پایان یک ماه قمری و آغاز ماه بعد آن با ظهور هلال ماه جدید در آسمان رقم می خورد. این فرایند بسیار ساده گاهی آنقدر به چالش کشیده می شود که گویی قرار است برای اولین بار در تاریخ خلقت، ماه طلوع کند و اولین ماه قمری آغاز شود.
این داستان که سالی یکبار آن هم در آستانه عید فطر(اول ماه شوال) شروع می شود و در روز عید به اوج خود می رسد در بعضی از سالهای نه چندان دور، حرف و حدیثهای آشکار و نهانی را به راه انداخت. جالب این است که این حساسیت در تعیین اول ماه تنها در همین ماه دیده می شود و بعد از عید فطر دیگری کسی سراغی از اول ماه نمی گیرد تا عید فطر بعد.
اگر در این باره آگاهی لازم به مردم داده نشود، بیم آن می رود که این مساله رۆیت ماه شوال و ثبوت اول ماه به عاملی برای اختلاف ناپسند در جامعه و اتهام زنی های جاهلانه تبدیل شود.
بیشترین سهم در سامان دهی فرهنگی این ماجرا را توده مردم بر عهده دارند؛ زیرا این گروه هستند که با آگاهی و تصور عالمانه از موضوع می توانند بر جو شایعه و حرف و حدیثهای جاهلانه و صرفا تخریبی، چیره شده؛ فضایی آرام و منطقی را بر جامعه حاکم کنند.
آنچه مردم باید بدانند:
1. راههای شناخت اول ماه
اول. خود شخص هلال ماه جدید را ببیند و در این دیدن هم دچار اشتباه یا خطای دید نشده باشد. چنین کسی اگر همه عالم و آدم گفتند که فردا اول ماه نیست؛ برای او اول ماه است و نباید روزه بگیرد.
دوم. به گونه ای برای او اطمینان قلبی حاصل شود که مثلا امروز اول ماه است. این اطمینان از راههای گوناگونی می تواند حاصل شود. مانند اینکه عده ای افراد مورد وثوق و اطمینان خودشان ماه را دیده باشند و فرد از گفته آنان مطمئن شود که امروز اول ماه است.
آنچه می توان از این رهگذر به آن اعتماد کرد و بر اساس آن با مرجع تقلید همراه شد «اطمینان» است. به این معنا که اگر فرد از طریق اعلام مرجع تقلید خود اطمینان پیدا کرد که مثلا امروز اول ماه (عید فطر) است؛ باید بر اساس این اطمینانی که پیدا کرده است آن روز را اول ماه دانسته و روزه نگیرد
نکته:
برخی مراجع معظم تقلید مانند مقام معظم رهبری و آیت الله مکارم شیرازی گفته واسطه را قبول ندارند. از نظر ایشان تنها سخن کسی پذیرفته است که خودش ماه را دیده باشد. مگر آنکه شنونده از سخن این واسطه اطمینان پیدا کند که ماه رۆیت شده است.
مقام معظم رهبری می فرماید:
« باید دو نفر عادل خودشان براى انسان شهادت بدهند که ماه را دیدهاند و اگر رۆیت ماه را با واسطه نقل کنند، کافى نیست؛ مگر آنکه از گفته آنان، اطمینان به رۆیت هلال پیدا شود.»
سوم. حکم حاکم. مقام معظم رهبری در توضیح این مورد می فرماید:
«منظور از حکم حاکم، اظهار نظر و رأى او راجع به اول ماه است و منظور از حاکم، مجتهد جامع‌الشرایط و در درجه اول ولىّ امر مسلمین است».
بنابراین همینکه ولی امر مسلمین حکم کند که مثلا امروز اول ماه است بر جامعه اسلامی لازم می آید که آن روز اول ماه بدانند.
