عَنْ اَبی عَبْدِاللهِ ـ علیه السّلام ـ قالَ: اِنَّ الْعَزائِمَ اَرْبَعٌ: اِقْرَاْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذی خَلَقَ، وَ النَّجْمِ، و تنزیل السّجده، و حم السّجده.[1]
از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده که آن حضرت فرموده است: همانا سوره‎های عزائم چهار تاست، 1. اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ (سوره علق)، 2. وَ النَّجْمِ (سوره نجم)، 3. تنزیل السجده (سوره فصّلت)، 4. حم السّجده (سوره سجده).
«عَزیمت» در مقابل «رُخصَت» به معنای «چیزی است که انجام دادن آن لازم باشد»، عَزائِمُ السُّجُود: عبارت است از: سوره‎هایی که در آن آیات سجده موجود است و بر قاری و شنونده آن آیات، لازم است که برای خداوند سجده نموده و به تسبیح و حمد پروردگارشان بپردازند و این سجده واجب است و حتماً باید انجام بپذیرد، در مقابل، آیات سجده دیگری است که بر قاری و شنونده آن آیات سجده کردن لازم و حتمی نیست بلکه مستحبّ است.
عَنْ ابی عَبْدِاللهِ ـ علیه السّلام ـ قالَ: اَلْعَزائِمُ الم تنزیل، وَ حم السجده وَ النَّجْمِ وَ اقْرَاْ باِسْمِ رَبِّکَ وَ ما عَداها فی جَمیعِ الْقُرْآنِ مَسْنُونٌ وَ لَیْسَ بِمَفْرُوضٍ.[2]
و از حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ نقل شده که آن حضرت فرموده است. عزائم عبارتند از: الم تنزیل، و حم السجده، و النّجم و اقراء باسم ربِّک. و سوای این‎ها در تمامی قران مستحبّ است و واجب نمی‎باشد.
احکام سجده تلاوت
1. واجب است سجده کردن بر قاری و شنونده (بلکه هر کس که به گوشش برسد بنابر اظهر) یکی از آیات چهارگانه‎ای که در چهار سوره قرآن آمده است و آنها عبارتند از:
1. سوره سجده‌ (آیه 15) وقتی که به «وَ لا یَسْتَکْبِرُونَ» رسید.
2. سوره فصلت (آیه 37) وقتی که به «اِیّاهُ تَعْبُدُونَ» رسید.
3. سوره نجم (آیه 62 آخر سوره) وقتی که به انتهای آیه رسید.
4. سوره علق (آیه 19 آخر سوره) وقتی که به انتهای آیه رسید.
و مستحب است سجده کردن در یازده مورد و آنها عبارتند از:
1. سوره اعراف (آیه 206 آخر سوره)، وقتی که به «وَ لَهُ یَسْجُدُونَ» رسید.
2. سوره رعد (آیه 15) وقتی که به «وَ ظِلالَهُمْ بِالغُدُوِّ وُ الْاصالِ» رسید.
3. سوره نحل (آیه 49 و 50) وقتی که به «وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ» رسید.
4. سوره بنی اسرائیل (آیه 107 تا 109) وقتی که به «وَ یَزِیدُهُمْ خُشُوعاً» رسید.
5. سوره مریم (آیه 58)، وقتی که به «خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا» رسید.
6. سوره حج (آیه 18)، وقتی که به «یَفْعَلُ ما یَشاءُ» رسید.
7. سوره حج (آیه 77)، وقتی که به «وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ»رسید.
8. سوره فرقان (آیه 60)، وقتی که به «وَ زادَهُمْ نُفُوراً» رسید.
9. سوره نمل (آیه 25 و 26)، وقتی که به «رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ» رسید.
10. سوره ص (آیه 24)، وقتی که به «وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ» رسید.
11. سوره انشقاق (ایه 21)، وقتی که به «إِذا قُرِئَ» رسید.
بلکه احتیاط بهتر، سجده کردن نزد هر آیه‎ای است که در آن امر به سجده شده باشد.[3]
2. وجوب و استحباب سجده، مختصّ قاری و شنونده و کسی است که آیات (مذکوره) به گوشش بخورد امّا بر کسی که آیات را بنویسد و یا تصور کند و یا آن که نوشته آن را ببیند و یا به قلبش خطور دهد، سجده واجب نمی‎شود.[4]
3. آنچه که سبب سجده می‎شود، تمامی آیه می‎باشد، بنابراین با خواندن مقداری از آیه هر چند لفظ سجده آن باشد، سجده کردن واجب نمی‎شود.[5]
4. وجوب سجده، فوری است و تأخیر آن جایز نیست و اگر فراموش نماید و یا از روی معصیت ترک کرده باشد هر وقت یادش بیاید، باید سجده کند.
5. اگر بخشی از آیات مذکور را خودش قرائت کند و بقیه‎اش را بشنود، احتیاط واجب آن است که سجده کند.
6. اگر آیات سجده را خودش غلط بخواند و یا قاری غلط بخواند و او بشنود، احتیاط واجب آن است که سجده کند.
7. اگر آیات سجده پشت سر هم تکرار شود خواه این تکرار به خواندن باشد یا شنیدن بایستی سجده را نیز به همان تعداد تکرار کرد، بلکه اگر خواند و شنیدن همزمان باشد به اینکه در هنگام خواندن او، شخصی و یا جماعتی نیز همزمان همان آیات را بخوانند در اینجا نیز احتیاطاً باید سجده را تکرار کند.
8. در وجوب سجده فرقی نیست بین شنیدن (آیات سجده) از مُکلَّف یا غیر مکلَّف مثل صغیر یا مجنون در صورتی که به قصد قرائت قرآن بخوانند.
