحفه» های زیر را به مهمانان خویش تقدیم می کند:
آنها را کرامت ویژه می بخشد.
نَفَس کشیدن آنها را «تسبیح» محسوب می کند.
خواب آنها را عبادت می داند.
اعمالشان را می پذیرد.
دعایشان را مستجاب می کند.
درهای بهشت را به رویشان باز می کند.
درهای دوزخ را بکلی می بندد.
شیاطین را به زنجیر می کشد.
به هر آیه ای که تلاوت کنند، ثواب یک ختم قرآن می دهد.[4] حکمت روزه
روزه هم مانند سایر احکام متین اسلام، از حکمت و مصلحت خاصی سرچشمه می گیرد. روایات متعدّدی با تعبیرهای گوناگون، گوشه ای از حکمت نهفته آن را بیان می کند، در زیر به چهار مورد آن اشاره می کنیم:
الف ـ اخلاص و خودسازی
حضرت زهرا سلام الله علیها فرموده است:
«فرض الله الصیام تثبیتاً للاخلاص»[5] خداوند، روزه را برای تثبیت اخلاص (در دل مردم) واجب کرده است.
«صائم» با خودداری از خواسته های نفسانی، فرمان خدا را به اجرا می گذارد و با عالم ملکوت، پیوند معنوی برقرار می کند و چون کارهای حیوانی را رها کرده، درونش صفا و جلا می یابد. همین طور، همگام با امساک از لذّات جسمانی، از لذّتهای حرام روحانی نیز پرهیز می کند و امتناع می ورزد.
ب ـ تعدیل قوای جسمانی
دوّمین حکمتی که در روزه نهفته است، تعدیل و تنظیم بدن صائم است؛ به این بیان که دستگاههای مختلف بدن در طول یک سال فعالیت شبانه روزی، ممکن است دچار عارضه و فرسودگی یا خستگی مفرط گردند که اگر به آنها رسیدگی نشود. آسیب کلی ببیند. از این رو، خداوند حکیم برای حفظ سلامتی و ترمیم و تعدیل قوای جسمانی مؤمن، روزه را واجب کرده است. شاهد این گفتار، سخن حکیمانه رسول خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ است که فرمود:
«صوموا تصحوا»[6] روزه بگیرید تا سالم بمانید.
ج ـ تمرین تقوا
سوّمین حکمت مهمّ روزه داری، ممارست و تمرین «پرهیزکاری» است. مسلمان با تمرین یک ماهه خود در ماه مبارک رمضان، از ارضای تمایلات نفسانی خودداری می کند تا به نفس خویش بقبولاند که توانایی ایستادگی در برابر کارهای ناروا را دارد، به عنوان نمونه روزه دار:
با نخوردن غذای حلال خود، تمرین می کند که به اموال دیگران دست درازی نکند. با نرفتن نزد همسر خویش، درک می کند که به ناموس دیگران نباید چشم طمع دوخت.
با بستن زبان از دروغ بر خدا و پیامبر ـ صلی الله علیه و اله ـ یاد می گیرد که هر کلامی را بر زبانش جاری نکند.
مسأله تمرین تقوا و افزایش درجه آن را قرآن در آیه «روزه» بصراحت بیان کرده، پس از بیان وجوب روزه فرموده است:
«لعلکم تتقون»[7] شاید شما تقوا پیشه کنید.
د ـ کم شدن فاصله فقیر و غَنی
احساس نیاز و نداری و چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی و محرومیت، حکمت دیگر روزه است. به این معنا که ثروتمندان مسلمان در طول سال، از نعمت و رفاه برخوردارند و هر زمان، هر چه اراده کنند، در اختیارشان قرار می گیرد، دیگر چگونه به یاد محرومان باشند؟ و از کجا بفهمند که «گرسنگی» چه دردی است؟ آنان باید یک ماه با گرسنگی و تشنگی
دمساز شوند تا طعم تلخ آن را بچشند و دل رفاه زده آنان قدری به حال محرومان بسوزد: از امام حسین ـ علیه السلام ـ پرسیدند: چرا خدا روزه را واجب کرده است؟ فرمود:
«لیجد الغنی مس الجوع فیعود بالفضل علی المسکین»[8] تا توانمند گرسنگی را لمس کند و مازاد بر نیاز را بر مستمند باز گرداند.
