مفهوم جهاد
جهاد یعنی «کوشش کردن، کوشیدن به اندازه طاقت»[1] «کوشش توأم با رنج، تلاش در کار با آنچه در توان باشد.»[2] وقتی جهاد با کلمه «فی سبیل الله؛ در راه خدا» همراه باشد، مفهوم ویژه ای دارد و هرگونه فعالیت و مبارزه سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی، با جان و مال و زبان و قلم و فکر را شامل می شود.
اقسام جهاد
عالمان دین جهاد را به دو نوع تقسیم کرده اند که البته از زاویه ای دیگر می توان آن را به سه بخش تقسیم کرد:
1 . جهاد دفاعی
این نوع از جهاد برای دفع تجاوز انجام می پذیرد. هنگامی که حقوق افراد یک جامعه یا یک ملت مانند: آب و خاک،‌مال و ناموس، دولت و مکتب و ارزش هایی که مورد قبول یک جامعه اسلامی است از سوی دشمنان خارجی یا مخالفان داخلی مورد هجوم وتجاوز قرار گیرد، بر مسلمانان اعم از زن و مرد و کوچک و بزرگ واجب است با تمام توان و با هر وسیله ممکن به جهاد و مبارزه با متجاوز برخیزند و از حقوق شخصی، ملّی و آیین خود و هم نوعان دفاع کنند.
2 . جهاد ابتدایی
گاهی تجاوز در سرزمینی خارج از مرزهای یک کشور اسلامی واقع می شود؛ مانند تجاوز متجاوزان به مردم فلسطین، بوسنی، عراق و افغانستان. یا به قول استاد شهید مرتضی مطهری(ره): گاهی انسانیّت و ارزش های انسانی مانند آزادی، که «اینها از حقوق یک فرد و یا از حقوق یک ملت برتر است (و) مقدس تر است و دفاع کردن از آنها پیش وجدان بشری بالاتر است»،[3] مورد هدف وتجاوز دشمن قرار می گیرد،در این صورت بر مسلمانانی که از معرکه به دور هستند و به حسب ظاهر به آنان تجاوز نشده است، واجب است به یاری هم نوعان خود بشتابند و از حقوق آنان و نیز ارزش هایی که از سوی بدخواهان متجاوز مورد تعرض قرار گرفته است دفاع کنند.
پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «من سمَع رجلاً ینادی یا للمسلمین فلم یُجبه فلیس بمسلم؛[4] هر کس فریاد انسانی را بشنود که از مسلمانان کمک می خواهد و ندای او را پاسخ ندهد، مسلمان نیست.»
براساس این سخن پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در هر جا تجاوز، متجاوز و ستم دیده ای هست، ساکت و بی تفاوت بودن، از انسانیت و مسلمانی به دور است. بنابراین بر مسلمانان است که به یاری ستم دیده بشتابند و از حق مظلوم دفاع کنند، تفاوت ندارد که مظلوم، مسلمان باشد یا غیر مسلمان. در این صورت، جهاد برای افرادی که به یاری مظلومان می شتابند و به طور مستقیم با تجاوز متجاوز روبرو نیستند، ابتدایی است.
البته برداشت دیگری از جهاد ابتدایی وجود دارد که مبتنی بر حضور امام معصوم است که بحث از حدود و چگونگی آن، مجال دیگری را می طلبد.
3 . جهاد با نفس
امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ لشکری را برای پیکار با دشمن فرستاد و پس از بازگشت پیروزمندانه به آنان فرمود:«خوش آمدند گروهی که جهاد کوچک را انجام دادند، امّا جهاد بزرگ تر همچنان بر گردن آنها باقی است. پرسیدند: جهاد بزرگ تر کدام است؟ فرمود: جهاد با نفس»[5] منظور از جهاد کوچک در این روایت، جنگ با دشمن و مراد از جهاد بزرگ، مبارزه با خواسته ها و تمایلاتی است که انسان را به سرپیچی از دستور خدا و قانون وادار می سازد که نمونه های آن در زندگی ما فراوان است؛ از جمله ساده ترین مصادیق آن مانند: فرمان خدا به نماز صبح و خواسته دل بر ادامه دادن به خواب صبحگاهی، قانون بازدارنده عدم عبور از چراغ قرمز و فرمان هوای نفس بر عبور از آن، قانونی که ما را به رعایت حقوق هم کلاسی ها فرا می خواند و تمایل نفس بر شلوغ کردن و حرف زدن.
در این گونه موارد، انسان با دو دستور روبروست: یکی، فرمان خدا و قانونی که بر اساس مصلحت افراد و عموم مردم وضع شده است و دیگری، فرمان نفس که انسان را به سرکشی و بی توجهی به قانون فرا می خواند، و در این صورت برای رسیدن به سعادت و خوش بختی باید با در اختیار گرفتن نفس و پافشاری در برابر خواسته های او، آن را در مدار حق قرار داد؛ این مبارزه و تلاش را جهاد با نفس می گویند.
