برای تلفّظ حرف ساکن و مُنوّن با توجّه به اولین حرف کلمه بعد از آن، احکامی (از قبیل اظهار، ادغام کامل و ادغام ناقص) ذکر شده است. علمای رسم و ضبط قرآن برای راهنمایی قاری با تغییر در نحوه علامت گذاری، آن‌ها را مشخّص کرده‌اند. آشنایی به آن احکام و نحوه علامت گذاری آن‌ها، به قاری قرآن کمک خواهد کرد تا قرآن را آن گونه بخواند که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نازل شده است.
ابتدا احکامی که مختصّ حرف ساکن است (به استثنای نون ساکن) و نحوه علامت گذاری آن را یاد آوری، سپس به احکام نون ساکن و تنوین (که در واقع نون ساکن است) می‌پردازیم.
احکام حرف ساکن و نحوه علامت گذاری آن
حرفی که بعد از حرف ساکن قرار می‌گیرد از نظر رابطه با حرف ساکن از چهار حالت خارج نیست «مُتَماثِلَین، مُتَجانِسَین، مُتَقارِبَین، مُتَباعِدَین».
الف ـ مُتَماثِلین: هر دو حرف در مخرج و صفات کاملاً مشترک باشند و این حالت فقط در هر حرف نسبت به خودش وجود دارد، مانند:
ت، ت ـ د، د ـ ک، ک ـ ل ، ل
در این صورت اوّلی در دوّمی ادغام می‌شود، مانند:
رَبِحَتْ تِجارَتَهُمْ، قَدْدَخَلُوا، قُلْ لَهُمْ، یُدْرِکْکُمْ
در چنین مواردی برای راهنمایی قاری، علامت سکون حرف ساکن را نمی‌نویسند تا نشانگر عدم اظهار آن حرف باشد ودر عوض روی حرف بعد، علامت تشدید قرار می‌دهند (تا نشانگر ادغام کامل حرف ما قبل در این حرف باشد)، مانند:
رَبِحَتْ تِّجارَتَهُمْ، قَدْدَّخَلُوا، قُلْ لَّهُمْ، یُدْرِکْکُّمْ.
ب ـ مُتَجانِسَین: هر دو حرف در مخرج مشترک ولی در صفات متفاوت باشند مانند: « ب، م» ـ « ت، د، ط» دو به دو با یکدیگر «ث، ذ، ظ» دو به دو با یکدیگر، در این صورت نیز اوّلی در دوّمی ادغام می‌شود، مانند:
اِرْکَبْ مَعَنا، هَمَّتْ طائِفَهٌ، یَلْهَثْ ذلِکَ
در چنین موارد نیز برای راهنمایی قاری، علامت سکون را نمی‌نویسند (تا نشانگر عدم اظهار آن باشد) و در عوض روی حرف بعد، علامت تشدید قرار می‌دهند (تا نشانگر ادغام کامل حرف ماقبل باشد) مانند:
اِرْکَبْ مَّعَنا، هَمَّتْ طائِفَهٌ، یَلْهَثْ ذّلِکَ.
لازم به یاد آوری است که در ادغام «طاء ساکنه» در «تاء» مانند.
بَسَطْتَ، فَرَّطْتُمْ، اَحَطْتُ
چون باید صفت اطباق طاء در ادغام باقی بماند در این جا نه روی حرف طاء علامت سکون قرار داده‌اند و نه روی حرف تاء علامت تشدید مانند:
بَسَطْتَ، فَرَّطْتُمْ، اَحَطْتُ
تا قاری قرآن با نبود علامت سکون متوجّه ادغام طاء در تاء و با نبود تشدید متوجّه اظهار طاء باشد. در نتیجه با حفظ صفت اطباق طاء در تاء ادغام ناقص صورت می‌گیرد.
ج ـ متقاربین: هر دو حرف در مخرج یا صفات نزدیک به هم باشند. مانند: لام ساکنه در حرف راء، نون ساکنه در لام و راء، قاف ساکنه در حرف کاف. در این صورت نیز اوّلی در دوّمی ادغام می‌شود مانند:
قُلْ رَبّی، اَلَمْ نَخْلُقْکُمْ، مِنْ لَدُنْ
در چنین موارد نیز حرف ساکن را بدون علامت سکون و حرف بعدی را با علامت تشدید مشخّص کرده‌اند تا نشانگر ادغام حرف اوّلی در دوّمی باشد، مانند:
قُلْ رَّبّی، اَلَمْ نَخْلُقْکُّمْ، مِنْ لَّدُنْ
لازم به یاد آوری است که در روایت حفص به جز موارد ذکر شده، ادغام متجانسین و متقاربین صورت نمی‌گیرد.
د ـ متباعدین: هر دو حرف مخرجشان از یکدیگر دور باشد. در این صورت حرف ساکن کاملاً اظهار می‌شود مانند:
یَغْفِرْ، وَاسْتَیْقَنَتْها، تَخْرُجْ
در چنین مواردی حرف ساکن را با علامت سکون و حرف بعدی را با علامت خودش نوشته‌اند تا نشانگر اظهار کامل حرف ساکن باشد.
احکام نون ساکن و تنوین و نحوه علامت گذاری آن‌ها
از میان حروف ساکن، نون ساکن و همچنین تنوین (که در تلفّظ نون ساکن می‌باشد) دارای احکام خاصّی است که آشنایی با احکام و نحوه علامت گذاری آن‌ها نیز لازم است.