9. اگر در بین نماز آیات سجده را بشنود و یا قرائت نماید، باید با اشاره سجده کند و بعد از نماز سجده را به جا آورد و نماز را دوباره اعاده نماید.
10. اگر کسی در حال سجده، آیه سجده را بخواند و یا بشنود، واجب است سر از سجده بردارد و سپس به سجده رود و ادامه دادن همان سجده به قصد سجده واجب و یا کشیدن پیشانی از جای سجده به طرف دیگر، کفایت نمی‎کند.
11. ظاهراً لازم نیست نیّت سجده را در حال نشستن یا ایستادن کرده باشد و بعد به سجده رود یا این که سرازیر شدن نیز به قصد سجده باشد بلکه اگر اندکی قبل از گذاردن پیشانی بر زمین نیز نیّت کند کافی است.
12. ظاهر آن است که در وجوب سجده، بودن قرائت به قصد قرآن معتبر است بنابراین اگر شخصی به وسیله آیه سخن بگوید بدون این که قصد تلاوت قرآن را داشته باشد با شنیدن آن، سجده واجب نمی‎شود و همچنین اگر آیه سجده را از بچّه غیر مُمَیِّز یا شخص خواب و یا از ضبط صوت بشنود. اگر چه احتیاط آن است که در همه موارد سجده نماید.
13. لازم است هنگام شنیدن، کلمات و حروف آیه را از هم تمیز دهد؛ بنابراین با شنیدن همهمه، سجده واجب نمی‎شود، اگر چه احوط آن است که سجده کند.
14. با خواندن یا شنیدن ترجمه آیات سجده، سجده واجب نمی‎شود، اگر چه به قصد ترجمه آیه باشد.
15. در این سجده، اضافه بر تَحقُّق سجده، نیّت و مباح بودن مکان و بلند نبودن موضع سجده پیش از چهار انگشت نیز معتبر است و احتیاط آن است که مواضع سجده را بر زمین گذارد و پیشانی را بر چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارد و سایر شرایط سجده معتبر نیست مانند طهارت از حدث،… استقبال قبله، طهارت موضع سجده، سَتر عورَت،… تنها لباس نباید غصبی باشد…
16. در این سجده، تشهد و سلام و گفتن «الله اکبر» در اوّل آن، لازم نیست، بله مستحب است گفتن «الله اکبر» وقتی که سر از سجده بر می‎دارد بلکه احتیاط در گفتن آن است.
17. مُجرَّد سجده کفایت می‎کند و گفتن ذِکر واجب نیست، اگر چه گفتنِ ذکر، مستحب می‎باشد و در انجام این مستحب هر ذکری کفایت می‎کند و لکن بهتر این است که گفته شود:
«سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً ورِقاً، لا مُسْتَکْبِراً عَنْ عِبادَتِکَ وَ لا مُسْتَنْکِفاً وَ لا مُسْتَعْظِماً بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائِفٌ مُسْتَجیرٌ».
یا بگوید:
«لا اِلهَ اِلَّا اللهُ حَقًّا حَقًّا، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ ایماناً وَ تَصْدیقاً، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ وَ عُبُودِیَّهً، وَرِقّاً سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبَّداً وَرِقّاً، لا مُسْتَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً، بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلیلٌ ضَعیفٌ خائفٌ مُسْتَجیرٌ».
یا بگوید:
«اِلهی امَنّا بِما کَفَرُوا، وَ عَرَفْنا مِنْکَ ما اَنْکَرُوا، وَ اَجَبْناکَ اِلی ما دُعُوا، اِلهی فَالْعَفْوَ الْعَفْوَ».
یا بگوید آن چیزی را که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در سجده سوره «علق» فرمودند و آن این است:
«اَعُوذُ بِرِضاکَ مِنْ سَخَطِکَ، وَ بِمُعافاتِکَ عَنْ عُقُوبَتِکَ، اَعُوذَبِکَ مِنْکَ، لا اُحْصی ثَناءً عَلَیْکَ، اَنْتَ کَما اَثْنَیْتَ عَلی نَفْسِکَ».
18. اگر آیات سجده را مکرّر شنیده و در حداقل و حداکثر آن شک کند، جایز است به حدّاقل اکتفا نماید و اگر تعداد سجده واجب را بداند ولی در تعداد سجده‎های انجام شده شک کند در این جا نیز باید بنا را بر اقلّ بگذارد (و باقی را انجام دهد).
19. در صورت وجوب تکرار سجده، مجرد برداشتن پیشانی از زمین و گذاردن مجدد آن به جهت سجده دیگر کافی است و لازم نیست بنشیند و باز به سجده رود، بلکه برداشتن سایر مواضع سجده هم معتبر نمی‎باشد اگر چه احوط برداشتن آنهاست.[6]
20. بر شخص جُنب واجب نیست برای سجده تلاوت، غُسل کند.[7]

[1] . وسائل الشیعه، ج 4، ص 881 (باب 42 از ابواب قراءه القرآن، ح 7).
[2] . وسائل الشیعه، ج 4، ص 881، (باب 42 از ابواب قراءه القرآن، ح 9).
[3] . عروه الوثقی، ج 1، ص 684 (فصل فی سائر اقسام السجود، م 2).
[4] . عروه الوثقی، ج 1، ص 684 (فصل فی سائر اقسام السجود، م 3 ـ 4).
[5] . همان.
[6] . عروه الوثقی، ج 1، ص 684 الی 688 (فصل فی سائر اقسام السجود از م 2 الی 20).
[7] . عروه الوثقی، ج 1، ص 284 (فصل فیما یتوقف علی الغسل من الجنایه).