ه ـ یادآوری آخرت
آخرین حکمتی که در اینجا به آن می پردازیم به خاطر آوردن آخرت است. حضرت رضا ـ علیه السلام ـ طی گفتار متینی این پرسش را طرح می کند که:
چرا فرمان روزه داری بر بندگان صادر شده است، آن گاه در پاسخ می فرماید:
«لکی یعرفوا ألم الجوع و العطش فیستدلوا علی فقر الاخره»[9] تا درد گرستگی و تشنگی را بفهمد و بر بیچارگی سرای دیگر رهنمون گردند.
از این رو، پیامبر خدا ـ صلی الله علیه و اله ـ در یکی از خطبه هایی که در آستانه ماه مبارک رمضان ایراد کرد، فرمود:
«… و اذکروا بجوعکم و عطشکم فیه جوع یوم القیمه و عطشه …»[10] با گرسنگی و تشنگی تان در این ماه گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد آورید.
مراتب روزه داری
امیرمؤمنان، صلوات الله علیه روزه را دارای سه مرتبه دانسته، و می فرماید:
«صوم القلب خیر من صیام اللسان و صیام اللسان خیر من صیام البطن»[11] روزه دل بهتر از روزه زبان و روزه زبان برتر از روزه شکم است. ملا مهدی نراقی این مراتب را نام گذاری کرده و در توضیح هر یک می نویسد:
«1. روزه عام که نگه داشتن شکم و شهوت است و فایده آن، رفع تکلیف و آزادی از دوزخ است.
2. روزه خاص که بایستی علاوه بر مرتبه اوّل، چشم، گوش، زبان، دست، پا و دیگر جوارح را نیز از آلوده شدن به گناه حفظ کرد و ثوابهای وعده داده شده از سوی خدا (بیشتر) به چنین روزه ای تعلق می گیرد.
3. روزه خاص الخاص که در این مرحله، علاوه بر رعایت دو مرحله پیش، دل نیز از افکار دنیوی، اخلاق زشت و همّت پست، روزه می گیرد و از غیر خدا بکّلی گسسته می گردد.»[12] آداب روزه داری
آیا تاکنون دیده اید کسی در مجلس عزا و سوگواری، اشعار شاد و فرحزا بخواند و شاد و خندان باشد؟ یا دیده اید شخصی با شال عزا در مجلس جشن و سرور شرکت کند و گریه کند؟
اگر پاسختان منفی است، دلیلتان چیست؟ شاید شما هم به این مطلب اذعان داشته باشید که شرکت در هر مجلسی تشریفات خاص خود را می طلبد.
حال، با توجه به اینکه «صائم» در مدّت روزه داری، در حریم قدس الهی و ضیافت الله داخل می شود و از سوی پروردگار پذیرایی می شود. شایسته است آداب ویژه چنین محفلی را مراعات کند، تا بیشتر مورد لطف «صاحب خانه» قرار گیرد. اینک از آن آداب:
الف ـ پرهیز از گناهان
هر گناهی، خشم و غصب الهی را برمی انگیزد؛ امّا در ماه مبارک رمضان، آلوده شدن به گناه، زشتی بیشتری دارد، بدین خاطر میهمان خدا نباید گرد آن بگردد.
