یکی ازدلایل اعجاز قرآن کریم تحدّی است که دانشمندان علوم قرآن در ضمن مبحث اعجاز به آن پرداختهاند. مبارزه طلبی قرآن، به دو صورت کلی و جزیی بیان شده است و ما در این نوشتار با عنایت به ترتیب نزول آیات تحدی، تلاش میکنیم به این جمع بندی برسیم که آیا تحدی در قرآن دارای سیر مشخصی است و آیا با توجه به آیات قرآن، تحدی اختصاص به زمان یا قوم خاصی دارد، یا آن که گسترهی آن فراتر از زمان و مکان و ملت خاصی است؟
مفهوم تحدی در قرآن
تحدی، در لغت یعنی مبارزه طلبی و معارضه کردن، و در اصطلاح یک واقعیت تاریخی قرآنی است که عبارت است از امر خداوند به مخالفان و منکران وحی قرآن و صدق نبوت حضرت محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ که اگر طبق ادعای خود، قرآن را مجعول و پیش خود ساخته و اساطیر الاولین میدانند، نظیر آن را بیاورند.[1]
آیات تحدی در قرآن
آیات تحدی در قرآن به دو صورت مطرح گردیدهاند:[2] الف. تحدی به صورت عام و کلی؛ ب. تحدی به صورت خاص و جزئی؛
آیاتی که تحدی به صورت کلی در آن ها مطرح شده است به ترتیب نزول از این قرارند:
1. «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً»[3]
«بگو اگر جن و انس اتفاق کنند که همانند این قرآن را بیاورند، همانند آن را نخواهند آورد، هرچند یکدیگر را در این کار کمک کنند».[4]
2. «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ».[5]
«آیا آنها میگویند: «او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده است»؟ بگو: «اگر راست میگویید، یک سوره همانند آن بیاورید، و غیر از خدا هر کس را میتوانید (به یاری) طلبید!»
3. «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ»
«آیا میگویند: «او به دروغ این قرآن را به خدا نسبت داده و ساختگی است؟» بگو: «اگرراست میگویید، شما هم ده سورهی ساختگی همانند این قرآن را بیاورید؛ و تمام کسانی را که میتوانید، ـ غیر از خدا ـ برای این کار دعوت کنید!».
4. «أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ»[6].
«یا میگویند: قرآن را به خدا افترا بسته؟ ولی آنان ایمان ندارند، اگر راست میگویند سخنی همانند آن بیاورند.»
5. «وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَهٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَهُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ»[7]
«و اگر درباره آن چه بر بنده خود (پیامبر) نازل کردهایم شک و تردید دارید، (دست کم) یک سوره همانند آن بیاورید، و گواهان خود را ـ غیر خدا ـ فرا خوانید اگر راست میگویید. پس اگر چنین نکردید ـ که نخواهید کرد ـ از آتشی بترسید که هیزم آن، (بدنهای مردم (گنهکار) و سنگها (بتها) است، و برای کافران آماده شده است!».
در آیات قرآن کریم، گاه تحدی به کل قرآن، گاه به ده سوره و گاه به یک سوره از آن صورت گرفته است. این گونه تحدّی زمینه ساز این سؤال شده است که راز این درخواستها و همانند خواهیهای متفاوت چیست؟
پاسخی که معمولا داده میشود این است که قرآن با این شیوه، تحدی از اشد به اخف نموده است تا اعجاز قرآن بهتر به کرسی نشیند. در آغاز درخواست کرده تا همانند کل قرآن را بیاورند. پس از آن که تلاش برای همانندآوری کل قرآن صورت گرفت و ناتوانی بشر از آوردن همانند آن روشن شد، ده سوره همانند سور قرآن را میطلبد و پس از تلاش و اثبات عجز آنان از آوردن ده سوره، قرآن از آنان میخواهد که یک سوره همانند قرآن بیاورند. به این ترتیب قرآن مجید سه بار با فاصلهی زمانی انگیزههای مردم را به سوی همانند آوری قرآن سوق داده و عجز آنان از آوردن همانند قرآن را در سه مرحله با سیر از دشوارتر به آسانتر به اثبات رسانده است.