حقیقت جهاد اسلامی
اسلام دینی است فطری که از راه دلیل و برهان و بهره گیری از صفای باطن و فطرت پاک انسان ها، راه توسعه و نفوذ در دل انسان ها و ایجاد فضایی مناسب برای زندگی شرافت مندانه براساس ارزش های انسانی را برای همگان فراهم می سازد. این دین با خون ریزی، ویرانی، نابسامانی و با هدف کشورگشایی و تجاوز به حقوق دیگران سر سازش ندارد و به قول استاد مطهری: «هر نوع قتالی و جنگی به عنوان تجاوز، یعنی (برای دست اندازی بر مال و ثروت و نیروهای دیگران) و به عبارت دیگر جنگ برای استخدام نیروهای اقتصادی یا انسانی یک قومی به هیچ وجه از نظر اسلام روا نیست. از نظر اسلام این گونه جنگ ها نوعی ظلم است. جهاد فقط به عنوان دفاع و در واقع مبارزه با یک نوع تجاوز است که می تواند مشروع باشد.»[6] توضیح اینکه حیات و زندگی در جهان طبیعت به تلاش و مبارزه دائمی با آفت ها و خطرها بستگی دارد، از این رو هر یک از موجودات به فراخور حال خود از ابزار مناسب برای دفاع برخوردارند. شاخ های پیچ در پیچ گوزن، ساق های نازک و باریک آهو برای فرار، دندان های تیز و پنجه های قوی شیر و ببر و پلنگ و نیز ریشه های قوی گیاهان، همه ابزارهای دفاعی این موجودات هستند.
انسان نیز همانند سایر موجودات دارای ابزارهای دفاعی است. همان طور که نظام خلقت گلبول های سفید را به طور طبیعی در بدن او قرار داده است تا از ورود آفت ها و هجوم میکروب ها جلوگیری کنند، شارع مقدس نیز به وی اجازه داده است تا با بهره گیری از فکر و استعداد و ابزارهای مناسب از حقوق خود و هم نوعان و ارزش های جامعه دفاع کند و حتی به جنگ و جهاد بپردازد. هر چند جنگ در اسلام هیچ گاه به عنوان یک ارزش تلقی نمی شود و کار ناشایستی است، اما همان طور که شهید مطهری می فرماید: «هر جنگی از طرف هر کسی تجاوز نیست؛ ممکن است تجاوز باشد و ممکن است جواب گویی به تجاوز باشد، چون گاهی جواب تجاوز را باید با زور داد؛ یعنی راهی غیر از زور برای جواب دادن به تجاوز نیست. یک دین اگر دین جامعی باشد، باید فکر آن روز را کرده باشد که اگر (پیروانش) مورد تجاوز قرار گرفتند و یا اگر فرضاً خودشان مورد تجاوز قرار نگرفتند و مردم دیگری مورد تجاوز قرار گرفتند، چه کنند. برای این جا باید قانون جنگ و جهاد مقرر کند که اسلام بدین منظور آن را تنظیم کرده و به آن ارزش داده است. اسلام می گوید: «کسی که در راه دفاع از مالش کشته شود[7] و نیز کسی که در راه دفاع از ناموسش کشته شود، او شهید است؛[8] پس دفاع از ناموس هم مانند دفاع از جان و مال است، بلکه بالاتر است؛ دفاع از شرافت است. دفاع از استقلال برای یک ملت قطعاً امری مشروع است. پس در صورتی که یک قوم بخواهند استقلال قوم دیگر را بگیرند و آنها را تحت قیومت خودشان قرار دهند و این ملت بخواهد از استقلال خودش دفاع کند و دست به اسلحه ببرد، کاری مشروع و بلکه ممدوح و قابل تحسین انجام داده است. پس دفاع از حیات،دفاع از مال و ثروت و سرزمین، دفاع از سرزمین، دفاع از ناموس؛ همه اینها دفاع هایی است مشروع»[9] و این است چهره جهاد در اسلام.