نکته:
از فتوای برخی مراجع مانند آیت الله سیستانی به نظر می رسد که ایشان این راه سوم را قبول ندارد و به نظر ایشان اول ماه از این راه ثابت نمی شود. زیرا می فرماید:
« ثبوت هلال نیاز به رۆیت یا شهادت عدول یا اطمینان شخصى دارد و حکم مرجع اثرى ندارد.»
2. آگاهی از اول ماه تقلیدی نیست
برخی از افراد چنین می گویند: مرجع تقلید من امروز را عید اعلام کرده، من هم که مقلد او هستم پس وظیفه دارم که امروز را عید دانسته و روزه نگیرم. اما این پندار غلطی است که هیچ مرجعی به آن فتوا نداده است.
مقام معظم رهبری می فرماید:
«در ثبوت اول ماه تقلید راه ندارد» ؛ یعنی اینکه امروز اول ماه است یا نه، حکم شرعی نیست که تقلیدی باشد.
آیت الله سیستانی هم همین نظر را دارد و در این باره ثبوت اول ماه از راه تقلید می فرماید:
«این امر تقلیدى نیست»
ایشان در پاسخ به سوالی در این زمینه می نویسند:
«ثبوت هلال نیاز به رۆیت یا شهادت عدول یا اطمینان شخصى دارد و حکم مرجع اثرى ندارد»
امید است با توجه به این نکات مهم و روشنگر در موضوع رویت هلال ماه و اعلام عید فطر و ترویج و تبیین بیشتر آن توسط رسانه های جمعی و اصحاب سخن و قلم بیش از پیش شاهد فضایی منطقی و صمیمی در جامعه اسلامی به خصوص در پایان یک ماه بندگی و در آستانه عید فطر باشیم
حضرت آیت الله مکارم شیرازی پاسخ را با توضیح بیشتری چنین فرموده اند:
«رۆیت هلال، حکم شرعی نیست تا نیاز به تقلید داشته باشد بلکه تشخیص موضوع است که باید برای مکلف ثابت شود.»
آنچه می توان از این رهگذر به آن اعتماد کرد و بر اساس آن با مرجع تقلید همراه شد «اطمینان» است. به این معنا که اگر فرد از طریق اعلام مرجع تقلید خود اطمینان پیدا کرد که مثلا امروز اول ماه(عید فطر) است؛ باید بر اساس این اطمینانی که پیدا کرده است آن روز را اول ماه دانسته و روزه نگیرد.
مقام معظم رهبری می فرماید:
اگر شخص از گفته و اعلام نظر مرجع تقلید، اطمینان به رۆیت ماه پیدا کند، باید روزه خود را افطار کند و اگر شک داشت، باید آن روز را روزه بگیرد.
3. اختلاف مبنایی که مراجع در این باره دارند
در اینکه آیا برای دیدن ماه می توان از وسایل و ابزارهای اخترشناسی مانند تلسکوپ و دوربین استفاده کرد یا نه چند سالی است که بین مراجع معظم تقلید اختلاف نظر هست.
برخی مانند مقام معظم رهبری و آیت الله مکارم شیرازی معتقدند که اگر کارشناسان با استفاده از این وسایل توانستند ماه را ببینند همین کفایت می کند و فردا اول ماه است.
اما برخی دیگر مانند آیت الله سیستانی و آیت الله صافی گلپایگانی تنها دیدن با چشم غیر مسلح را معیار می دانند و معتقدند ماهی که تنها با این ابزار و وسایل دیده می شود نمی تواند معیار آغاز ماه جدید باشد؛ بنابراین هنوز ماه جدید آغاز نشده و عید فطر نیست.
امید است با توجه به این نکات مهم و روشنگر در موضوع رویت هلال ماه و اعلام عید فطر و ترویج و تبیین بیشتر آن توسط رسانه های جمعی و اصحاب سخن و قلم بیش از پیش شاهد فضایی منطقی و صمیمی در جامعه اسلامی به خصوص در پایان یک ماه بندگی و در آستانه عید فطر باشیم.