تنوین و نون ساکنه حکمش بدان ای هوشیار
کز حکم آن زینت بود اندر کلام کردگار
درحرف حلق اظهار کن، در یرملون ادغام کن
در نزد باء قب به میم، در مابقی اخفاء بیار
الف ـ اظهار: نون ساکن و تنوین نزد حروف حلقی کاملاً اظهار می‌شود که باید از مخرج خود به طور عادی و واضح تلفّظ شود.
حرف حلقی شش بود ای باوفا
همزه، هاء و عین و حاء و غین و خاء
مانند: مِنْهُمْ، مِنْ عِلْمٍِ، عَلیمًا حَکیمًا، رَسُولٌ اَمینٌ.
در چنین مواردی نون ساکن را با علامت سکون، علامت تنوین را به طور مساوی روی هم «ـًـٍـٌ» و حروف حلقی را با حرکت خودشان نوشته‌اند (همانند مثال‌های فوق) تا نشانه اظهار کامل نون ساکن و تنوین باشد.
ب ـ ادغام:نون ساکن و تنوین نزد حروف «یرملون» ادغام می‌شود یعنی نون ساکن و تنوین خوانده نمی‌شود و به جای آن حرف بعدی مشدّد می‌شود، مانند:
مِنْ لَدُنْ، غَفُورٌ رَحیمٌ، کِتابٍ مُبینٍ، اِنْ نَشَأْ، وَمَنْ یَتَوَکَّلْ، اُمَّهً واحِدَهً
در چنین مواردی نون ساکن را بدون علامت سکون، علامت تنوین را به طور نامساوی «ـًـٍـٌ» و روی چهار حرف «ل، ر، م، ن» علامت تشدید قرار داده‌اند «لّ، رّ، مّ، نّ» تا نشانگر عدم اظهار نون ساکن و تنوین و ادغام کامل آن در این چهار حرف باشد، مانند:
مِنْ لَّدُنْ، غَفُورٌ رَّحیمٌ، کِتابٍ مُّبینٍ، اِنْ نَّشَأْ
امّا دو حرف «و،ی» را بدون علامت تشدید نوشته‌اند، چرا که نون ساکن وتنوین در این دو حرف ادغام ناقص می‌شود، (صفت غُنّه نون در هنگام ادغام باقی می‌ماند،و حال آن که اگر ادغام کامل صورت می‌پذیرفت می‌بایست صفت غُنّه نون نیز از بین می‌رفت و کاملاً تبدیل به دو حرف واو و یاء می‌شد)، مانند.:
ایَهً یُعْرِضُوا، وَمَنْ یَتَوَکَّلْ، اُمَّهً واحِدَهً
ج ـ اقلاب: نون ساکن و تنوین نزد حرف «باء» قلب به میم می‌شود، یعنی نون تبدیل به میم ساکنه می‌شود و با «غُنّه»نیز همراه است، مانند:
مِنْ مَعْدِ، مَشّآءٍ بِنَمیمٍِ، واقِعٌ بِهِمْ.
در چنین مواردی به جای علامت سکون میم کوچکی روی حرف نون قرار داده‌اند و همچنین یکی از دو شکل علامت تنوین را ننوشته و به جای آن میم کوچکی در کنار شکل باقی مانده تنوین قرار داده‌اند تا نشانه تلفّظ نون ساکن و تنوین به صورت میم باشد، مانند:
مِن‌م بَعْدِ، مَشّآءِم بِنَمیمٍِ، واقِعُ‌م بِهِمْ.
د ـ اخفاء: نون ساکن و تنوین نزد حروف باقیمانده اخفاء می‌‌شود. یعنی نون بین اظهار و ادغام همراه با غُنّه و بدون تشدید ادا می‌شود.
در چنین مواردی همانند مورد ادغام ناقص علامت گذاری کرده‌اند، نون ساکن را بدون علامت سکون، علامت تنوین را به طور نامساوی «ـًـٍـٌ» و بقیّه حروف را بدون علامت تشدید نوشته‌اند تا نشانه عدم اظهار و عدم ادغام (اخفاء) باشد، مانند:
سوره واقعه آیه 1 تا 16 (142)
نکته
اگر تنوین به حرف ساکن برسد در این صورت میان تنوین که در تلفّظ نون ساکن است و حرف بعد از آن التقاء ساکنین پیش خواهد آمد، در این جا برای رفع التقاء ساکنین نون تنوین رابا حرکت کسره می‌خوانند، در بعضی از قرآن‌ها شکل دوّم حرکت را که نشانه نون تنوین است ننوشته و به جای آن نون مکسور کوچکی در کنار حرف آخر قرار داده‌اند تا نشانگر تلفّظ نون تنوین به صورت مکسور باشد. مانند.
مِصْباحُ‌(نِ) الْمصْباحُ ، فی زُجاجَهِ(نِ) الزُّجاجهُ‌. مثلاَ(نِ) الْقَوْمُ
در بعضی دیگر از قرآن‌ها، علاوه بر حفظ علامت تنوین، نون مکسور کوچی نز نوشته‌اند، تا علاوه بر روشن بودن علامت اصلی کلمه، روش خواندن با کلمه بعدی نیز روشن باشد، مانند:
مِصْباحٌ (نِ) الْمِصْباحُ ، فی زُجاجَهٍ(نِ) الزُّجاجهُ. مثلاً(نِ) الْقَوْمُ .