روزی پیامبر ـ صلی الله علیه و اله ـ پیرامون ماه مبارک رمضان سخن می گفت، امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ پرسید:
ای رسول خدا! برترین عمل در این ماه چیست؟
پیامبر ـ صلی الله علیه و اله ـ پاسخ داد:
پرهیز از هر چه خدا حرام کرده است.[13] با این وصف، بسیاری از روزه داران اگر دست از گناه نشویند، جز تشنگی و گرسنگی، طرفی نمی بندند. حضرت زهرا سلام الله علیها می فرماید:
«ما یصنع الصائم بصیامه إذا لم یصن لسانه و سمعه و بصره و جوارحه»[14] روزه داری که زبان، گوش، چشم و اعضا و جوارحش را (از گناه) حفظ نکند، با روزه خود چه می کند؟
یعنی این روزه چه سودی برای او دارد؟
ب ـ انجام واجبات
دوّمین وظیفه میهمان خدا این است که بقیه دستورات الهی را نادیده نگیرد، که این خود، بزرگترین بی ادبی در محضر ربوبی است و چنین میهمانی نزد ملکوتیان انگشت نما می شود. به نظر شما آیا روزه داشتن و نماز نخواندن، روزه گرفتن و خمس ندادن، روزه داری و مردم آزاری و … با هم سازگاری دارد؟
ج ـ پرستش و نیایش
از دیگر آداب ماه خدا، نیایش و پرستش داوطلبانه است. فراوانی نمازها و دعاهای ماه رمضان، گویای اهمیّت آن است. روزه دار با تشریفات ویژه به «ضیافت الله» دعوت شده و چه نیکوست که با هدیه گرانبهایی به محضر خدای سبحان شرفیاب گردد و زیباترین هدیّه به پیشگاه الهی، ساییدن پیشانی به خاک و بالا بردن دست نیاز است.[1] . توضیح المسائل، امام خمینی، احکام روزه.
[2] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 356.
[3] . صحیفه نور، ج 20، صفحه 210.
[4] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 356، 358 (اقتباس از خطبه شعبانیه رسول اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ )
[5] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 368.
[6] . همان، صفحه 255
[7] . بقره (2)، آیه 183.
[8] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 375.
[9] . همان، صفحه 396.
[10] . همان، صفحه 356.
[11] . شرح غررالحکم، ج 4، صفحه 223.
[12] . جامع السعادات، ج 3، صفحه 381، بیروت.
[13] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 358.
[14] . همان، صفحه 295.
@#@
د ـ تلاوت قرآن
ماه رمضان، بهار قرآن است، قرآن و رمضان؛ پیوندی دیرینه دارند زیرا یکی از شبهای مبارک رمضان، یعنی شب قدر ظرفیت نزول قرآن را دارا بوده و سزاوار است که روزه دار، این پیوند را نگسلد و با ترتیل آیه های روح بخش قرآن، فضای ملکوتی ماه خدا را عطرآگین سازد که به گفته آورنده قرآن:
«من تلا فیه آیه من القرآن کان له مثل أجر من ختم القرآن فی غیره من الشهور»[1] کسی که یک آیه از قرآن را در ماه رمضان تلاوت کند، به اندازه اجر یک ختم قرآن در دیگر ماهها نصیبش می شود.
ه ـ آداب دیگر
آنچه گفته شد، مهمترین آداب میهمانی خدا بود، به برخی دیگر فقط اشاره می کنیم.
صدقه به فقرا و مستمندان، احترام به بزرگترها، مهربانی نسبت به کوچک ترها، صله رحم، ترحّم به یتیمان، توبه و استغفار، افطاری دادن، خوش خلقی، مدارا نسبت به زیردستان، صلوات بر محمد و آل محمد و … .»[2] آثار ارزشمند روزه داری
ارزنده ترین اثر هر عبادتی، همان اطاعت از دستور خداوند بزرگ است و آثار دیگر به دنبال آن نصیب شخص عابد می گردد. اما انسان روزه دار علاوه بر تمام آثار گرانبهایی که از این رهگذار به دست می آورد، مشمول لطف ویژه الهی می گردد. خداوند درباره آن چنین فرموده است:
«الصوم لی و أنا أجزی به»[3] روزه برای من است و من به آن پاداش می دهم (یا من خود پاداش آن هستم).
[1] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 357.
[2] . بحارالانوار، ج 96، صفحه 356، 357.
[3] . همان، صفحه 255. (کلمه اجزی را اُجْزی هم خوانده اند که معنایش می شود: من خود پاداش آنم.)
علی اصغر الهامی نیا- غلامعباس طاهر زاده – اخلاق عبادی، ص169