این پاسخ، بر یک پیش فرض استوار است و آن این که نزول و به ویژه ابلاغ آیات یاد شده به ترتیبی بوده باشد که در این پاسخ مطرح شده است. به این معنی که اوّل آیات تحدی به کل قرآن، سپس آیات تحدی به ده سوره و در نهایت آیات تحدی به یک سوره نازل شده است. در حالی که در آیات قرآن هیچ شاهدی بر این مدّعا وجود ندارد.
بعلاوه قول مشهور بین مفسران و دانشمندان علوم قرآنی آن است که سوره یونس که مشتمل بر آیات تحدی به یک سوره است قبل از سورهی هود که مشتمل بر آیات تحدی به ده سوره میباشد، نازل شده است.[8] و به این دلیل پیش فرض یاد شده مورد تردید قرار گرفته و پاسخ یاد شده را دچار تزلزل ساخته است. این نکته مفسران را بر آن داشته است که تبیین و توجیههای دیگری را به میان کشند و یا دفاعی ویژه از پیش فرض یاد شده به عمل آورند.[9]
در این جا به منظور جلوگیری از اطالهی سخن از پرداختن به نقد و بررسی اقوال یاد شده خودداری کرده و به بیان وجهی که به نظر ما سازگارترین وجه با آیات است اکتفا میکنیم.
گرچه اکثر قریب به اتفاق مفسران و دانشمندان علوم قرآنی مفاد آیات تحدی به مثل قرآن را به کل قرآن دانستهاند ولی این احتمال که مقصود از قرآن در این آیات معنای جنسی باشد و درصدد بیان مقدار معجزه قرآن نباشد به صورت جدّی مطرح است زیرا قرآن از ماده قرائت است و قرائت و تلاوت، هم بر کل قرآن صادق است و هم بر جزء آن. علاوه بر آن هنگام نزول این آیات، تمام سورههای قرآن نازل نشده بود. بنابراین نمیتوان تحدی در این آیات را تحدی به کل قرآن دانست. در این صورت بحث از «ترتیب تحدی» در این مورد رنگ میبازد. ولی با فرض پذیرش قول مفسران در این خصوص میتوان گفت آیات تحدّی در مرحله اوّل ازبشر میخواهد که اگر در خدایی بودن قرآن تردید دارد کتابی همانند قرآن که دارای همهی امتیازات قرآن باشد بیاورند و پس از آن که عجزشان ثابت شد تخفیف داده میفرماید: یک سوره که از هر جهت شبیه سور قرآنی باشد و همه امتیازات یکی از سور قرآن را دربرداشته باشد بیاورند، و پس از آن که از چنین امری نیز عاجز شدند تخفیف داده از ایشان میخواهد که ده سوره بسازند که هر کدام دارای یکی از جهات اعجاز قرآن باشد بطوری که مجموع آن ده سوره بتواند ویژگیهای یک سوره قرآن را دارا باشد. بدیهی است که ساختن یک سوره که از هر نظر شبیه یک سوره قرآن باشد، مشکلتر از فراهم آوردن چند سوره است که هر یک در یک جهت شبیه قرآن باشد.پس تحدی از اشد به اخف صورت گرفته و معقول است.[10]
در دستهای دیگر از آیات قرآن، تحدی به صورت خاص مطرح شده است[11] که تنها به عناوین موضوعات اشاره میکنیم:
1. تحدی به آورندهی قرآن.
2. تحدی به فصاحت و بلافت.
3. تحدی به هماهنگی و عدم اختلاف.
4. تحدی به خبرهای غیبی.