قرآن کریم در آیات فراوانی به جهاد و حدود آن پرداخته است که ما به سه نمونه اشاره می کنیم:
ـ «با کسانی که با شما جنگ می کنند، در راه خدا بجنگید و تجاوز نکنید، زیرا خدا تعدی کنندگان را دوست ندارد.»[10] ـ «چرا در راه خدا و برای مردان و زنان و کودکان ناتوانی که می گویند: ای پروردگار ما! ما را از این قریه ستم کاران
بیرون آر و از جانب خود یار و مددکاری قرار داده، نمی جنگید؟!»[11] ـ «و اگر خدا بعضی را به وسیله بعضی دیگر دفع نکرده بود،دیرها و کلیساها و آتشکده ها و مسجدهایی که نام خداوند به فراوانی در آن برده می شود، ویران می گردید.»[12] ارزش جهاد و فضیلت جهادگران
جهاد در راه خدا که بر پایه حق و جلوگیری از تجاوز به حقوق فردی و اجتماعی و ارزش های انسانی استوار است، پشتوانه ای قوی برای عزت و سربلندی و نیل به امنیّت و آرامش و استقلال یک کشور به شمار می رود. پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «جهاد کنید تا مجد و عظمت را برای فرزندانتان بر جای گذارید.»[13] امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ با تشبیه جهاد به زره و سپر، بر نقش حفاظتی آن تأکید کرده و می فرماید: «جهاد، دری از درهای بهشت است که خداوند آن را بر افراد خاصی از بندگانش گشوده است، و جامه تقوا و پاکی هاست که بر تن آنان پوشانده، و زره استوار الهی است که آسیب نبینند، و سپر محکم اوست (که تیر بلا در آن ننشیند). هر که جهاد را رها کند و ناخوشایند داند، خدا جامه خواری بر تن او پوشاند و فوج بلا بر سرش کشاند و در زبونی و فرومایگی بماند… .»[14] استاد مطهری(ره) با اشاره به این سخن حضرت ـ علیه السلام ـ می فرماید: «اگر ملتی مسلمان، روحش روح جهاد باشد… و اگر این سپر الهی را همواره در دست داشته باشند، دیگر ضربتی بر آنها کارگر نخواهد افتاد، زره، آن جامه حلقه حلقه آهنین است که سربازان هنگام جنگ مانند یک پیراهن بر تن می کردند و اما سپر، ابزاری است که به دست می گرفته و مانع ورود ضربت می شده اند.[1] . فرهنگ فارسی عمید، واژه جهاد.
[2] . فرهنگ معارف و معاریف، واژه جهاد.
[3] . جهاد، ص 42.
[4] . الکافی، ج 2، ص 164.
[5] . وسائل الشیعه، ج 11، ابواب جهادالنفس، باب 1، حدیث 1.
[6] . جهاد، ص 39.
[7] . وسائل الشیعه، ج 15، ص 49.
[8] . همان، ص 120.
[9] . جهاد، ص 40 ـ 41.
[10] . بقره (2)، آیه 190.
[11] . نساء (4)، آیه 75.
[12] . حج (22)، آیه 40.
[13] . وسائل الشیعه، کتاب الجهاد، باب 1 از ابواب جهاد، حدیث 16.
[14] . نهج‌البلاغه شهیدی، خطبه 27.
@#@ کار سپر، جلوگیری از ورود ضربت بوده و کار زره، خنثی کردن اثر ضربت وارده. ظاهراً علی ـ علیه السلام ـ از آن جهت جهاد را هم به سپر تشبیه کرده و هم به زره که برخی جهادها نوعی پیش گیری است و مانع ورود ضربت می شود و بعضی دیگر شکل مقاومت و بی اثر کردن حملات را دارد.»[1] رسول گرامی اسلام نیز در بیان اهمیت جهاد می فرماید: «آن کس که جهاد را ترک گوید، خداوند بر اندام او لباس ذلت می پوشاند و فقر و احتیاج بر زندگی و تاریکی بر دین او سایه خواهد انداخت.»[2] جهاد در راه خدا علاوه بر آثار دنیوی، نوعی معامله با خداست که بهشت برین را به دنبال خواهد داشت. در قرآن آمده است: «خدا از مؤمنان جان ها و مال هایشان را خرید تا بهشت برای آنان باشد. در راه خدا جنگ می کنند، چه بکشند یا کشته شوند. و عده ای که خدا در تورات و انجیل و قرآن داده است، به حق بر عهده اوست و چه کسی بهتر از خدا به عهد خود وفا خواهد کرد؟ پس به این معامله ای که با او کرده اید، شاد باشید که کام یابی بزرگی است.»[3] فداکاری و جانبازی در این جهاد در واقع جاودانگی و به حق پیوستگی است، چرا که قرآن می فرماید: «کسانی را که در راه خدا کشته شده اند، مرده مپندارید؛ بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.»[4] تاریخ پرفراز و نشیب اسلام صحنه های باشکوهی از دفاع جانانه و ایثار و فداکاری مسلمانان را درون خود جای داده است. حماسه هشت سال دفاع مقدس ملت ایران نمونه بارزی از این جهاد خدایی است که مردم با نثار جان و مال خود در جنگی نابرابر، شجاعانه به میدان آمدند و انقلاب و کشور خود را از تجاوز متجاوزان رها ساخته و عزت و افتخار و سربلندی و استقلال را نصیب خود کردند. مطالعه این فرازهای تاریخی می تواند ما را در شناخت هر چه بیشتر چهره واقعی جهاد اسلامی و پیامدهای مثبت آن یاری رساند.
[1] . قیام و انقلاب مهدی به ضمیمه شهید، ص 91.
[2] . وسائل الشیعه، همان، ابواب جهاد العدو، باب 1، حدیث 2.
[3] . توبه (9)، آیه 111.
[4] . آل عمران (3)، آیه 169.
مجله با معارف اسلامی آشنا شویم- ش57