دامنهی تحدی
گستردهترین تحدی از میان آیات قرآن در آیهی 88 سورهی اسراء انجام گرفته است. مخاطب این مبارزه طلبی، جن و انس یعنی همه جهانیانند. از این آیه به خوبی استفاده میشود که ابعاد اعجاز قرآن اختصاص به فصاحت و بلاغت و زبان خاص آن که زبان عربی است نداشته و از جهات مختلف مطرح است؛ و گرنه دعوت به مقابله غیر عرب با یک کتاب عربی بیتناسب است.[12]
لازم به توضیح است که هم آوردی خواستن (تحدی) در آن نیست که سخنی همسان و همانند سخن خدا بیاورند به گونهای که در شیوهی بیان و نحوهی تعبیر کاملاً همانند باشد، زیرا این گونه همانندی جز با تقلید امکان پذیر نیست! بلکه مقصود از «تحدی» آوردن سخنی است که هم چون قرآن از نظر معنویت دارای جایگاهی ارجمند و والا بوده و در درجهی اعلای بلاغت و فصاحت قرار گرفته باشد؛ سخنی توانا و قدرتمند، رسا و گویا، با محتوایی بلند و متین و استوار باشد. علمای بیان با معیارهای مشخصی، درجات رفعت و انحطاط هر کلامی را معین ساختهاند و برتری کلامی بر کلام دیگر با همین معیارها مشخص میگردد. در علم «بلاغت» به تفصیل از آن معیارها سخن گفته شده است.[13]
معارضه با آیات تحدی
برخی از متکلمان مسلمان قایل به این هستند که خداوند همت و ارادهی مدعیان را برای پاسخ گویی به قرآن و آوردن نظیر آن سست میکند و نظر آنان را از این کار «صرف» میکند یعنی برمیگرداند. به این نظریه «صرفه» گفتهاند.[14] قول به صرفه نه تنها از دو جنبهی نظری خدشه پذیر است بلکه از حیث عملی نیز بطلانش ثابت شده است. زیرا تاریخ برخی از معارضهها را با قرآن ثبت نموده است که البته مایهی عبرت و شگفتی است. بنابراین در مقابل تحدّی، معارضه صورت گرفته است،امّا سرانجام جز خسارت و فضاحت برای معارضه کنندگان حاصل نشده است. نمونههایی از این معارضهها به شرح زیر است:
مسیلمه کذاب که ادعای نبوت و پیامبری داشت در مقابل سورهی «فیل» این جملات را ساخته است: الفیل، ما الفیل، و ما ادراک ما الفیل، له ذنب و بیل و خرطوم طویل….[15]
یکی از نویسندگان مسیحی که مدعی معارضه با قرآن است در مقابل سوره «حمد» با اقتباسی که از خود سوره داشته است، سوره خودساختهای عرضه نموده است: الحمد للرحمن، رب الاکوان، الملک الدّیان، لک العباده و بک المستعان، اهدنا صراط الایمان.[16] و در مقابل سوره کوثر گفته است: انا اعطیناک الجواهر، فصلّ لربک وجاهر و لا تعتمد قول ساحر! این فرد با تقلید کامل از نظم و ترکیب آیات قرآنی و تغییر برخی از الفاظ آن چنین تلقین میکند که با قرآن معارضه نموده است. او همین بافتههایش را نیز از مسیلمه کذاب به سرقت برده است. مسیلمه در برابر سورهی کوثر گفته است: انا اعطیناک الجماهر، فصل لربک و هاجر و انّ مبغضک رجلٌ کافر.[17]
نمونههایی دیگر نیز از معارضههای واهی و بیاساس وجود دارد که برای همیشه به بایگانی تاریخ سپرده شدهاند.[18]
[1] . خرمشاهی، بهاء الدین: قرآن پژوهی، تهران، دوستان، چ اوّل، 77، ج 1، ص 481.
[2] . ر.ک: جوان آراسته، درسنامه علوم قرآنی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چ اوّل، 77.
[3] . اسراء، آیهی 88.
[4] . در ترجمه آیات، از ترجمه آیت الله مکارم شیرازی استفاده شده است.
[5] . یونس، آیهی 38.
[6] . طور، آیهی 33 ـ 34.
[7] . بقره، آیهی 23 ـ 24.
[8] . ر.ک: زنجانی، ابو عبدالله؛ تاریخ القرآن، تهران، منظمه الاعلام الاسلامی، چ اوّل، 1404، ص 55 ـ 64.
[9] . ر.ک: مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن شناسی، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، چ اوّل، 76، ص 127 ـ 133.
[10] . مصباح یزدی،محمد تقی، قرآن شناسی، ص 125 ـ 133. با اندکی تصرف.
[11] . ر.ک: طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج 1، ص 59 ـ 73.
[12] . جوان آراسته، حسین؛ درسنامه علوم قرآنی، قم،دفتر تبلیغات اسلامی، چ اوّل، 77، ص 352.
[13] . معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم، التمهید، چ اوّل، 78، ص 372.
[14] . خرمشاهی، بهاء الدین، قرآن پژوهی، ج 1، ص 481.
[15] . ر.ک: المیزان، ج 1، ص 68.
[16] . ر.ک: البیان، ص 94.
[17] . همان، ص 94 ـ 99.
[18] . جوان آراسته، حسین؛ درسنامه علوم قرآنی، ص 358.
علی اکبر مؤمنی
